PLASTIK KARTOCHKALAR ORQALI AMALGA OSHIRILADIGAN HISOB – KITOBLAR Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

Yuqorida ko’rib o’tilganidek, plastik kartochkalar orqali hisob kitoblarni amalga oshirish mexanizmlari turlichadir. Biz faqat ularning asosiylariga to’xtalib o’tdik. Har bir bank, to’lov tizimini tashkil etmoqchi bo’lgan har bir tashkilot va davlat o’zining imkoniyatlari, texnik jihozlanishi va mijozlar xususiyatlaridan kelik chiqib, ushbu mexanizmlarni o’ziga moslashtiradi.

Naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining qarori bilan O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi.

O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi, «Elektron to‘lovlar to‘g‘risida»gi qonunlariga va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 29 maydagi PF-5059-son «Elektr energiyasi va tabiiy gaz yetkazib berish hamda iste’mol qilish sohasida to‘lov intizomini yanada mustahkamlash, shuningdek, ijro ishi yuritish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi hamda 2017 yil 5 iyuldagi PF-5106-son «Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida»gi farmonlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi qaror qildi:

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2013 yil 26 apreldagi 9/1-son qarori (2013 yil 3 iyun) bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi nizomga ilovaga muvofiq o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi.

Mazkur qaror rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kirdi.

O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi nizomga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar:

1. 1-band quyidagi mazmundagi xatboshi bilan to‘ldirildi:

«O‘zbekiston Respublikasi byudjyet tizimi byudjyetlarining g‘azna ijrosi bo‘yicha amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob-kitoblar O‘zbekiston Respublikasi byudjyet tizimi byudjyetlarining g‘azna ijrosi qoidalariga (ro‘yxat raqami 2850, 2016 yil 22 dekabr) muvofiq tartibga solinadi.».

2. 7-band quyidagi tahrirda bayon etiladi:

«7. Yetkazib berilgan mahsulot (bajarilgan ishlar, xizmatlar) uchun to‘lovlar bevosita mahsulot yetkazib beruvchilarga to‘lanishi kerak, to‘lovlarning uchinchi shaxslar (xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar) hisobidan undirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.».

3. 34-band «pochta aloqasi tashkilotlariga» degan so‘zlardan keyin «va AT Xalq banki filiallariga» degan so‘zlar bilan to‘ldirildi.

«a» kichik bandning yettinchi xatboshisidagi «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatini» degan so‘zlar «O‘zbekiston yoshlar ittifoqining» degan so‘zlar bilan almashtirildi;

«v1» kichik band «energiya resurslari» degan so‘zlardan keyin «hamda suv ta’minoti va suv chiqarish xizmati» degan so‘zlar bilan to‘ldirildi.

5. 61-bandning ikkinchi xatboshisi quyidagi mazmundagi jumla bilan to‘ldirildi:

«Davlat ijrochilari energiya resurslari hamda suv ta’minoti va suv chiqarish xizmati bo‘yicha qarzdorlikni undirishda inkasso topshiriqnomalarini bevosita mablag‘larni to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka davlat ijrochisining qarorini ilova qilmagan holda taqdim etishi mumkin.».

PLASTIK KARTOCHKALAR ORQALI AMALGA OSHIRILADIGAN HISOB – KITOBLAR Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Azimova Tamara Abrorovna, Shokirov Humoyiddin Baxriddin O’G’Li, Egamnazarova Noila Olimjon Qizi, Erkinov Bobur Botirali O’G’Li

Abstract: The increasing improvement of market relations in our country increases the types of banking services provided by commercial banks. One such banking service is account books, which are carried out with plastic cards

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Azimova Tamara Abrorovna, Shokirov Humoyiddin Baxriddin O’G’Li, Egamnazarova Noila Olimjon Qizi, Erkinov Bobur Botirali O’G’Li

BANK KARTALARIDAN FOYDALANISH BILAN BOG‘LIQ FIRIBGARLIK JINOYATLARINING KRIMINALISTIK TAVSIFI
BANKLAR RESURS BAZASINING FAOLLIGINI YANADA RIVOJLANTIRISHNING MUHIM OMILLARI
TIJORAT BANKLARIDA MASOFAVIY BANK XIZMATLARINI RIVOJLANTIRISh ISTIQBOLLARI
AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI SOHASIDA SODIR ETILGAN KIBERJINOYATLARNING HUQUQIY TAVSIFI
Tijorat banklarining masofaviy bank xizmatlarini rivojlantirish istiqbollari
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «PLASTIK KARTOCHKALAR ORQALI AMALGA OSHIRILADIGAN HISOB – KITOBLAR»

PLASTIK KARTOCHKALAR ORQALI AMALGA OSHIRILADIGAN HISOB –

Azimova Tamara Abrorovna

Shokirov Humoyiddin Baxriddin o’g’li

Egamnazarova Noila Olimjon qizi

Erkinov Bobur Botirali o’g’li

CALCULUS IMPLEMENTED THROUGH PLASTIC CARDS – BOOKS.

Abstract: The increasing improvement of market relations in our country increases the types of banking services provided by commercial banks. One such banking service is account books, which are carried out with plastic cards.

Key words: trading cans, plastic cards, cash

ИСЧИСЛЕНИЕ ОСУЩЕСТВЛЯЕТСЯ ЧЕРЕЗ ПЛАСТИКОВЫЕ КАРТЫ -КНИГИ.

Аннотация: По мере совершенствования рыночных отношений в нашей стране увеличиваются виды банковских услуг, предоставляемых коммерческими банками. Одной из таких банковских услуг являются бухгалтерские книги, которые ведутся с помощью пластиковых карт.

Ключевые слова: торговые банки, пластиковые карты, наличные деньги.

PLASTIK KARTOCHKALAR ORQALI AMALGA OSHIRILADIGAN HISOB –

Annotatsiya: Mamlakatimizda bozor munosabatlarining tobora takomillashib borishi tijorat banklari tomonidan ko’rsatilayotgan bank xizmatlarining turlarini ko’paytirmoqda. Xuddi shunday bank xizmatlaridan biri bu plastik kartochkalar bilan amalga oshiriladigan hisob kitoblar hisoblanadi.

Kalit so’zlar: tirojat bankalari, plastik kartalar, naqd pul

Bank plastik kartochkalar hozirgi kunda jahonning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida keng qo’llanilib, aholining ishonchiga sazovor bo’lgan qulay, samarali va ishonchli to’lov vositasi hisoblanadi. Plastik kartalar asosida hisob-kitoblar tizimining rivojlanishi nafaqat aholi, balki butun bir mamlakatning milliy iftixori bo’lgan milliy

valyutaning qadrsizlanishining oldini oladi, mamlakat pul-kredit tizimi bir tekisda rivoj topishining ishonchli vositasi bo’lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda mamlakatimizdagi barcha tijorat banklarining plastik kartochkalari bo’lib, ular orqali naqd pullarni bankomatlardan olish va savdo shoxobchalarida foydalanish mumkin. Plastik kartochkalar asosan aholi o’rtasida qo’llanilib, naqd pulga bo’lgan talabni kamaytirish, olib yurishdagi qulayligi, vaqtincha foydalanmasdan turgan mablag’larni daromad keltirish kabi ijobiy jihatlari mavjud.

Plastik kartochka xarid qilingan tovar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob-kitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to’lov vositasidir. Plastik kartochkalarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ular o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishda ma’lum axborotlar to’plamini o’zida saqlashi mumkin. Plastik kartochkalardan foydalanganda, kartochka egasining xotirasida bank hisobvarag’ining joriy holati, barcha qilingan xaridlar va ko’rsatilgan xizmatlar amalga oshirilgan to’lovlar to’g’risidagi ko’pgina ma’lumotlarni ushlab turish zarurati bo’lmaydi. Plastik kartochkaga ega bo’lgan holda, maxsus uskuna yordamida pul mablag’larining holati va ularni harakatlanish; to’g’risidagi barcha ma’lumotlarga bir necha soniya ichida ega bo’lish mumkin. Plastik kartochkalarga “O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida” 2465-sonli Nizomda plastik kartochkalarga quyidagicha izoh berilgan: “Bank plastik kartochkalari bank tomonidan emissiya qilingan, personalizatsiyalangan, to’lov vositasi sifatida ishlatiladigan va o’z saqlovchisiga bank hisobva rag’idagi mablag’lari doirasida operatsiyalarni, jumladan, hisobvaraq orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni (to’lovlarni) amalga oshirish, undan naqd pul mablag’larini va bank kreditini olish imkonini beruvchi bark plastik kartasi. Bank plastik kartochkalaridan jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek naqd pul beradigan shoxobchalar va bankomatlardan nad pul mablag’larini olishda foydalaniladi””. Haqiqatda plastik kartochka xarid qilingan tovar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob kitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to’lov vositasidir. va yurida

Kartochkalar unga ma’lumot yozish, ya’ni kiritish usullariga ko’ra embossirlangan (ma’lumotlar kuchli bosim bilan yoziladi), grafikli yozish, shtrix kod bilan ifodalash, magnit lentaga yozish va chipli turlarga bo’lish mumkin.

Kartochkalarning o’zi qanday maqsadga foydalanishga ko’ra bir necha turga bo’linadi:

-Identifikatsiya kartalari. Ular kartochka egalarini identifikatsiyalash, ya’ni biror binoga kirishga yoki biror uskunada belgilangan operatsiyalarni amalga oshirishga ruxsat beradi. -Klub yoki diskont kartalari. Ushbu kartochkaga ega bo’lgan shaxslar uning emitentlari bo’lgan klub yoki savdo tarmog’ining xizmatidan foydalanishda, tovarlarni xarid qilishda ma’lum imtiyozlarga ega boladilar. -Bank kartalari. Bularga biz yuqorida ko’rib o’tgan to’lov vositalari bo’lgan, banklar tomonidan emissiya qilinadigan plastik kartochkalar kiradi. Biz ushbu magistrlik dissertatsiyasida aynan bank kartalar haqida so’z yuritamiz.

Bank plastik kartochkasi – bu personallashtirilgan to’lov vositasi bo’lib, u foydalanuvchiga tovar va xizmatlarga naqd pulsiz haq to’lash, bankomat va bank bo’limlaridan naqd pul olish imkoniyatini beradi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish imokniyatiga kora plastic kartalar debet va kredit kartalarga bo’linadi: -Kredit kartochkalar. Bunda foydalanuvchilar tovar va xizmatlarni kreditga olishda va kassa qarzini olishda kredit liniyasidan foyda lanishadi. Ya’ni tovar xarid qilayotganda mijozning hisob raqamidagi pul mablag’i yetmasa, bank unga ma’lum limit doirasida kredit beradi. Kredit ma’lum muddat mobaynida so’ndirilishi kerak. Kreditni mijoz karta hisobvarag’i ochish chog’ida qo’ygan sug’urta depozitidan yoki kartochka egasi naqd pul qo’ygan yoki pul o’tkazgan hisobvaraqdan pul o’tkazib so’ndirishi mumkin.

Debetli kartochkalar. Bunda foydalanuvchilar bankomatlardan naqd pul olish va elektron terminaldan foydalangan holda hisob-kitob qilish orqali tovarlarga va xizmatlarga haq to’lashi mumkin. Bunda foydala nuvchining bankdagi hisobvarag’idan mablag’i hisobdan chiqariladi. Debet kartalar bo’yicha agar foydalanuvchining hisobvarag’ida mablag’ mavjud bo’lmasa, bu plastik kartochkalar bo’yicha muomalalar amalga oshirilmaydi. Kredit kartochkalardan debet kartalarning afzalligi bir to’lov bo’yicha cheklanishlarning yo’qligi hisoblanadi. Foydalanish xarakteriga ko’ra kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korporativ turlarga bo’linadi. Ularning har biriga izoh beramiz: -Shaxsiy kartochka bu bankning alohida mijoziga beriladi. Bun day kartochkalar «standart» yoki «Oltin» bo’lishi mumkin. Bu kartoch kalar yuqori kreditga layoqatli mijozlarga beriladi. Bunda foydala nuvchilar ko’p imtiyozlarga ega bo’ladi. – Oilaviy kartochka bu kartochkalar hisobvaraq bo’yicha javobgarlikni o’z zimmasiga olgan oilaning bir a’zosiga beriladi. – Korporativ kartochka -tashkilot va korxonalarga beriladi. Korpo rativ bank kartalaridan foydalangan holda naqd pulsiz shaklda to’lash uchun sarf qilinayotgan pul mablag’lari korporativ bank kartasining saqlovchisiga hisobdorlik sharti bilan beriladigan, qat’iy tarzda belgilangan maqsadlarga ishlatiladigan mablag’lar bo’lib hisoblanadi..

Bundan tashqari, magnit va smart kartochkalar farqlanadi. Magnitli kartochkaga uning egasi to’g’risidagi ma’lumotlar va tovar yoki xizmatga haq to’lash uchun zarur miqdordagi pulni hisobdan chiqarish uchun qaysi bankka murojaat qilish to’g’risidagi axborot yoziladi. Bunday kartochkada kartochka schyotidagi pul miqdori to’g’risidagi axborot bo’lmaydi. Smart-kartochkada mijoz, emitent-bank to’g’risidagi shifrlangan ma’lumot, pul o’tkazish va hisobdan chiqarishga oid shaxsiy kod, shuningdek o’tkazilgan pul mblag’lari to’g’risidagi axborot saqlanadi. Soxta mikroprotsessor kartochkasini amalda yasab bo’lmaydi. Chipda saqlanayotgan axborotdan har qanday ruxsatsiz foydalanish chipning blokirovka qilinishiga va buzilishiga olib keladi. So’nggi vaqtda to’lov vositasi sifatida aynan smart-kartalardan foydalanish anchagina ko’paygani kuzatilmoqda.

Kartochkalami yana ularga identifikatsiya axborotini egasining ismi, kartochka raqami, uning amal qilish muddati va shu kabilarni kiritish usuli bo’yicha farqlash mumkin. U embosserlash usuli bilan kiritilishi mumkin: maxsus apparat (embosser) ma’lumotlarni bo’rtma harflar bilan bosib yozadi. Bunday kartochka embosserlangan kartochka deyiladi.

Ba’zan identifikatsiyalovchi axborot kuydirib yoziladi va odatda, bunday kartochka faqat elektron foydalanishga mo’ljallangan bo’ladi.

Mikroprotsessorli plastik kartochkalarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ular turli xildagi o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishda foydalanadigan ma’lum axborotlar to’plamini o’zida saqlashi mumkin. Shunday qilib, har bir turdagi kartochkaning o’ziga xos xususiyati bo’lib, ular paydo bo’lgandan boshlab to hozirgi kungacha mukammalashib bormoqda.

Bugungi kunda dunyoning 200 dan ortiq mamlakati o’z to’lov tizimida plastik kartochkalardan foydalanishi to’lov kartalari bank tizimidagi texnologik revolyutsiyaning eng muhim elementlaridan ekanini ko’rsatadi. Aynan plastik kartochkalar ko’p hollarda elektron bank tizimining hal qiluvchi elementi sifatida chiqmoqda.

Jahon bank tizimi amaliyotida plastik kartochkalar foydaning asosiy manbasi hisoblanadi. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, AQShda jami bank kreditlarining 6 foizigina kredit kartalar orqali beriladi. Shu bilan bir qatorda bu banklar foydalarining 10 foizini aynan kredit kartalarga xizmat qilishdan oladilar.

Shuningdek ushbu texnologiyalarni boshqarib va nazorat qilib tunechi subyektlar, ular faoliyatini tartibga soluvchi qonuniy hay asoslar kerak bo’ladi. Bularning barchasi plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob-kitoblar tizimini tashkil etadi. To’lovlarni qanday algoritmda amalga oshirilishi esa hisob-kitoblar mexanizmini belgilaydi. Plastik kartochkalarning turlari, amal qilish segmenti (lokal yoki xalqaro), mijozlarning xususiyatlari va boshqa omillarga qarab hisob kitoblar mexanizmi turlicha bo’lishi mumkin. Buni har bir to’lov tizimi mustaqil belgilaydi. 4.6.6-rasmni qisqacha tushuntiramiz. Karta egasi xizmat ko’rsatish shoxobchasiga kelib, tovar xarid qilish yoki xizmat haqqini to’lash uchun kartasini beradi. Shoxobcha xodimi karta haqiqiyligini sirtdan tekshiradi hamda emitentga mijozning vakolati va moliyaviy imkoniyatini tasdiqlash uchun so’rov yuboradi. Bu avtorizatsiya deyiladi va uning natijasida operatsiyani amalga oshirishga ruxsat beriladi yoki u ta’qiqlanadi. Avtorizatsiya texnologiyasi to’lov tizimi, karta turi va xizmat ko’rsatish shoxobchasining texnik jihozlanishiga bog’liq bo’ladi.

Ushbu mexanizm klassik mexanizm hisoblanadi va u jahondagi magnitli plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan aksariyat hisob-kitoblarning asosidir.

Bunday kartochkalarga uning egasi to’g’risidagi ma’lumotlar va tovar yoki xizmatga haq to’lash uchun zarur miqdordagi pulni hisobdan chiqarish uchun qaysi bankka murojaat qilish to’g’risidagi axborot yoziladi.

Bunday kartochkada kartochka schyotidagi pul miqdori to’g’ri sidagi axborot bo’lmaydi. Shu nuqtayi nazardan bunday kartochkalar to’lovlarni amalga oshirayotganda mijozning bankdagi hisob raqami uchun “kalit” vazifasini bajaradi. Ushbu mexnizm onlayn mexanizm deyiladi.

Shu bilan bir qatorda offlayn mexanizm ham mavjudki, u avtori zatsiya jarayonida kartaga bir qancha qo’shimcha talablar qo’yadi. (1 rasmga qarang). Jumladan: -kartaning o’zida xarajat limiti miqdori haqida ma’lumot saqlanishi lozim; -avtorizatsiyadan so’ng limit qoldig’ining nazorat qilinadigan kamayib borish imkoniyati (kartani debetlash); -limitni qayta tiklash (kartani kreditlash).

Offlayn avtorizatsiya qilish uchun karta POS terminalga solinadi. Bunda terminal va karta o’rtasida oldindan yozilgan ma’lumotlar almashishi yuz beradi. Ushbu jarayon muvaffaqiyatli bajarilganidan so’ng to’lov summasi ko’rsatiladi, mijoz esa PIN kodini kiritadi. Shu yo’l bilan kartadagi qoldiq to’lov summasiga kamaytiriladi. POS terminal tranzaksiya haqidagi ma’lumotlarni saqlab qoladi. Karta esa egasiga qaytariladi.

Shu tariqa kun davomida tranzaksiyalar haqidagi ma’lumotlar POS terminalda yoki unga ulangan kompyuterda yoxud terminalga o’rnatil gan maxsus smart kartada yig’iladi. Kun oxirida ushbu ma’lumotlar protsessing markazga jo’natiladi va hisob-kitoblar amalga oshiriladi.

Lokal to’lov tizimida amal qiladigan mexanizmlar bilan bir qatorda nisbatan rivojlangan (lokal chegaradan chetga chiquvchi) hisob-kitob mexanizmlarni ham ko’rib o’tish joiz. Bunday to’lov tizimlarida hisob kitoblar mexanizmi emitent va ekvayer funksiyalarining chegaralanishi hamda ishtirokchilar tarkibiga hisob-kitob banki va protsessing kompa niyasining qo’shilishi bilan murakkablashadi (3-rasmga qarang).

Bir qator g’arb olimlari to’lov tizimlarini uchta katta guruhga bo’lishadi – kreditli, debetli va hisob-kitob to’lov tizimlari.

Kreditli tizim kartochka hisob raqamida boshlang’ich nol qoldiq bo’lishini ko’zda tutadi. Kartochka bilan bo’ladigan barcha operatsiyalar hisob raqam debeyiga yozilib boradi va karta egasi ularni ma’lum shartlarda so’ndiradi.

Bank plastik kartalari o’z vazifasiga ko’ra hisob-kitoblarda (debetli va kreditli) oraliq instrument hisoblanadi.

Kreditli mexanizm ayniqsa lokal tizimda, ya’ni emitent ham, ekvayer ham bitta bank bo’lganda qulaydir. Bunda asosan magnit chiziqli kartalardan foydalaniladi. Ushbu mexanizmda yagona so’rov yuborish texnologiyasidan foydalaniladi. Ya’ni bitta so’rov ham avtorizatsiya uchun, ham mablag’ni karta hisob raqamidan yechish uchun yuboriladi.

1. Karta terminalga solinadi;

2. Mijozning to’lovga layoqatliligini aniqlash uchun so’rov

3. To’lovga layoqatlilik tasdiqlanadi;

4-5. Karta hisob raqamidan xizmat ko’rsatish shoxobchasi hisob raqamiga mablag’ o’tkazib beriladi.

Yuqorida ko’rib o’tilganidek, plastik kartochkalar orqali hisob kitoblarni amalga oshirish mexanizmlari turlichadir. Biz faqat ularning asosiylariga to’xtalib o’tdik. Har bir bank, to’lov tizimini tashkil etmoqchi bo’lgan har bir tashkilot va davlat o’zining imkoniyatlari, texnik jihozlanishi va mijozlar xususiyatlaridan kelik chiqib, ushbu mexanizmlarni o’ziga moslashtiradi.

Respublikamizda plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2013-yil 26 apreldagi 9/1 sonli Qarori bilan tasdiqlangan, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2013-yil 3-iyunda 2465-son bilan ro’yxatga olingan “O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida”gi Nizom asosida amalga oshiriladi.

Xulosa: O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki va tijorat banklari tomonidan savdo, xizmat ko’rsatish va naqd pul muomalasi bilan faoliyat ko’rsatadigan mijozlarni hisob-kitob terminallari, bankomatlar va plastik kartochkalar bilan ta’minlash, ularni yuqori darajada himoya qilish bo’yicha belgilangan talablarga rioya etilishini nazorat qilish, plastik kartochkalardan foydalanish orqali naqd pulsiz to’lovlarni amalga oshirishda soxtalashtirish yoki boshqa qonun buzilishlarga yo’l qo’ymaslik masalalariga alohida e’tibor qaratilyapti.

1. S. Elmirzayev, N. Tursunova, N. Shavkatov M 70 Moliya bozori: Darslik – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019.-324b.

2. Sh. Sh. Shodmonov, R. X. Alimov, T. T. Jo’rayev. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, “Moliya” nashriyoti, 2002yil. 416b.

3. Pul va banklar: O’quv qo’llanma / Sh. Z. Abdullayeva; – T.: “Iqtisodiyot-Moliya”, 2018.-756b.

Пул айланмаси ва унинг таркиби

Пул айланмаси
Тўлов айланмаси
• Бу-нақд ва нақдсиз шаклларда
пул белгиларининг узлуксиз
ҳаракатланиши жараёнини
ўзида намоён қилади
• Пул маблағлари ва пул бозори
инструментлари
ҳаракатларининг йиғиндисидир

8.

Пул бозори инструментлари-тўлов айланмасини ташкил этади
ва улар қуйидагилардир
• Облигатция;
• Векселлар;
• Депозит сертификати;
• Жамғарма сертификати.

9.

“Нақд пул айланмаси” тушунчаси
• Нақд пул айланмаси – пулларнинг нақд
кўринишдаги узлуксиз ҳаракатланиш жараёнидир.
• Ўзбекистонда нақд пул айланмаси Марказий банк
томонидан ташкил этилади ва тартибга солинади

10.

Нақд пул айланмасининг зарурлиги
• Бу айланмада пул
ўзининг тўлов ва
муомила воситаси
функцияларини
бажариши билан
юзага келади.

11.

Муомила воситаси сифатида:
Нақд пуллар аҳоли
билан ўзаро ёки
корхона, ташкилотлар
ўртасида, товарлар
сотиб олишда ва
сотишда қўлланилади

12.

Тўлов воситаси сифатида:
Бунда пул иш хақи; нафақалар;
мукофотлар, якка тартибдаги
қурулиш учун бериладиган
кредитлар, суғурта тўловларини
ва бошқа тўловларни тўлашда
намоён бўлади

13.

Нақд пул айланмасини ташкил қилиш принциплари
• 1. Нақд пул айланмасини ташкил қилиш ва
тартибга солишнинг меёрий-ҳуқуқий
асосларининг мавжудлиги;
• 2. Барча корхона ва ташкилотлар ўзларининг нақд
пулдаги маблағларини тижорат банкларида
сақлашлари шарт;
• 3. Корхона ва ташкилотларга кассада кичик
миқдорда нақд пул сақлаб туришга рухсат этилади;
• 4. Нақд пуллардан мақсадли фойдаланиш
принципи.

14.

Нақд пуллик айланма бу – нақд пул ёрдамида амалга
ошириладиган тўловлар йиғиндисидир. Бу айланма пул ўзининг
тўлов ва муомала воситаси функцияларини бажаришида юзага
келади.

15.

Нақдсиз пул айланмаси тушунчаси
• Нақдсиз пул айланмаси – бу пул маблағларини тўловчининг
банкдаги ҳисобрақамидан олувчининг ҳисобрақамига кўчириш
шаклидаги ҳаракатларининг йиғиндисидир.

16.

1. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2020 йил
13 апрелда рўйхатдан ўтказилган 3229 сонли «Ўзбекистон
Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисидаги»
Низом мамлакатимиз банк ва хўжалик амалиётида нақд пулсиз
ҳисоб-китоб шаклларидан фойдаланиш тартибини белгилаб
беради.
2. Мазкур Низом “Ўзбекистон Республикаси Марказий банки
тўғрисида”ги, “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги
қонунлар ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик
кодексига мувофиқ равишда ишлаб чиқилган.

17.

Нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ташкил қилиш тамойиллари
корхона ташкилотлар ўз
пул маблағларини
банкда сақлашлари
зарур.
Хўжалик субъектлари
ҳисоб китоб
шаклларини эркин
танлашлари бунга банк
аралашмаслиги зарур.
Тўловлар хўжалик
органларининг
ҳисоб
варақасидаги
Товарлар ва
маблағлар
хизматлар учун
тўловлар тўловчининг ҳисобидан ва банк
кредити ҳисобидан
розилиги билан
амалга оширилади. амалга оширилиши
Барча нақд пулсиз
ҳисоб китоблар банк
орқали ўтиши керак.
мумкин.
Маблағлар мол
сотиб олувчининг
ҳисоб варағидан
ўчирилгандан
кейин амалга
оширилади.

18.

NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLARNING TAMOYILLARI
Bir bankdan ikkinchi bankka o’tadigan to’lovlar banklarning “Nostro”
vakillik hisob raqami orqali o’tadi. Ularning 2 turi mavjud:
1. Vertikal vakillik
hisob raqamlari
2.Gorizontal vakillik
hisob raqamlari

19.

NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLARNING TAMOYILLARI
O’zbekistonda naqdsiz pul aylanmasining qonunchilik
asoslari quyidagilar:
O’z.Res.ning
Fuqarolik
Kodeksi
O’z.Res.ning
Markaziy Banki
to’g’risidagi
qonuni
O’z.Res.ning
Banklar va bank
faoliyati
to’g’risidagi
qonuni

20.

NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLARNING TAMOYILLARI
Bu ularning o’z majburiyatlarini pul mablag’lari bilan
o’z vaqtida va to’liq to’lay olish qobiliyatini bildiradi.
Korxonalarning likvidliligini baholashda quyidagi
ko’rsatkichlardan foydalaniladi:
JLK-joriy likvidlilik
koeffitsiyenti
JA- joriy aktivlar
JP – joriy passivlar
Bu koeffitsiyentning eng past normativ darajasi
qilib belgilangan.

21.

NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLARNING TAMOYILLARI
Schyotlardan mablag’larni o’tkazish
schyot egasining topshirig’iga binoan
bajariladi.
Mijozlarning buyrug’isiz schyotlardagi
pul mablag’lari faqat sud qaroriga binoan,
qonunda belgilangan tartibda bank va mijoz
o’rtasidagi shartnomaga asosan
ko’chirilishi mumkin.

22.

NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLARNING TAMOYILLARI
5
6
To’lovning
muddatliligi
Nazoratning
mavjudligi
Mulkiy javobgarlikning
mavjudligi
6

23.

O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar
to`g`risida NIZOM
1 Mazkur Nizom kuchi naqd pulsiz hisob-
kitoblarni amalga oshiruvchi yuridik va
jismoniy shaxslarga – O`zbekiston
Respublikasining rezidentlari va
norezidentlariga tadbiq qilinadi

24.

25.

Ўзбекистон Республикаси банклари нақд пулсиз ҳисобкитобларни қуйидаги шаклларда ташкил этадилар ва амалга
оширадилар:
1. мемориал ордер;
2. тўлов топшириқномаси;
3. тўлов талабномаси;
4. инкассо топшириқномаси;
5. аккредитивга ариза;
6. тижорат банкнинг ҳисоб-китоб чеки;
7. пластик карточкалар.

26.

• 1-сон картотека — тўлов муддатини кутаётган тўлов ҳужжатлари
ҳисоби юритиладиган балансдан ташқари ҳисобварақ;
• 2-сон картотека — муддатида тўланмаган тўлов ҳужжатлари
ҳисоби юритиладиган балансдан ташқари ҳисобварақ;
• аккредитив — тўловчи томонидан тўланган ёки тўланиши лозим
бўлган маблағ шартнома шартлари бажарилганлигини
тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим қилинган тақдирда, маблағларни
олувчининг ҳисобига ўтказилишига доир банкнинг шартли
мажбурияти;
• акцепт — тўловчининг, тўлов унинг ҳисобидан амалга
оширилишига розилиги ёки қарздорликни тан олганлиги;
• операция куни — фармойишларни қабул қилиш ва уларга ишлов
бериш амалга ошириладиган вақтнинг даври;
• валюталаш санаси — тўлов ҳужжати асосида пул маблағларини
олувчининг ҳисобварағига ўтказиш санаси;

27.

Тўлов топшириқномалари билан ҳисоб –
китоблар бўйича тўхталадиган бўлсак,
Ўзбекистон республикаси тижорат банклари
фаолиятида
нақд пулсиз ҳисоб – китоблар ичида тўлов
топшириқномаси энг кўп қўлланиладиган
ҳисоб – китоб шаклларидан ҳисобланади.
•Бунга тўлов топшириқномалар билан ҳисоб
– китобларни амалга оширишнинг тўловчи,
сотиб олувчи ва ҳатто банк учун ҳам
қулайлиги ҳисобланади.

28.

1. – тўлов топшириқномаси, ушбу ҳужжат асосида мижоз
сотиб олган товарлар ёки хизматлар учун ўз ҳисобварағидан
маблағни тўлаш ҳақидаги топшириғини ўзига хизмат
кўрсатадиган банкка беради;
2.
Ўзбекистон
республикаси
тижорат
банклари
фаолиятиданақд пулсиз ҳисоб – китоблар ичида тўлов
топшириқномаси энг кўп қўлланиладиган ҳисоб – китоб
шаклларидан ҳисобланади. Бунга тўлов топшириқномалар
билан ҳисоб – китобларни амалга оширишнинг тўловчи,
сотиб олувчи ва ҳатто банк учун ҳам қулайлиги ҳисобланади.

29.

30.

• Тўлов топшириқномалар билан ҳисоб – китобларни амалга
оширишда дастлаб сотувчи ва сотиб олувчи ўртасида шартнома
тузилиб, унда тўлов шакли ҳам келишилади
• (1,2), сотувчи олдиндан умумий тўлов суммасининг 15 фоизини
тўлагандан сўнг, товарларни жўнатади ёки хизматларни кўрсатади
• (3), сотиб олувчи шартномада келишилган суммани мол сотувчининг
ҳисобрақамига ўтказиш мақсадида тўлов топшириқномани банкка
тақдим этади
• (4), банкнинг масъул бухгалтер ходими тўлов топшириқномаларни
тегишли назоратдан ўтказгандан сўнг маблағни электрон тўлов тизими
орқали республика банкига жўнатади
• (5), республика акциядорлик тижорат Агробанкида электрон тўлов
топшириқнома тегишли дастурий назоратдан ўтказилгандан сўнг
сотувчининг банкига жўнатилади
• (6), электрон тўлов топшириқнома Агрбанкнинг Оқтош
бўлимида маблағ сотувчининг ҳисобига кирим қилинади ва бу
ҳақда унга хабар қилинади (7).

31.

32.

Тўлов топшириқномалари билан амалга
ошириладиган нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг
қатор афзалликлари ва айрим камчиликлари
мавжуд.
Афзалликлари – сотувчи бажариладиган иш ва
кўрсатиладиган хизматлар учун олдиндан 15 фоизни
олади;
– пул тўловчи ташкилот товар олингандан ва
хизматлар кўрастилгандансўнг тўлов
топшириқномасини банкка тақдим этади;
– тўлов ҳужжатларининг, бошқа нақд пулсиз ҳисоб –
шаклларига нисбатан оддийли ва тезлиги;
– товарли ва товарсиз операцияларда
қўлланилшининг мумкинлиги.
Камчилиги – сотиб олувчи ҳисобварағида маблағ
бўла туриб, ушбу суммани бошқа мақсадларга
фойдаланиши натижасида сотувчи тўлов суммасини
кечикиб олиши мумкин;

33.

тўлов талабномаси
1.– тўлов талабномаси, ушбу
ҳужжат асосида мижоз жўнатган
мол ёки кўрсатган хизматлар учун
тўловни мол сотиб олувчидан
ундириб бериш ҳақида ўзига
хизмат
кўрсатадиган
банкка
тақдим этади;

34.

тўлов талабнома
Мол сотувчи ва сотиб олувчи ўртасида товарлар сотиш
ва хизматлар кўрсатиш ҳақида шартнома тузилади,
ушбу шартномада тўлов шакли ҳам келишилади
(1), сотувчи товарларни жўнатгандан ёки хизматларни
кўрсатгандан кейин
(2) тўлов талабномани банкка тақдим этади
(3), банкнинг масъул бухгалтери тўлов талабномалар
белгиланган тартибга жавоб беришини назоратдан
ўтказгандан кейин почта орқали сотиб олувчининг
банкига жўнатади
(4), банк тўлов талабномани акцептлаш учун сотиб
олувчига жўнатади
(5), сотиб олувчи ёзма равишда тўловни рад этмаса
унинг ҳисобидан маблағни сотувчи ҳисобига ўтказиш
ҳақидаги электрон тўлов талабномани республика
банкига жўнатади (6).

35.

6)банк сотувчининг ҳисобварағидан маблағни
кўчиргандан сўнг бу ҳақда унга хабар қилади
(7), ўз навбатида республика Агробанки электрон
тўлов талабнома билан Косон бўлимининг
вакиллик ҳисобварағидан маблағни Оқтош
бўлимига ўтказади
(8), Агробанкнинг Оқтош бўлими маблағни
сотувчининг ҳисобварағига ўтказади ва бу ҳақда
сотувчига тегишли ҳужжатларни тақдим этади

36.

аккредитивга ариза
• аккредитивга ариза, мижоз сотиб оладиган товарлар ва
хизматлар учун тўланадиган маблағларни депонентлаш ҳақида ўз
банкига тақдим этадиган ҳужжат ҳисобланади;

37.

Аккредитивлар билан ҳисоб – китоблар, ҳисоб –
китобларнинг аккредитив шаклида мижознинг
(тўловчининг) топшириғига кўра маблағларни
олувчи фойдасига тўловни амалга ошириш учун
маблағ маълум муддатга депонентланади.
Аккредитив қопланган ва қопланмаган турларга
бўлинади.
Қопланган аккредитивда сотиб олувчи шартномада
кўрсатилган маблағни мижознинг банкида очилган
22602 – “Мижозларнинг аккредитивлар буйича
депозитлари” ҳисобварағида депонентланади.

38.

Қопланмаган аккредитивда эса сотиб олувчи
шартномада кўрсатилган суммани ўзининг
ҳисобварағидан алоҳида ҳисобварақга
депонентламайди, балки мижознинг банки унинг
ҳисобварағида маблағ бўлмаган тақдирда тўлов
кафолатини олади.
Қопланган ва қопланмаган аккредитивлар чақириб
олинадиган ёки чақириб олинмайдиган бўлиши
мумкин. Унинг матнида ушбу белги мавжуд
бўлмаган ҳолда, аккредитив чақириб олинадиган
ҳисобланади.

39.

Инкассо топшириқномаси
– Инкассо топшириқномаси, ушбу ҳужжат асосида Марказий
банк томонидан белгилаб қўйилган ташкилотлар тўловчининг
ҳисобварағидаги маблағни унинг розилигини олмасдан тегишли
манзилга ўтказиб бериш ҳақида банкка топшириқ беради, агар
тўловчининг ҳисобварағида маблағ етарли ёки мавжуд бўлмаса
инкассо топшириқномаси картотека 2 да ҳисобга олиб борилади;

40.

Инкассо топшириқномалари банкка қуйидаги
ташкилотлар томонидан тақдим қилиниши мумкин:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ўз вақтида тўланмаган солиқлар ва Давлат бюджетига
ўтказиладиган солиқдан ташқари тўловлар (пеня,
жарималар)ни ундириб олишда солиқ идоралари;
бюджетдан ташқари фондлар – ўз вақтида тўланмаган
тўловларни ундириб олишда, агарда бу қонуний ҳужжатларда
кўзда тутилган бўлса;
божхона органлари – ўз вақтида тўланмаган божхона
тўловларини ундиришда;
суд органлари уларга берилган ижро ҳужжатлари бўйича;
молиялаштиришга ортиқча ўтказилган маблағларни
қайтаришда, юқори молия органлари қуйи бюджет
ташкилотларга, давлат кафолати остида берилган муддати
ўтган кредитларни қайтаришда ва бошқа ҳолатларда
Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигидан инкассо
топшириқномалари қабул қилинади;
қонуний ҳужжатларга асосан бошқа органлар.

41.

ҳисоб – китоб чеки
• – ҳисоб – китоб чеки, асосан жисмоний шахслар ва савдо
ташкилотлари ўртасида қўлланиладиган ҳужжат бўлиб, учинчи
шахс, асосан савдо ташкилотлари чекдаги маблағни талаб қилиб
ўз банкига тақдим этади;

42.

мемориал ордер
• – мемориал ордер, ушбу ҳужжат банкнинг ички операцияларини
бажаришда, шунингдек, шартномада кўрсатилган ҳолларда
мижозларнинг ҳисобварақларидан маблағларни кўчиришда банк
томонидан қўлланилади.

43.

Пластик карточкалар
Пластик карточкалар жисмоний шахслар, юридик
шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар, бир
томондан, ҳамда маҳсулотни сотувчи, иш
бажарувчи ёки хизмат кўрсатувчи юридик
шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар
(кейинги матнда–савдо ёки хизмат кўрсатиш
корхоналари), иккинчи томондан, ўртасидаги
бўладиган нақд пулсиз ҳисоб – китобларда,
шунингдек, нақд пул бериш пунктлари (НПБП) ва
банкоматлардан нақд пул олишда қўлланилади.
Ваколатли банклар халқаро пластик карточкалар
чиқариши ва улар бўйича хизмат кўрсатиши
мумкин, бунда улар халқаро тўлов тизимлари
билан тузилган шартномаларга ва тегишли
меъёрий ҳужжатларга мувофиқ, бажариладиган
операция қоидаларига амал қилишлари шарт.

44.

Битта электрон карточкада бир неча “электрон
хамёнлар” жойлашган бўлиши мумкин.
Пластик карточкада, уни шахс номига
бириктиришда, қуйидаги реквизитлар ёзилган
бўлиши шарт:
а) идентификация белгилари (картани рақами,
серияси ва бошқалар);
б) банк – эмитент (карточкаларни чиқарувчи
банк)нинг коди;
в) ҳисобварақ рақами ва карточка эгасининг
фамилияси, исми, отасининг исми(ташкилот
номи);
г) карточканинг амал қилиш муддати;

45.

Карточкалар бўйича банклараро ҳисоб – китоблар
технологияси қуйидаги вариантларни кўзда тутади:
а) Ҳисоб – китобларни амалдаги электрон тўловлар
тизими (ЭТТ) орқали ялпи ҳисоб – китоб асосда
ўтказиш;
б) Ҳисоб – китобларни ҳисоб – китоблар
қатнашчилари томонидан ташкил этилган
процессинг марказларидан кун давомида
ўтказилиб, якуний ўзаро мажбуриятлар
ҳисобланган ҳолда, тижорат банкларининг
вакиллик ҳисобварақларидан якуний ҳисоб –
китоблар суммасини ўтказиш.
ЭТТ орқали пластик карточкалардан фойдаланган
ҳолда, амалга оширилган операциялар бўйича ялпи
ҳисоб – китоблар қилиш, қуйидаги тартибда амалга
оширилади:

46.

Процессинг марказлари орқали ҳисоб – китобларни
ўтказиш қуйидаги тартибда амалга оширилади:
а) кун давомида карточкалар бўйича барча
транзакциялар, хисоб – китоблар унинг қатнашчилари
томонидан тасдиқланган тартибда, процессинг маркази
орқали ўтказилади ва ҳисоб – китобларда қатнашувчи
ҳар бир банк учун алоҳида очилган шахсий
ҳисобварақларда акс эттирилади;
б) ҳисоб – китоблар қатнашчилари келишувига асосан,
ҳисоб – китоблар бўйича якуний суммалар
(мажбуриятлар) тижорат банкларининг Марказий
банкнинг Хисоб – китоблар марказида очилган вакиллик
ҳисобварақлари орқали, шартномада қайд этилган
даврийликда ўтказилади;
в) банклар, процессинг марказидан олинган
маълумотларга асосан, карточкалардан фойдаланган
ҳолда амалга оширилган операциялар бўйича,
маблағларни мижозларнинг ҳисобварақларига
киритадилар ёки чиқарадилар.

47.

48.

49.

ЭТИБОРИНГИЗ УЧУН
РАХМАТ

50.

Пул базаси ўз ичига
муомиладаги нақд пуллар ва
тижорат банкларини Марказий
банкдаги мажбурий захирасида
сақланадиган пулларни олади.

51.

Мижозларини ҳисоб
рақамларидаги пул қолдиқлари
ва муомиладаги нақд пуллар
пул массасини ташкил қилади.

52.

Иқтисодиётда пулни яратилиш
жараёни ўз ичига икки
босқични олади:
•Биринчи босқичда пул базаси
шаклланади,
•Иккинчи босқичда пул
массаси шаклланади

53.

МБ
1Пул базаси
2 Пул
массаси
ТБанк
Мижоз
Мижоз
ТБанк
Мижоз

54.

Пул мультипликатори пул массаси
ва пул базаси ўртасидаги
муносабатни англатиб, банк
тизимида мижозлар
ҳисобрақамида пул базасини
кўпайиши натижасидан, қанча пул
миқдори яратилиши кўрасатади.

55.

Пул мультипликатори =
пул массаси / пул базаси

56.

Тижорат банкларининг
мижозларига ажратган
кредитлари ва Марказий
банкнинг тижорат банкларига
ажратган кредитлари
ўртасидаги муносабати кредит
мультипликаторини англатади.

57.

Кредит мультипликатори =
тижорат банкларини
мижозларга берган кредитлари
/ Марказий банк томонидан
тижорат банкларига
ажратилган кредитлар

58.

• Қиймат қонуни ва унинг муомала доирасида юзага чиқиш шакли
– пул муомаласи қонуни товар-пул муносабати мавжуд бўлган
барча ижтимоий тузумларга хосдир. Қиймат шакллари ва пул
муомаласи тараққиёт йўлини таҳлил қилаётиб, К. Маркс пул
муомаласининг қо-нунини очди. Бу қонунга асосан муомала
воситаси функциясини амалга ошириш учун керак бўлган пул
миқдори аниқланади.

59.

Монетаристлар муомаладаги пул миқдори билан миллий иқтисодиёт доирасида
сотилган товар ва хизматлар миқдори ўртасида бевосита боғлиқлик мавжудлигини
кўрсатиб беради. Бу боғлиқлик И.Фишернинг айирбошлаш тенгламасида
ифодаланади:
Ирвинг
Фишернинг айирбошлаш тенгламаси
M * V=P* Q бу ерда
М-муомаладаги пул миқдори;
V-пулнинг айланиш тезлиги;
P-товар ва хизматларнинг баҳоси;
Q-товар ва хизматлар миқдори.
Айирбошлаш тенгламасидан M=P*Q/V келиб чиқади; агар пулнинг айланиш
тезлиги(V) бир хил бщлса, унда муомаладаги пул миқдори номинал ЯИМ миқдорига
тўғри мутаносибликда бўлади.
И.Фишер тенгламасига кўра, V ва Q бирхил(доимий) бўлганда пул таклифининг
ўзгариши баҳога бевосита таъсир кўрсатади: пул таклифи кўпайганда, унинг сотиб
олиш қобилияти пасаяди, яъни баҳо ошади; лекин пул таклифининг кўпайиши ЯИМ
миқдорининг кўпайиши билан бирга олиб борилса, унда баҳо ошмайди.

60.

И.Фишер тенгламаси
MV=PQ
M=PQ/V

61.

Пул муомаласи қонуни муомаладаги
товарлар массаси, уларнинг нарх
даражаси ва пул муомаласи тезлиги
орасидаги иқтисодий алоқадорликни акс эттиради. Бу қонунга
асосан муомала учун зарур бўлган
пул миқдорини қуйидаги формула
билан ифодалаш мумкин:

62.

Пул муомаласи қонуни муомаладаги товарлар
массаси, уларнинг нарх даражаси ва пул муомаласи
тезлиги орасидаги иқтисодий алоқадорликни акс
эттиради.
Реализац
ия
қилинади
ган
товарлар
суммаси
Кредитга
сотилган
товарлар
суммаси
Мажбури
ят-лар
бўйича
тўловлар
суммаси
Бирбирини
қоплайди
ган
тўловлар
суммаси
Пулнинг муомала ва тўлов воситаси сифатида ўртача айланиш тезлиги

63.

Пул агрегатлари пул маблағларини
ликвидлилик даражасига қараб
ажратилган, ҳар бир агрегат ўзида
ўзидан олдинги агрегатни
жамлаштиради.

64.

Mo
M1
M2
Mn

65.

Ўзбекистонда пул массаси қўйидаги таркибий қисмлардан иборат:
М0
• нақд пуллар
М1
•М0+ счетлардаги пул қолдиғи+
маҳаллий бюджет маблағлари+ бюджет
ва бошқа ташкилотлар маблағлари
М2
• М1+ Тижорат банкидаги
муддатли жамғармалар
М3
• М2+сертификатлар+ мақсадли заём
облигациялари+давлат заём
облигациялари+ хазина мажбуриятлари

66.

Муомала учун зарур булган пул
микдорини камайтриш учун
куйидаги чораларни амалга
ошириш мухимдир:
• – истеъмол кредитини
ривожлантириш
• – накд пулсиз хисоб- китобларини
ривожлантириш
• – пулнинг муомала тезлигини
оширишга эришиш .

67.

Марказий банкнинг пул-кредит сиёсатининг асосий
инструментлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
таргетирлаш
минимал
мажбурий
захира
меъёрларини
ўрнатиш
фоиз
(дисконт)
сиёсати
очиқ бозор
сиёсати
тижорат
банкларини
қайта
молиялашти
риш

68.

Қайта молиялаштириш сиёсати
Ҳисоб ставкаси ёки қайта молиялаш ставкаси деб Марказий банк
томонидан тижорат банкларига бериладиган ссуданинг фоиз
ставкаси тушунилади. Бунда Марказий банк ушбу воситадан
фойдаланган ҳолда фақат молиявий ҳолати ЯХШИ бўлган банкларга
кредит беради. Хисоб ставкасини Марказий банк белгилайди. Ушбу
фоизнинг камайиши тижорат банкларининг Марказий банкдан
кўпроқ кредит олишига, уларда ортиқча захираларнинг пайдо
бўлишига ва муомаладаги пул массасининг ўсишига олиб келади.
Аксинча, ҳисоб фоизининг оширилиши натижасида тижорат
банклари Марказий банкдан олган захираларини тезроқ
қайтаришлари учун уларни сота бошлайди ва пировардида
муомаладаги пул массаси камаяди.
Амалиётда, давлатлар ҳисоб ставкаси сиёсатини очиқ бозордаги
операциялар сиёсати билан мувофиқлаштирилган ҳолда олиб
боришга ҳаракат қиладилар.

69.

Мажбурий захиралар сиёсати
Мажбурий
захиралар
кредит
мақсадлари
учун
ишлатилмайдиган банк омонатларининг бир қисмидир.
Улар мижозлар томонидан ўз омонатларини талаб қилиб
олганда зарур бўлади. Захира нормаси икки асосий
функцияни бажаради: банк ликвидлигини жорий тартибга
солиш учун шароит яратади ва кредит эмиссиясини
чеклайди. Марказий банк тижорат банклари Марказий
банкда ушлаб туришга мажбур бўлган захираларнинг энг
қуйи нормасини ўрнатади ва шу восита ёрдамида улар
кредитлаш қобилиятига, имкониятига таъсир этади. Бу
меъёр қанчалик юқори бўлса, ортиқча захиралар шунчалик
кам ва тижорат банкларининг кредит бериш йўли билан
«пулларни барпо этиш» қобилияти паст бўлади.

70.

Мажбурий захира сиёсати
Мажбурий захира
функцияси
Тижорат банкларини
депозитлар бўйича
мижозларнинг олдида
мажбуриятларини
бажариши тушунилади.
Минимал мажбурий захира
суммаси Марказий банк
томонидан мамлакатдаги
пул массасини тартибга
солишда қўлланилади.

71.

Очиқ бозордаги сиёсати
Марказий банк томонидан давлат облигацияларини
(қимматли қоғозларни) тижорат банклари ва аҳолидан
сотиб олиш ва уларга сотиш бўйича операциялардир.
Марказий банк тижорат банкларидан ёки аҳодидан бу
қимматли қоғозларни сотиб олар экан, тижорат банклари
захираларини сотиб олинган облигациялар миқдори
ҳажмида кўпайтиради. Бу захиралар пул базасига киради,
яъни юқори қувватли пуллар бўлганлиги учун пул таклифи
мультипликатив кўпаяди. Марказий банк тижорат
банклари ва аҳолига облигицияларни сотиш билан
захираларни ҳамда тижорат банкларининг кредит бериш
қобилиятини кенгайтиради. Бу ҳолда пул таклифи
қисқаради.

72.

Валюта сиёсати
Валюта
сиёсати
деганда
Марказий
банкнинг
валюта
муносабатларини тартибга солиш ва амалга ошириш соҳасидаги
тадбирларининг мажмуи тушунилади.
Марказий банкнинг валюта сиёсати пул-кредит сиёсатининг асосий
классик инструментларидан бири хисобланади. Жаҳон банк
амалиётидан шу нарса маьлумки, валюта сиёсати, асосан,
куйидаги сиёсатлардан иборат:
•валюта интервенцияси,
•валюта захираларини диверсификация килиш.
•валютавий чеклашлар,
•валютанинг алмашув даражасинн бошкариш,
•валюта курсининг тартиби,
•девальвация,
• ревальвация.

73.

ПулЭмиссия
маблағларини
эмиссияси
Бюджет эмиссияси
Кредит эмиссияси
Пул маблағларини
эмиссиясини мақсади
Бюджет дефицитини
қоплаш учун
Хўжалик субъектларини
кредитлаш учун
Эмитент
Ғазначилик
Марказий банк
Эмиссиянинг асослари
Пуллар муомала сферасида
қолиб кетади ва пул
муомаласи каналларини
тўлдиради ва эмитентга
қайтмайди
Пуллар муомала сферасида
қолиб кетмайди, пул
муомаласи каналларини
тўлдирмайди, эмитентга
қайтиб келади.
Пулларнинг таъминоти
Пуллар ҳеч қандай
таъминотга эга эмас ва
уларнинг қадри тушиб
кетиши мумкин
Пуллар товар ва олтин
билан таъминланган,
қадри тушиб кетмайди.

74.

Эмиссия методлари
Тўғри метод: давлат
ўзининг харажатларини
қоплаш мақсадида пул
ишлаб чиқаради
Эгри метод: Марказий
банк ҳукуматга бюджет
дефицитини қоплаш
учун кредитлар беради.