Ozarbayjon milliy pazandachiligi

Qora va rangli metallurgiya Sumgaitdagi quvur prokati va alyuminiy, Ganjadagi alyuminiy, Bokudagi poʻlat arkrn z-dlaridan ibo-rat. Boku, Ganja va Mingechaurda ip gazlama k-tlari, Sheki va Xonkendida shoyi k-tlari joylashgan. Paxta tozalash, jun gazlama va gilam toʻqish, ti-kuvchilik va trikotaj, un, vino-konyak, baliq sanoati korxonalari mavjud. Qishloq xoʻjaligi ning asosi — dehqonchilik, uning yalpi mahsulo-ti 80% sugʻoriladigan yerlarga toʻgʻri keladi. Yuqori Shirvon, Yuqori Kr-rabogʻ, Samur-Apsheron kanallari, Jayron-Batan, Arake suv omborlari barpo etilgan. Paxtachilik qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmoqlaridan biri. Tamaki va choy ham yetishtiriladi. Gʻalla ekinlaridan bugʻdoy, makkajoʻxori, arpa, sholi, shuningdek, sabzavot ekinlari ekiladi. Bogdorchilik va tokchilik rivojlangan. Subtropik mevalardan anor, anjir, yapon xurmosi, bodom koʻplab yetishtiriladi. Apsheron ya.o.da zaʼfaron va zaytun oʻsadi. Chorvachilik goʻsht-jun va goʻsht-sutga ixtisoslashgan. Krramol, qoʻy, echki, choʻchqa, parranda boqiladi, pillachilik bilan shugʻullaniladi.

Ozarbayjon

Ozarbayjon (–), Ozarbayjon Respublikasi (–, — Kavkazortining jan.-sharqiy qismida joylashgan mamlakat. Maydoni 86,6 ming km². Aholisi 9,5 mln. kishi (2015). Poytaxti — Boku shahri Maʼmuriy jihatdan 61 tuman, 65 shahar va 122 shaharchaga boʻlinadi. Naxichevon Muxtor Respublikasi va Togʻli Qo-rabogʻ Ozarbayjon tarkibiga kiradi.

Davlat tuzumi [ править | править код ]

O. — respublika. Davlat boshligʻi — prezident (2003 yilokt. dan I. Aliyev). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni parlament (Milliy majlis), ijrochi hokimiyatni Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi.

Tabiati [ править | править код ]

O.ning asosiy qismi Katta Kavkaz va Kichik Kavkaz togʻlari jan.sharqiy qismlarida, shuningdek, Tolish togʻlari oraligʻida joylashgan. Jan.da Oʻrta Arake soyligi va uning shim. tarmogʻi bor (togʻlar O. hududining deyarli yarmini egallaydi). Kaspiy dengizi qirgʻogʻi kam parchalangan. Qirgʻoq chizigʻining uz. 800 km. Yirik yarim orollari: Apsheron, Kura qum tili, Sara; qoʻltiklari: Apsheron, Qizil-ogʻoch, Boku qoʻltiqchasi; yirik orollari: Artyom, Jiloy. Neft va gaz, te-mir rudasi, alunit, molibden, tosh-tuz konlari bor. O., asosan, subtropik zonada boʻlsa ham, quruq va nam subtropik iqlimdan togʻ tundrasi iqli-migacha boʻlgan iqlimni uchratish mumkin. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 25—27°, yanvarniki payettekisliklarda 0 dan +3°gacha, togʻlarda — 10° gacha. Eng issiq temperatura 40—43°, eng sovuq temperatura — 30°. Yogʻingarchilik juda notekis. Yillik yogʻin — 200 mm dan 1800 mm gacha. Yirik daryosi — Kura va uning asosiy irmogʻi — Arake. 250 ta koʻl bor (yiriklari Gajikobul va Buyukshoʻr). Tuprogʻi — kulrang-oʻtloq, shoʻrxok, kulrang-qoʻngʻir, jigarrang , kashtan, togʻ-kashtan va boshqa tuproklar. Oʻsimliklari juda xilmaxil — 4100 turdan oshadi. Pasttekisliklarda choʻl va chala choʻl oʻsimliklari, koʻproq butazorlar, Kura-Arake payettekisligining shoʻrxok yerlarida shoʻra, togʻ etaklaridagi tekisliklarda shuvoq va shu-voq-chalov oʻsadi. Oʻrmonzori 1146 ming ga. 2200–2500 m balandliklarda subalp va alp oʻtloklari bor. Hayvonot dunyosi turli-tuman: sudralib yuruvchilar, ke-miruvchilar, yovvoyi toʻngʻiz, nutriya, yenotsimon it, jayran, qoplon, ayiq, tustovuq, kaklik, gʻoz va oʻrdak kabilar. Kaspiy dengizi va Kura daresida baliq (losos, osetr, sevryuga, beluga va boshqalar) moʻl. Zakatali, Turianchay, Kizilogʻoch, Shirvon va boshqa qoʻriqxonalar bor.

Aholisi, asosan, ozarbayjonlar (83%); ruslar, lezginlar, avarlar, kurd, tolish, saxur, tatlar va boshqa ham yashaydi. Shahar aholisi 54%. Rasmiy tili — ozarbayjon tili. Yirik shaharlari: Boku, Sumgait, Mingechaur, Ganja, Lenkoran, Naxichevan. Dindorlari — asosan musulmonlar.

Tarixi [ править | править код ]

O.da paleolit davridan aholi yashay boshlagan. Qadim zamonlarda hozirgi O. hududida yashagan koʻpgina qabilalar (kaspiylar, kadusiylar, albanlar) tarixiy rivojlanish davomida kabila ittifoqlariga birlashib, keyin-chalik dastlabki davlat tuzilmalariga asos boʻldi. Miloddan avvalgi 9-asrda Mana pod-shoxligi vujudga keldi. Xoʻjalik va madaniyat birmuncha rivojlandi. Miloddan avvalgi 7-asr oxirlarida O. va qoʻshni mamlakatlarda Midiya davlati tashkil topdi. Miloddan avvalgi 6-asr da hokimiyat Axomaniylar qoʻliga oʻtdi. Bu davlatni Makedoniyalik Aleksandr qoʻshinlari tor-mor et-gach, Atropatena davlati vujudga keldi. Miloddan avvalgi 3—2-asrlarda xoz. O. xududining katta qismi Albaniya deb ataldi (q. Kavkaz Albaniyasi).

O.ni bosqinchilar koʻp marta taladi. Aholining ularga qarshi kurashi, xu-susan, milodiy 5-asr oxiri — 6-asr boshlarida Mazdakiylar harakatink yuzaga kel-tirdi. 8-asr boshlarida O. Arab xalifaligi qoʻl ostiga oʻtdi, islom dini tarqaldi. Bobak qoʻzgʻoloni, Xurramiylar harakatida dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. 11-asr oʻrtalarida Saljuqiylar boshliq turk qabilalari (oʻgʻuzlar va boshqalar) bostirib keldi. 12-asrda Salju-qiylar mavqei pasayib, Shirvonshohlar, Kasroniylar, Eldegiziylar pod-shohdigi rivoj topishi bilan hunarman-dchilik, dehqonchilik, savdo-sotiq ta-raqqiy etdi. Shu davrda yetishib chiqqan Makkiy ibn Ahmad, Bahmanyor, Xatib Tabriziy, Hoqoniy, Nizomiy Ganja-viy, Mahastiy va boshqa jahon madaniyati ravnaqiga salmokli hissa qoʻshdilar.

13-asrning 30-yillarida O.ga moʻgʻullar, 14-asr oxirida Amir Temur qoʻshinlari bostirib kirdi. 14—15-asrlarda Shirvonshoxlar podshoxligi kuchaydi. Qora qoʻyunlilar va Oq qoʻyunlilar deb atalgan yangi davlatlar vujudga keldi. Sav-dosotiq avj oldi. Safaviylar davlati (16a.) davrida O. xalq xoʻjaligi va madaniyatida yuksalish roʻy berdi. Shoh Abbos I (1587—1629 yillarda hukmronlik qilgan) O. markazini Erondagi Isfahonga koʻchirishi oqibatida u Eronning chekka viloyatiga aylanib qoldi. Mahalliy hokimlar va ajnabiy bosqinchilarga qarshi dehqonlar qoʻzgʻo-loniga xalq qahramoni Koʻroʻgʻli boshchilik qildi. 18a. boshlarida Zakavkazye, chususan. O.ni qoʻlga kiritib olish uchun Eron bilan Turkiya oʻrtasidagi kurash kuchaydi. 19-asrdan Rossiya Zakavkazye yerlarini bosib ola boshladi. 1805- 13 va 1826-28 yillardagi Ros-siya-Eron urushlari natijasida hozirgi O.ning koʻp qismi Rossiya davlati tarkibiga oʻtdi. Rossiya bilan Eron oʻrtasidagi Guliston shartnomasiga binoan belgilangan O.ning jan. chegaralari hozirgacha amal qilib kelayotir. 1917 yil noyabrda shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. 1918 yil 28 mayda O. Respublikasi eʼlon qilindi. 1920 yil 28 apr.da Ozarbayjon SSR tashkil boʻldi. 1922 yil 12 martda O. Zakavkazye Sovet Federativ Sotsiali-stik Respublikasi (ZSFSR), soʻngra u tugatilgach (1936), ittifoqdosh respublika sifatida SSSR tarkibiga kiri-tildi. 1991 yil fevraldan O. Respublikasi deb nomlandi. 1991 yil 30 avg .da mamla-kat Oliy Kengashi O. davlat mustaqilligi toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul qildi. 1988 yil Togʻli Qorabogʻ xususida O. bilan Armaniston oʻrtasida nizo chiqib, qurolli toʻqnashuvga aylanib ketdi. 1994 yil maydan mojaro toʻxtatilib, ma-salani tinch hal etish toʻgʻrisida muzo-kara boshlandi. O. — 1992 yildan BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1991 yil 19 okt.datan olgan va 1995 yil 2 okt.da diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan.

Siyosiy partiyalari. Yangi Ozarbayjon, Ozarbayjon xalq fronti, Milliy mustaqillik partiyasi, Musovot, Ozarbayjon xalq partiyasi, Ozarbayjon dehqonlar partiyasi, Toʻgʻri yoʻl partiyasi, Ozarbayjon sotsialdemok-ratik partiyasi va boshqa

Xoʻjaligi [ править | править код ]

O. — industrial-agrar mamlakat. Neft, temir ruda, alunit konlari bor; oltingugurt kolchedani, barit, kobalt, molibden, margimush kabilar sanoat asosida qazib chiqariladi. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 54,2%, qishloq xoʻjaligining ulushi 26,1%.

Sanoati ning yetakchi tarmoklari: neft, gaz, kimyo, mashinasozlik, metallsozlik, binokorlik materiallari va elektr energetika. Yengil va oziqovqat sanoati ham rivojlangan. Yiliga oʻrtacha 23,3 mlrd. kVt-soat elektr energiya xrsil qilinadi (asosan, issiklik elektr stansiyalarida). Neft Apsheron ya.o., Kura-Arake pasttekisligi va Kaspiy dengizidan, gaz esa Kr-ratogʻDuvaniy va Zira-Goʻrgon tumanlaridagi konlardan qazib olinadi. Neft va gaz asosida kimyo va neft kimyosi sanoati mineral oʻgʻit, oltingugurt kislotasi, kaustik soda, sintetik kauchuk, shina va boshqa mahsulotlar (Sumgait, Salyani, Neftechala, Min-gechaur, Boku) ishlab chikaradi. Mashinasozlik va metallsozlik, asosan, neft sanoati uchun mashina-qurilmalar, elektr dvigatellar, transforma-torlar, kabel, radioelektron appa-ratlar, priborlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Qishloq xoʻjaligi mashinasozligi, kemasozlik, oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskuna ishlab chiqarish rivojlangan (Boku, Ganja, Min-gechaur, Xonkendi, Naxichevan, Kuba).

Qora va rangli metallurgiya Sumgaitdagi quvur prokati va alyuminiy, Ganjadagi alyuminiy, Bokudagi poʻlat arkrn z-dlaridan ibo-rat. Boku, Ganja va Mingechaurda ip gazlama k-tlari, Sheki va Xonkendida shoyi k-tlari joylashgan. Paxta tozalash, jun gazlama va gilam toʻqish, ti-kuvchilik va trikotaj, un, vino-konyak, baliq sanoati korxonalari mavjud. Qishloq xoʻjaligi ning asosi — dehqonchilik, uning yalpi mahsulo-ti 80% sugʻoriladigan yerlarga toʻgʻri keladi. Yuqori Shirvon, Yuqori Kr-rabogʻ, Samur-Apsheron kanallari, Jayron-Batan, Arake suv omborlari barpo etilgan. Paxtachilik qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmoqlaridan biri. Tamaki va choy ham yetishtiriladi. Gʻalla ekinlaridan bugʻdoy, makkajoʻxori, arpa, sholi, shuningdek, sabzavot ekinlari ekiladi. Bogdorchilik va tokchilik rivojlangan. Subtropik mevalardan anor, anjir, yapon xurmosi, bodom koʻplab yetishtiriladi. Apsheron ya.o.da zaʼfaron va zaytun oʻsadi. Chorvachilik goʻsht-jun va goʻsht-sutga ixtisoslashgan. Krramol, qoʻy, echki, choʻchqa, parranda boqiladi, pillachilik bilan shugʻullaniladi.

Transporti [ править | править код ]

Transport yoʻli uzunligi — 2 ming km dan ortiq, avtomobil yoʻllari uz. 36,7 ming km, 32 ming km qattiq qoplamali. Dengiz transportining ahamiyati katta. Asosiy porti Boku. Boku — Turkmanboshi dengiz paromi mavjud. Kura daryosida kema katnaydi. Boku—Batumi va Ali-Bayramli — Boku neft quvuri, Qoratogʻ — Akstafa, Qoratogʻ — Sumgait gaz quvurlari bor. Bokuda metropoliten qurilgan. Pul birligi — manat.

Tibbiy xizmati [ править | править код ]

Tibbiyot xodimlari O. tibbiyot institutida va 17 ta oʻrta tibbiyot bilim yurtida tayyorlanadi. Mash-hur balneologiya kurortlari — Naftalan, Istisu; iklimiy kurortlari — Shusha, Mardakyan, Bilchya, Buzovna va Apsheron ya.o.dagi Boku “Salomatlik zonasi”.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari [ править | править код ]

Hozirgi O. hududida dastlabki maktablar 5-asrda ochilgan. Arablar istilosidan soʻng bolalar maktab va madrasalarda oʻqitildi. 20-asrdan zamonaviy maorif tizimi joriy etildi. Xunar-texnika bilim yurtlari va oliy oʻquv yurtlari ochildi. O. universiteti,neft va kimyo instituti, politexnika, ped., tibbiyot universiteti va boshqa bor.institutlarni muvofiklashtiruvchi O. Fanlar akademiyasi ishlaydi. Kutubxonalari: Respublika kutubxonasi, O. universiteti kutubxonasi, FA kutubxonasi va boshqa 38 muzey bor, yiriklari: O. Tarixi, Sanʼat, Adabiyot muzeylari, Qishloq xoʻjaligi muzeyi va boshqa

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. O.da 500 dan ortik, gaz. va jur. roʻyxatga olingan. Yirik gaz.lari: “Ozarbayjon” (ozarbayjon tilida), “Vishka” (“Minora”, rus tilida), “Bakinskiy rabochiy” (“Boku ishchisi”, rus tilida), “Ozodlik”, “Muxolifat”, “Xalq” (uchchalasi ozarbayjon tilida). Radioeshittirish 1926 yildandelekoʻrsatuv 1956 yildan boshlangan. Azerin-form telegraf agentligi, Assa-Iroda, Turon, Xabar-servis xususiy telegraf agentliklari mavjud.

Adabiyoti qad. va boy. Xalq ijodida doston, bayet (toʻrtlik) qoʻshiq, ertak, latifa, maqollar keng tarqalgan. “Koʻroʻgʻli”, “Oshiq Gʻarib”, “Shoh Ismoil” kabi dostonlarda ozarbayjon xalqining yurtparvarlik, insoniylik his-tuygʻulari ifodalangan. Xalq dostonlari va termalarining eng yaxshi namunalari 16—17-asrlarda Qur-boniy, Sarioshuq, Abbososhuq, Valexoshuq kabi baxshilar ogzidan yozib olingan. Milliy sanʼatning oʻziga xos turi boʻlgan oshuklar sheʼriyati mada-niy hayotga kuchli taʼsir oʻtkazib kelgan. 19—20-asrlarda yashab ijod qilgan oshuklardan Alesker, Gusayn Bozal-ganli, Asad Rizayev, Mirza Bayramov, Shamshir Gojayev kabilarning qoʻshiqlari juda mashhur boʻlgan.

O. yozma adabiyotining eng qad. yodgorliklari bizga yetib kelmagan, ammo Kavkaz Albaniyasi (hozirgi O.)da yuksak madaniyat mavjud boʻlganligi maʼlum. 11 —12a. larda fors tili taʼsiri ku-chayishi tufayli Xatib Tabriziy, Bax,-manyor, Qatron Tabriziy, Hoqoniy, Mahastiy Ganjaviy va boshqa yirik ozarbayjon olim va shoirlari oʻz asarlarini fors tilida yozdilar. Nizomiy Ganjaviy asarlari — O. sheʼriyatining choʻqqisi boʻldi. 13—14-asrlarda Avxadiy Marogʻiy, Zulfiqor Shirvoniy, 15— 16-asrlarda Nasimiy, shoh Ismoil Xa-toiy, M. Fuzuliy, 17—18-asrlarda Soib Tabriziy, Masihiy, Vidodiy, Voqif va boshqa shoirlar yashab, ijod qildilar.

19—20-asrlarda O. adabiyotida novella, doston, drama janrlari paydo boʻldi. Realist adib M. F. Oxundov, maʼrifatparvar shoir Said Azim Shirvoniy, dramaturg N. N. Narimo-nov, novator hajvchi shoir Mirza Alekper Sobir 19a. ozarbayjon adabiyotini yangi asarlar bilan rivojlan-tirdilar. 20-asr oʻrtalari va 2-yarmida Sulaymon Rustam, Rasul Rizo, J. Jab-borli, M. Ibrohimov, Samad Vurgʻun kabi isteʼdodli adiblarning asarlari boshqa xalqlar tillariga tarjima qilinib, keng tarqaldi. O. Yozuvchilar uyushmasi 1932 yilda tashkil qilingan.

Ozarbayjon va oʻzbek xalklari kadimdan adabiy aloqada boʻlib kelganlar. Nizomiy asarlarining baʼzilari oʻrta asrlardayoq oʻzbek tiliga tarjima qilingan. Jumladan, Qutb Xorazmiy 14-asrning 1-yarmida “Hisrav va Shirin”ni oʻzbek tiliga koʻchirgan. Navoiy Nizomiy “Hamsa”si — “Panj ganj”dan ilhomlanib oʻzining besh buyuk dostonini yaratgan. Haydar Xorazmiy 15-asrda Nizomiyning “Mahzai ulasror” dostonini, Ogahiy 19-asrda “Haft paykar”ni tarjima qilgan.

Navoiy asarlari oʻzi hayot vaqtidayoq O. shoirlari oʻrtasida mashhur boʻlgan. Ayniqsa, Kishvariy va Fuzuliy Navoiyni oʻzlarining buyuk ustozlari deb bilganlar. Fuzuliy “Layli va Majnun”ning debochasida Navoiyni Nizomiy bilan bir qatorga qoʻyadi. Navoiy “Majolis un-nafois”, “Muhokamat ul-lugʻatayn” asarlarida Nizomiy, Xoqoniy bilan birga Shayx Shirvoniy, Abu Abbos Suxravardiy, Abu Abdul-loh Xoqoniy Soʻfiy, Shayx Tabriziy, Qosim Anvariy singari ozarbayjon shoir va olimlarining nomlarini ham hurmat bilan tilga oladi.

Muhammad Fuzuliy asarlari, ayniqsa, uning “Layli va Majnun” dostoni 17-asrdan boshlab Turkiston madrasalarida oʻquv qoʻllanmasi vazifasini oʻtagan. Bugina emas, Fuzuliy oʻzbek xalqi oʻrtasida eng sevimli shoirlardan biri boʻlgan. Shu tufayli Turkistonda “navoiyxonlik”, “bedilxonlik” maktablari bilan birga “fuzuliyxonlik” uyushmalarida minglab kishilar shoir asarlarini taxlil qilganlar. Fuzuliyning asarlari Oʻzbekistonda bir necha marta bosilib chiqqan. Nizomiyning “Guldasta”, Fuzuliyning ikki jildli tanlangan asarlari, M. P. Voqifning “Tanlangan sheʼrlar”, M. Oʻrdubodiyning “Qilich va qalam” dilogiyasi, Sobirning “Xoʻpxoʻpnoma”, M. Ibrohimovning “Qorabogʻ qoʻshiqlari”, “Buyuk tayanch”, “Boʻron qushi”, M. Dilboziyning “Ozar qizi”, S. Rustamning “Tanlangan sheʼrlar”, I. Goʻzalovning “Cheksiz ufklar” kitoblari, M. Huseyn, A. Valiyev, M. Rahim, U. Sarivelli, S. Rahimov, Q. Imomverdiyev va boshqa ozarbayjon shoir, adib va dramaturglarning asarlari, “Ozarbayjon shoirlari” antologiyasi oʻzbek tilida nashr etilgan.

O. yozuvchilarining asarlarida Oʻzbekiston mavzui ham aks etgan S. Rustam “Qadrdon shahar”, “Oʻzbek qardoshimga”, M. Dilboziy “Oʻzbek qiziga”, Yu. Shirvon “Qardosh Oʻzbekistonda” ocherklar turkumi, M. Ibrohimov “Ulugʻ doʻstlik” asarida oʻzbek xalqi hayotini qalamga oladi.

Meʼmorligi [ править | править код ]

O. hududida neolit va jez davriga mansub qad. meʼmoriy yodgorliklar: dolmenlar, kromlexlar, mengirlar, qalʼalarning harobalari saqlanib qolgan. 5-asrga oid Lekit qishlogʻidagi xristianlarning doirasimon ibodatxonasi, 6-asrga oid Chirogʻqalʼa, 7-asrga oid Mingechaur ibodatxonalar majmuasi diqqatga sazovor. 11—13-asrlarda Naxichevan va Shirvon-Apsheron meʼmorlik maktabi tarkib topdi. Qasrlar va masjidlar bilan birga maqbaralar (Yusuf maqbarasi, 1162 yil va Moʻmina xotun maq-barasi, 12-asr, meʼmori Ajamiy) ham qurildi. 14—15-asrlarda qubbasimon va gumbazli inshootlar rasm boʻldi, ular girih naqshlar va tosh oʻymakorligi bilan bezatildi (Bokudagi Shirvonshohlar saroyi, 15-asr, Tabrizdagi Zangori masjid, 1465). 16—18-asrlarda Karvonsaroy, hammom va koʻpriklar qurildi, shaharlar rivojlandi. Ardabiddagi meʼmoriy majmua (meʼmor Shayx Bahovuddin), Shekidagi xonlar saroyi va boshqa shu davrning eng mashhur yodgorliklaridir. O.dagi masjid, maqbara, Madrasa va boshqa inshootlar qurilishi hamda bezaklari Oʻrta Osiyo va Eron meʼmorligi bilan oʻzaro uygʻunlashgan. 19-asr 1-yarmida O.dagi qurilishda Rossiya va Yevropa meʼmorligining taʼsiri kuchaydi. 20-asr Boku va boshqa shaharlar qayta qurildi, yangi bino hamda inshootlar barpo etildi. Matbuot uyi (meʼmori S. S. Pen), “Inturist” mehmonxonasi (meʼmori A. V. Shchusev), Nizomiy nomidagi muzey, konservatoriya (meʼmorlari S. A. Dadashev va M. A. Useynov), M. Azizbekov nomidagi teatr (meʼmori G. M. Alizoda) shular jumlasiga kiradi. Mingechaur, Sumgait, Dashkesan kabi yangi shaharlar qad. koʻtardi. O. Meʼmorlar uyushmasi 1936 yilda tuzilgan.

Tasviriy sanʼati [ править | править код ]

O. hududidan miloddan avvalgi 2—1-ming yilliklarga mansub loy va toshdan yasalgan jonivorlarning haykalchalari (Naxichevan Muxtor Respublikasida Kultepa qazilmalari) va sopol buyumlar (Mingechaur qazilmalari) topilgan. Qoyalardagi rasmlarda odamlar, jonivorlar, ov va rasm-ru-sum manzaralari (Qobuston, Gyamiqoya), jezdan yasalgan zeb-ziynatlar tasvirlangan. Oʻrta asrlarda haykaltaroshlik (jez burgutlar, tosh haykalchalar yasash) rivojlangan. Arablar istilosidan soʻng naqshli kulolchilik, tosh oʻymakorligi, xattotlik urf boʻldi. Jumladan, 13—16a.larda kitoblarni badiiy be-zash, Tabriz miniatyura maktabi, gilamdoʻzlik sanʼati yuksak darajaga koʻtarildi. 18-asrda imorat devorlariga naqsh va rasm solish (Shekidagi xonlar saroyi, Ordubad, Shushadagi tu-rar joylar) rivojlandi. 19-asrda miniatyura rangtasviri devoriy rasmlar va portret musavvirligida davom et-tirildi (Us t a Qambar Qorabogʻiy, Mirza Qadim Erivoniy, Mirmuhsin Navvob).

20-asrda tasviriy sanʼatning realistik shakllari rivojlandi, yangi janrlar (hajviy grafika, illyustratsiya, plakat) paydo boʻldi. A. Azimzoda va boshqa Kengerli O. realistik sanʼatiga asos soldilar. 1920 yil Bokuda rassomlik maktabi ochildi, muayyan mavzuga bagʻishlangan rangtasvir, portret, peyzaj (manzara), haykaltaroshlik, dastgoh grafikasi kabi janrlar vujudga keddi. Ganjadagi Nizomiy haykali (F. Abdurahmonov) diqqatga sazovor. Hozirgi zamon rassomlaridan T. Salaxov, T. Narimonbekov, N. Abdurahmonov, E. Rizoquliyev, haykaltaroshlardan E. Husaynova, E. Shomilov, K. Alekperov asarlari mashhur. O. Rassomlar uyushmasi 1940 yilda tuzilgan.

Musiqasi [ править | править код ]

O. hududidan topilgan qoya rasmlari (miloddan avvalgi 5—3-ming yillikda yaratilgan), arxeologik materiallar bu yerda musiqaning juda ham qadimiyligini koʻrsatadi. Mehnat qoʻshiqlari, tarixiy va lirik qoʻshikdar, hazil qoʻshiqlar keng tarkalgan. Qoʻshikdar koʻpincha yakka, baʼzan guruh boʻlib ijro etiladi. Chertib chalinadigan tor, soz, ud tori, ishqab chalinadigan kamoncha, puflama tutak, bolomon, surnay, zarb berib chalinadigan nogʻora, qoʻsh nogʻora, doira kabi musiqa asboblari ozarbayjon xalqining qad. sevimli cholgʻu asboblari sanaladi. Oʻrta asrlardayoq maqomlar tad-qiq qilingan. O. maqomlari nazariyasi U. Hojibekov tomonidan yozilgan (“Ozarbayjon xalq musiqasi asoslari”, 1945 yilda nashr etilgan). U. Hojibekov Fuzuliy dostoni asosida “Layli va Majnun” (1908) operasini, “Arshin mol olon” (1913) komediyasini yaratdi. 1921 yilda konservatoriya, 1931 yilda birinchi notali xalq cholgʻu asboblari orke-stri tashkil qilindi. 1938 yilda simfonik orkestr tashkil topdi. 1927 yilda R. Glierning “Shohsanam” operasi sah-naga qoʻyildi. M. Magomayevning “Nargiz” (1935), U. Hojibekovning “Koʻroʻgʻli” (1937) operalari O. musiqa sanʼati rivojida muhim voqea boʻldi. Q. Qorayev, J. Hojiyev, F. Amirovning opera va simfoniyalari mashhur. Sh. Mamedova, Bulbul, R. Beybutov, P. Bulbul oʻgʻli, M. Magomayev kabi xonandalarning faoliyati diqqatga sazovor.

Bokuda U. Hojibekov nomidagi konservatoriya, M. F. Oxundov nomidagi opera va balet teatri, Sh. Qurbonov nomidagi musikali komediya teatri, Qoʻshiq teatri, filarmoniya, simfonik orkestr, ashula va raqs ansambli ishlab turibdi. Respublika radiosi qoshida xalq musiqa asboblari orkestri bor. Ozarbayjonda Davlat musiqa akademiyasi, 6 musiqa bilim yurti, 73 musiqa maktabi mavjud. U. Hojibekov nomidagi Ozarbayjon sanʼati ilmiy tadqi-qot instituti (1945) musiqa va teatr masalalari bilan shugʻullanadi.

Ozarbayjon va oʻzbek xalklari musiqa sohasida qadimdan hamkorlik qilib kelganlar. Xususan, Eron ozarlariga mansub Abdulqodir Marogʻiy (1340—1435) deyarli butun ijodiy (xonanda, sozanda va bastakorlik) va ilmiy (musiqashunoslik) faoliyatini Amir Temur, Shoxrux Mirzo va Xalil Sulton Mirzolar saroyida oʻtkazgan.

1950-yillar oxirida oʻzbek kompozitori M. Burxonov joʻrsiz xor uchun qayta ishlagan xalq qoʻshiqlari O.da bu turdagi xor musiqasi taraqqiyotiga turtki boʻldi. Mazkur aloqalar musta-qillik yillarida shaklan va mazmu-nan kengayib bormoqda. Navoiy nomidagi teatrda O. Melikovning “Ikki dil dostoni”, F. Amirovning “Ming bir kecha” baletlari sahnalashtirilgan.

Teatri [ править | править код ]

Ozarbayjon xalq teatr sanʼati sarchashmalari qad. raqs va masharabozliklardan boshlanadi. Xalq orasida qoʻgʻirchoq tomoshalari qadimdan rivoj topgan. 1920 yilda Birlashgan davlat teatri tashkil qilindi (hozirgi M. Azizbekov nomidagi Ozarbayjon teatri). Bu teatr 30—40-yillarda uslubi va janri jihatdan turli-tuman boʻlgan koʻpgina spektakllarni tomoshabinlarga takdim qildi: M. Ibrohimovning “Hayot”, S. Vurgʻunning “Farhod va Shirin”, A. Ostrovskiyning “Momaqaldiroq” va boshqa 40-yillarda R. Rizoning “Vafo”, 3. Xolidning “Qasos” asarlari sahnallashtirildi. Respublikada rus drama teatri, yosh tomoshabinlar teatri, Qoʻgʻirchoq teatri (hammasi Bokuda) va boshqa teatrlar bor. M. Aliyev, M. Dovudova, S. Ruhullo, A. Iskandarov, A. Alekperov, O. Qurbonov kabi artistlar milliy sanʼat rivojiga munosib hissa qoʻshdilar. 1944 yil Bokuda Ozarbayjon teatr jamiyati tuzilgan.

Oʻzbek teatr sanʼatining taraqqiyotida O. teatri va dramaturgiyasining taʼsiri katta boʻldi. O. teatri 1911 yilda Turkiston shaharlarida tomoshalar koʻrsatdi. M. F. Oxundovning “Hoji Qora”, “Musyo Jordan va Darvish Mustalishoh”, N. Vezirovning “Yomgʻirdan qochib selga”, “Musibati Faxriddin”, A. Axverdiyevning “Talangan uya”, “Ogʻa Muhammadshoh Qojar” asarlari namoyish etidsi. 1916 yilda O. musiqali teatri ham gastrolga kelib, U. Hojibekovning “Arshin mol olon”, “Asli va Karam”, “Layli va Majnun” singari spektakllarini koʻrsatdi. Keyinroq ozarbayjon drama-turglarining “Koʻroʻgʻli”, “Nargiz”, “Sevil”, “Yulduz”, “Qaynona” singari qator asarlari Oʻzbekiston teatrlarida muvaffaqiyat bilan sahnallashtirildi. H. Nosirova, M. Uygʻur, M. Qoriyeva, S. Olimov, 3. Qobilov kabi teatr arboblari Bokuda oʻqib kelganlar.

Kinosi [ править | править код ]

Birinchi ozarbayjon badiiy filmi — “Neft va millionlar olamida” 1916 yilda namoyish qilingan (rej. B. N. Svetlov). 1923 yilda O. fotokino boshkarmasi tashkil etilib, 1924 yildan badiiy filmlar suratga olina boshlagan. 1945 yil U. Hojibekovning “Arshin mol olon” komediyasi ekranlashtirildi (1966 yil rej. T. Tagizoda shu filmning yangi variantini yaratdi). Tarixiy va ijtimoiy mavzulardagi “Latif”, “Ismat” (rej. M. Yu. Mikailov) filmlari yaratildi. 1936 yil dastlabki ovozli filmlar — “Ol-mos” (rej. A. R. Kuliyev), “Moviy dengiz sohilida” (rej. B. V. Barnet, S. Mardonov), “Yangi ufq” (rej. E. Quliyev) dunyoga keldi. 50—70-yillarda O. kinematografiyasi yangi bosqichga koʻtarildi. “Hayot imtihoni” (rej. Sh. Mahmudbekov), “Bolalikning soʻnggi tuni” (rej. A. Boboyev), “Yurakyurak” (rej. E. Quliyev), “Vaxt kadri”, (rej. G. Seidbeyli) filmlarida insonning ichki dunyosi, axloq-odob masalalarini yori-tishga harakat qilindi. Xalq oʻtmishini yoritishga kirishgan G. Seidbeyli, T. Tagizoda, E. Quliyev kabi rej.lar keyingi yillarda “Nasimiy”, “Soʻngan gulxanlar shuʼlasi”, “Bobak”, “Asov Kura”, “Yetti oʻgʻlim mening” filmlarini yaratdilar. O. kinochilari yiliga 4—5 badiiy, koʻplab voqeiy-hujjatli va multiplikatsiya filmlari ishlab chiqaradilar. [2]

Ozarbayjon [3] [4] (Ozarbayjon Respublikasi, ozarcha: Azərbaycan Respublikası) poytaxti — Boku shahri. BMT aʼzosi

Kavkaz davlatlaridan biri. Eng qadimiy xalqlardan boʻlgan ozarilar oʻz urf odatlari, tillari va madaniyatiga ega.

Mamlakat nomi baʼzan Ozarboyjon deb yoziladi. [5]

Oʻzbekiston — Ozarbayjon munosabatlari [ править | править код ]

Asosiy maqola: Oʻzbekiston — Ozarbayjon munosabatlari.

Manbalar [ править | править код ]

1. ↑The International Population Day, The demographic situation in Azerbaijan, The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, 11 July 2011
2. ↑OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
3. ↑Kонституциявий ҳуқуқ. Энциклопедик луғат, lex.uz
4. ↑”Озарбайжон русча исмларни маън қилмоқчи” (oʻzbekcha). BBC. 6-mart 2013 . http://www.bbc.co.uk/uzbek/central_asia/2013/03/130306_azeri_names.shtml .
5. ↑Sizin adiniz nedir, Azerbaycan?, Muhrim A’zamxo‘jayev blogi

Ozarbayjon milliy pazandachiligi

Ozarbayjon milliy taomlari dunyodagi eng qadimiy, boy va mazali taomlardan biridir. Buni Ozarbayjon mehmoni bo’lgan va bu ne’matlardan tatib ko’rgan har bir kishi tasdiqlashi mumkin.
Ozarbayjon hududida joylashgan to’qqiz iqlim mintaqasi, Vatanimiz flora va faunasining boyligi bir vaqtning o’zida oshxonaning xilma-xilligiga ta’sir ko’rsatadi. Ozarbayjon milliy taomlari tarixi xalqimiz tarixi kabi qadimiydir. Neolit davrida bugdoy, arpa va zig’ir yetishtirgan mahalliy aholi undan turli oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlagan. Bronza davrida qoramolchilikning rivojlanishi qadimiy oshxonalarimizni turli sut mahsulotlari yordamida birmuncha boyitdi.
Ozarbayjon taomlari o’z tarixi va o’ziga xosligi bilan boshqa qo’shni xalqlarning oshxonalaridan sezilarli darajada farq qiladi. Milliy taomlarimiz ta’m va taom tayyorlash texnologiyasi hamda ziravorlardan keng foydalanishi bois Sharq oshxonasiga yaqinroq.
Ozarbayjon milliy taomlari haqida gapirganda, birinchi navbatda xayolimizga dunyodagi qadimiy, boy va mazali taomlar bilan to’la oshxona keladi. Ozarbayjon oshxonasida 2000ga yaqin taomlar ma’lum. Albatta, bu bu oshxonani boshdan oyoq tadqiq qilish oson emas. Ozarbayjon milliy taomlari nafaqat taomlar va ularni tayyorlash usullari, balki moddiy madaniyatning asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Milliy taomlarimiz tarixi xalq tarixi kabi qadimiydir. Pazandaligimiz o’z tarixiy ildizlari va o’ziga xosligi bilan boshqalardan sezilarli darajada farq qiladi. Ozarbayjon taomlari o’zining yuksak ta’m sifatlari bilan butun dunyoga tanilgan. Ular boshqalar bilan aralashtirmaslik kerak. Ozarbayjon taomlari ta’m va tayyorlanishi, shuningdek, ziravorlar va ta’mli qo’shimchalar bilan Sharq oshxonasiga yaqinroq. Hozirgi vaqtda Ozarbayjon pazandachiligida taom tayyorlashning qadimgi usullarining o’ziga xos xususiyatlarini saqlab qolish bilan birga zamonaviy pazandachilik talablari ham keng hisobga olinmoqda. Milliy taomlarimizning aksariyati mol, qo’y va parrandalardan tayyorlanadi. Urib yumshatilgan go’sht bilan tayyorlangan taomlar ko’proq mashhur.

Milliy taomlar

Respublikaning dengiz, ko’l va daryolari baliqlarning har xil turlariga, asosan oq va osyotrga boy. Osyotr va tanga baliqlar ko’proq milliy taomlar tayyorlashda ishlatiladi. Bizning dasturxon turli-tuman ko’katlar va sabzavot turlari baqlajon, pomidor, shirin qalampir (garmdori), karam, ismaloq, shovul, lavlagi, turp, piyoz, bodring, yashil loviya va boshqalarga boy. Milliy taomlarda guruch va undan tayyorlangan turli xil pazandachilik mahsulotlari keng qo’llaniladi. Taomlarimizdagi ziravorlarga za’faron, arpabodiyon, zira, dafna yaprog’i, kashnich urug’i, shuningdek yalpiz, ukrop, petrushka, selderey, shuvoq, rayhon, kaklik o’ti va boshqalar eng ko’p ishlatiladi. Ozarbayjon milliy taomlarida suyuq ovqatlarning 30 dan ortiq turi mavjud. Bularga go’shtli taomlar (piti, kyufta – bo’zbosh, sho’rva va boshqalar), ko’katlar va qatiqdan tayyorlangan ovqatlar (dovg’a, ovdux, dog’ramach, balva va hokazo) kiradi. Ozarbayjonlar nonga: yuxa, patir, lavash, sangak, hamrali, tandir non va turli shakldagi, qalinligi va pishirish usullari turli bo’lgan non – dasturxonlarimizning asosiy ko’rkiga alohida ardoq va hurmat bilan qarashadi.

Xamirdan tayyorlangan taomlar

Dasturxonga non kelsa, ozarbayjonlar, unga hurmat belgisi sifatida avvalo qo’llarini nonga uzatadilar, nonni har narsadan aziz deb hisoblaydilar. Ular nonni Qur’on qadar hurmat qiladilar va non bilan ont ichadilar. Baliqdan tayyorlangan taomlar butun baliqdan, uning katta va kichik bo’laklaridan hamda baliq qiymalaridan tayyorlanadi. Qora, qizil va siqilgan baliq ikrasi keng ishlatiladi. Baliq bilan birga narsharab (anor sharbatidan tayyorlangan sous) yoki narsharabli sous tortiladi. Oshxonamizda xamirli ovqatlar va pazandalik mahsulotlari alohida o’rin tutadi. Shuni ta’kidlash kerakki, bizning go’sht va xamirli taomlarimizning aksariyati barcha turkiy xalqlarga xosdir. Tarixchi Farig Shumer o’zining “O’g’uzlar” kitobida saljuqiylarning turk bo’lganligini isbotlash uchun bir necha marta saljuqiylarning “tutmaj “(ugra va loviya taomi),” hangal “(suvli hangal va bargli hangal), “gyurze”, “dyushbere”, “xashil”, “xo’rre” va boshqa xamir taomlarini iste’mol qilganliklarini bir necha marta dalil sifatida keltiradi. Darvoqe, bu taomlar asosan qish mavsumida tayyorlanadi. Ob-havo isiganda dasturxonlardagi go’shtli va xamirli taomlarining soni kamayadi va aksincha, ekin va yovvoyi o’simliklardan tayyorlanadigan taomlarning ulushi ortadi.

Ismaloq, lavlagi bargi, yalpiz, baqlajon, pomidor va boshqalardan “kete”, “suyuq”, “dovg’a”, “ajab-sandal” va boshqa taomlar va turli salatlar tayyorlanadi. Tushlik dasturxonimizda don va dukkakli ekinlardan “palov”,” qovurma”, “hedik ” va boshqalar kabi taomlar ham munosib o’rin gallaydi. Biroq, eng go’zal taom palov hisoblanadi. Ozarbayjonda – tamomila ishonch bilan guruchning vatanidan biri hisoblangan o’lkada – oshning 200 ga yaqin turi mavjud. Shirinliklar, qandolat mahsulotlari, holva Ozarbayjon pazandachiligida alohida o’rin tutadi. Shirin dasturxonning rang-barangligini mamlakatda ko’p miqdorda asal va meva sharbatlarini pishirishdan olingan shinnilar, qiyomlar ham rivoj bergan. “Paxlava”, “shakarbura”, “rohat luqum”, “pashmak”, “pashvang”, “quymoq”, “qatlama”, “yuxa holvasi” va boshvalar uy bekalarimiz va ustalarimizning faxridir.
Ozarbayjon oshxonasida mazali taomlar, xushbo’y ichimliklar va chiroyli mevalar emas, mehmon muhim ahamiyatga ega. Ozarbayjon pazadachiligi falsafasining markazida mehmon turadi. Xullasi kalom, xush kelibsiz, marhamat, mehmonimiz bo’ling!

Ozarbayjon Respublikasi va uning diqqatga sazovor joylari haqida qiziqarli ma’lumotlar

Ozarbayjon Respublikasi Kavkazortining janubi-sharqiy qismidan o’rin olgan hududdir. Ozarbayjon – o’ziga xos tabiat, takrorlanmas madaniyat, ko’p asrlik tarix, ajoyib an’analar, mehmondo’stlik va samimiylik sifatlariga ega diyordir.

Boku-mamlakatning poytaxtigina bo’lib qolmay, uning eng yirik shaxri hamdir. Odamlar orasida rus tili keng tarqalgan, yoshlarning aksariyat qismi ingliz tilida ham bemalol muloqot qila oladi. Ozarbayjon Respublikasi Eron, Turkiya, Rossiya, Gruziya hamda Armaniston bilan chegaradosh. Sharqiy tomondan esa uni Kasbiy dengizi o’rab turadi.

Ozarbayjon haqida faktlar:

Ozarbayjonning pul birligi bo’lmish manat dizayni ustida yevro dizaynini yaratgan ijodkor ish olib borgan. Shu sababli ham ushbu ikki valyuta bir-biriga o’xshab ketadi.

Ushbu mamlakatning 50% hududi tog’lar bilan qoplangan.

Geografik jihatdan mamlakatning ayrim hududlari Sharqiy Yevropaga tegishlidir.

Ozarbayjonda o’sadigan 240 xil o’simlik turini dunyoning boshqa hech bir burchagida uchrata olmaysiz.

Ozarbayjon hududida 350 ta loyli vulqonlar joylashgan.

Mamlakat aholisining yarmidan ko’pi Boku shaxrida yashaydi.

Mamlakatda palovni ellik hil ko’rinishda tayyorlash usullari mavjud.

Ozarbayjonning 99% aholisi Islom diniga e’tiqod qiladi.

Boku shaxrida 77 nafar millat vakillari hayot kechirishadi.

Sobiq sovet ittifoqidagi birinchi sirk Ozarbayjonda ochilgan.

Diqqatga sazovor maskanlari:

Bu zamonaviy arxitektura kompleksi bo’lib, uni rivojlanayotgan Ozarbayjon timsolida bilishadi. Inshoot o’zida olov ko’rinishidagi ulkan shishali binolarni aks ettirgan. Tun paytida bino yuzasida turli chiroqlar nuri jilolana boshlaydi.

Qiz qal’asi

“Icheri Shexer” qa’lasi tarkibidan o’rin olgan qadimgi bino Boku shaxrining timsollaridan biri sanaladi. Aytishlaricha bir paytlar bu yer zardushtiylar ibodatxonasi bo’lgan ekan.

Shirvonshoxlar saroyi

Ushbu saroy XV asrda bunyod etilgan. Bu yerda Shirvonning hukmdorlari istiqomat qilganlar. Bino qizil, tillarang va jigarrang tusda nur sochadi.

“Icheri Shexer” hududi

“Icheri Shexer” Bokuning eng qadimiy turarjoy kvartali sanaladi. Hudud bugungi kunga qadar yaxshi holatda saqlangan tarixiy devorlar bilan qurshalgan. Ma’lumotlarga ko’ra, bu yerda odamlar bronza davridan beri istiqomat qilishadi.

“Geyder Aliev” markazi

Zamonaviy futuristik ko’rinishiga ega bo’lgan mazkur bino ichida muzeylar, kongress markazlari, ofislar, ko’rgazma zallari joylashgan bo’lib, bir so’z bilan uni mamlakatning madaniy faxri sifatida tilga olsa arziydi. Ushbu markaz 2014 yilda eng yaxshi dizayn yo’nalishida xalqaro mukofotga sazovor bo’lgan.