O’simliklar fiziologiyasi xo’jayev kitob
Ko’p hujayralilik (bir nechta hujayradan iborat organizmlar) va apikal meristemaning ko’payishi, hujayraning assimetrik bo’linishi va zigotik tutilish turi ham paydo bo’ldi. Biroq, o’simliklarning eng yorqin yangiliklari quruqlikdagi muhitni mustamlaka qilish edi.
The o’simliklar evolyutsiyasi ehtimol u hozirgi yashil suv o’tlarini eslatuvchi chuchuk suv guruhidan boshlangan va shu sababli hozirgi barcha guruhlar paydo bo’lgan: moxlar, moxlar, otquyruqlar, ferns, gimnospermlar va angiospermlar.
O’simliklar juda xilma-xil guruh va ajoyib plastika bilan ajralib turadi. Evolyutsion biologiya nuqtai nazaridan ular muhim mexanizmlar qatorini va noyob hodisalarni o’rganishga imkon beradi, masalan, angiospermlarda poliploidiya bilan spetsifikatsiya.
Ushbu monofil guruhni vujudga keltirgan ushbu evolyutsion jarayon davomida, asosan sellyulozadan hosil bo’lgan hujayra devori – takroriy glyukoza birliklaridan tashkil topgan polimer kabi yangiliklar paydo bo’ldi.
O’simliklarni monofiletik ko’rib chiqishi siyanobakteriyalarning birlashishini nazarda tutadi, natijada plastidlar xilma-xilligida endosimbiyotik hodisalar yuzaga keldi (shu jumladan fotosintetik jarayon bilan bog’liq xloroplastlar). Ushbu hodisa ushbu naslning umumiy ajdodida sodir bo’lgan.
Ko’p hujayralilik (bir nechta hujayradan iborat organizmlar) va apikal meristemaning ko’payishi, hujayraning assimetrik bo’linishi va zigotik tutilish turi ham paydo bo’ldi. Biroq, o’simliklarning eng yorqin yangiliklari quruqlikdagi muhitni mustamlaka qilish edi.
Quyida biz o’simliklar evolyutsiyasining ba’zi umumiy jihatlarini tasvirlab beramiz va keyin har bir guruhning kelib chiqishini ko’rib chiqamiz.
Evolyutsion mexanizmlar
O’simliklarning kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan evolyutsion mexanizmlar boshqa tirik guruhlarda o’zgarishlarni keltirib chiqaradigan mexanizmlardir: tabiiy selektsiya va genetik yoki genetik siljish.
Darvin tabiiy selektsiyasi – bu shaxslarning differentsial reproduktiv muvaffaqiyatidan iborat evolyutsiya mexanizmi. O’simliklar ma’lum bir merosxo’rlik xususiyatiga ega bo’lganda (ya’ni, ota-onadan bolalarga o’tadigan) va bu xususiyat ularga ko’proq avlod qoldirishga imkon berganida, bu morf populyatsiyada ko’paygan.
Boshqa mexanizm – bu allel chastotalarining tasodifiy yoki stoxastik o’zgarishidan iborat bo’lgan genlarning siljishi.
Xuddi shu tarzda, hayvonlar bilan koevolyutsion jarayonlar ham asosiy rol o’ynadi. Angiospermlarda changlanish va urug’larning tarqalishi kabi.
O’simliklar tanasi rejalarining evolyutsiyasi
O’simliklar tanasi rejalarining o’zgarishi sporofit va gametofit fazalarida sodir bo’lgan tub o’zgarishlarga bog’liq. O’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, gaploid faza ilgari ancha murakkab bo’lgan.
Biroq, bu tendentsiya teskari tomonga o’tdi: gametofit eng ko’zga ko’ringan bosqichga aylana boshladi. Ushbu hodisa Devoniyadan morfologik xilma-xillikni keskin oshirdi.
Har bir guruhning paydo bo’lishining geologik davrlari
Qoldiqlar bizni barcha tirik organizmlarning evolyutsiyasi to’g’risida aql bovar qilmaydigan ma’lumot manbai bilan ta’minlaydi, garchi u mukammal bo’lmasa ham va to’liq bo’lmasa ham.
Bryofitlar, qon tomir to’qimalariga ega bo’lmagan juda oddiy organizmlar Ordovikdan beri ma’lum bo’lgan.
Eng qadimgi qatlamlar qon tomir o’simliklarning juda oddiy tuzilmalaridan iborat. Keyinchalik, Devon va Karbon davrlarida fernlar, moxlar, otquloq va progimnospermlarning juda ko’p tarqalishi sodir bo’ldi.
Devonda birinchi urug ‘o’simliklari paydo bo’ldi. Shunday qilib, mezozoy florasi asosan gimnospermlarni eslatuvchi shaxslardan iborat edi. Nihoyat, bo’r davrida angiospermlar paydo bo’ladi.
Yosunlarning rivojlanishi
Yosunlar eng ibtidoiy guruhdir. Ularga endosimbioz hodisasi tufayli birinchi fotosintetik hujayraning kelib chiqishi mos keladi: hujayra fotosintetik qobiliyatga ega bo’lgan bakteriyani yutgan.
Bu xloroplastlar evolyutsiyasi uchun etarlicha qabul qilingan tushuntirish bo’ldi va u mitoxondriyalarga ham tegishli.
Briofitlarning rivojlanishi
Bryofitlar suv o’tlaridan ajralib chiqqan birinchi organizmlar deb ishoniladi. Ular quruqlikdagi o’simliklarning birinchi guruhiga to’g’ri keladi. Uning asosiy xarakteristikalari – ksilema va floemadan tashkil topgan ildiz tizimi va qon tomir tizimining etishmasligi.
Bryofitlar o’simliklarning paydo bo’lishidan dastlabki 100 million yil davomida tarixgacha bo’lgan muhitda hukmronlik qilgan.
Qon tomir urug’siz o’simliklar evolyutsiyasi
Qon tomir urug’siz o’simliklar
Tomir o’simliklari karbon davrida, xususan urug’siz qon tomir o’simliklarga aylana boshladi.
Bryofitlar singari, urug’siz o’simliklarning suzuvchi gametalari ham jinsiy hujayralar uchrashishi uchun suvga muhtoj. Shu sababli qon tomir o’simliklarning dastlabki shakllari ko’payish uchun qulay bo’lgan nam muhit bilan cheklangan deb taxmin qilinadi.
Qon tomir o’simliklarining qoldiqlari va ajdodlari 420 million yilga to’g’ri keladi. Organizmlar o’sishi va rivojlanishi uchun gametofitik fazadan mustaqil, tarvaqaylab ketgan sporofit bilan ajralib turardi. Ushbu o’lchamlar ularning kichik o’lchamlarini to’ldirdi – ular kamdan-kam hollarda ellik santimetrdan oshdi.
Ushbu tartib sporalarning paydo bo’lishini osonlashtirdi va shu bilan tirik qolish va ko’payish ehtimolini oshirdi.
Qon tomir o’simliklarning eng ibtidoiy guruhi – bu zamonaviy lykofit turlari (moxlar, selaginelalar va ferns yoki izoetlar). Likofitlar botqoqlarda va shunga o’xshash erlarda, gigant shakllari yo’q bo’lib ketguncha va biz bugun kuzatadigan kichik turlarga qadar rivojlandi.
Fernslar o’zlarining qarindoshlari bilan bir qatorda soch dumlari va cho’tka fernlari bilan birgalikda Devonda paydo bo’lganidan beri nurlanishadi.
Qon tomir to’qimalari va ildizlarning ahamiyati
Qon tomir o’simliklari, ularning nomidan ko’rinib turibdiki, floemaga va ksilemaga bo’linadigan qon tomir to’qimalariga ega. Ushbu tuzilmalar o’simlikning tanasida tuzlar va ozuqa moddalarining o’tkazilishi uchun javobgardir.
Lignified to’qimalarni sotib olish, o’simliklarning bryofitlar bilan solishtirganda kattalashishiga imkon berdi. Ushbu novdalar pastga tushish va pasayishni oldini oldi va ozuqa moddalari va suvni balandliklarga etkazishi mumkin edi.
Ildizlar esa o’simliklarni tuproq yuzasiga bog’lab, suv va ozuqa moddalarini singdirishiga imkon beradi. Ildizlar, shuningdek, o’simlikning kattaroq hajmiga erishishida asosiy rol o’ynaydi. Qoldiqlarda kuzatilgan ildiz tizimi hozirgi bilan juda o’xshash.
Ildizlarning kelib chiqishi evolyutsion tarixda hali ham aniq emas. Ular barcha tomir o’simliklarining ajdodida bitta voqeada paydo bo’lganmi yoki bir nechta hodisalarda – konvergent evolyutsiya deb nomlanganmi, noma’lum.
Qon tomir urug ‘o’simliklarining evolyutsiyasi
Karboniferda o’simliklar urug’li o’simliklarning ikkita katta guruhiga: gimnosperm va angiospermga tarvaqaylab ketgan.
Gimnospermlarning rivojlanishi
Avvaliga ko’chatlar fernni eslatardi. Gimnospermlar – bu gullarsiz o’simliklar, ularning barchasi juda o’xshash shaklda tarqaladi. Bugungi kunda eng keng tarqalgan qarag’ay va sarvlardir. Eng qadimgi namunalardan ba’zilari ginkgo, sikad va gnetallarni o’z ichiga oladi.
Gulli o’simliklar evolyutsiyasi: angiosperm
Gulli o’simliklar yoki angiospermlar – bu sayyora erida mavjud bo’lgan o’simliklarning aksariyatini tashkil etadigan o’simlik guruhi. Ular endi hamma joyda tarqatiladi va turli xil daraxtlar, butalar, maysazorlar, bug’doy va makkajo’xori dalalari va biz gullar bilan kuzatadigan barcha oddiy o’simliklarni o’z ichiga oladi.
Evolyutsion biologiyaning otasi Charlz Darvin uchun bu guruhning to’satdan paydo bo’lishi ulkan taqsimotni qamrab olgan sirli hodisani anglatadi.
Hozirgi vaqtda angiospermlarni keltirib chiqargan guruh ibtidoiy gimnospermlarning ba’zi bir guruhi hisoblanadi: tupga o’xshash organizm. Muayyan nomzod bo’lmasa-da, mezozoy va paleozoy davrlaridan boshlab, ikkala guruh o’rtasida oraliq xususiyatlarga ega bo’lgan ba’zi hayot shakllari shubhali.
Tarixiy jihatdan bu o’zgarish qabul qilindi, chunki ovullarni (gimnospermlarga xos) ko’tarishga qodir tuzilmalarni gilamchalarga aylanishini tasavvur qilish oson. Yaqinda ushbu o’tish shakllarini faol ravishda izlash odatiy hol emas.
Angiospermlarning birinchi qoldiqlari (va polen donalari kabi boshqa izlar) 125 million yildan ko’proq vaqtga to’g’ri keladi.
Gul
Angiospermlarning eng dolzarb yangiliklari bu gullar tuzilishi. Taxminlarga ko’ra, ibtidoiy gullarda ko’plab gilamchalar, stamenlar va perianth parchalaridan tashkil topgan hozirgi magnoliya morfologiyasi bo’lgan.
Vizual va hidli stimullar jihatidan gul changlatuvchilar uchun jozibali organni ifodalaydi. Bular umurtqali hayvonlar (qushlar va ko’rshapalaklar kabi) yoki umurtqasizlar (asalarilar, arilar yoki pashshalar kabi) bo’lishi mumkin. Changlanish o’simlik uchun aniq ustunlikni anglatadi: u changni shamolga qaraganda ancha yaxshi tarqatadi.
Changlanish tanlangan hodisa edi, chunki o’simliklarga qancha hayvonlar tashrif buyurgan bo’lsa, urug ‘etishtirish ham shunday bo’ldi. Shunday qilib, tashriflarning ijobiy o’sishiga olib keladigan har qanday o’zgarish bir zumda shaxs uchun katta tanlov afzalligi yaratdi.
Masalan, ma’lum bir tasodifiy mutatsiya natijasida changlatuvchi moddalarni o’ziga jalb qiladigan ozuqa moddalarini ajratib chiqarishni boshlagan gulli o’simliklar bu xususiyatga ega bo’lmagan tengdoshlariga nisbatan tanlab afzalliklarga ega edilar.
Bundan tashqari, meva, uni iste’mol qiladigan hayvon uchun energiyaga boy mukofotni ham anglatadi. Ovqat hazm qilishdan so’ng, hayvon axlatni buzadi va shu bilan urug’larni tarqatadi. Masalan, ko’plab qushlar va mevali ko’rshapalaklar o’rmonlarda urug’larni tarqatuvchi sifatida ajralmas rol o’ynaydi.
Adabiyotlar
- Audesirk, T., Audesirk, G., va Byers, B. E. (2004). Biologiya: fan va tabiat. Pearson ta’limi.
- Kurtis, H., va Schnek, A. (2006). Biologiyaga taklif. Panamerican Medical Ed.
- Freeman, S., va Herron, J. C. (2002). Evolyutsion tahlil. Prentice Hall.
- Futuyma, D. J. (2005). Evolyutsiya. Sinayer.
- Raven, P. H., Evert, R. F., & Eichhorn, S. E. (1992). O’simliklar biologiyasi (2-jild). Men orqaga qaytdim.
- Rodrigez, E. V. (2001). Tropik ekinlarni etishtirish fiziologiyasi. Kosta-Rika tahririyat universiteti.
- Taiz, L., va Zeiger, E. (2007). O’simliklar fiziologiyasi. Jaume I. universiteti
O’simliklar fiziologiyasi xo’jayev kitob
Qishloq xo`jaligi oliy o`quv yurtlarida o`qitilayotgan botanika kursi o`simlikshunoslikning nazariy asosi hisoblanadi. Shuning uchun bo`lajak o`simlikshunoslar, o`rmonchilar, agronomlar va boshqalar botanika va o`simliklar fiziologiyasini o`qitish jarayonida ularning kelajakdagi nazariy va amaliy faoliyatlari uchun doimiy zarur bo`ladigan o`simliklarning anatomik tuzilishi, morfologik qonuniyatlari va sistematik kategoriyalari bilan tanishishlari har jihatdan foydalidir. O`quv qo`llanmada har bir bob uchun tegishli illyustrativ materiallar, nazorat savollari, test topshiriqlari berilgan.
Meni skanerlang
Bizni kuzatib boring
Elektron kutubxona
- O’quv adabiyotlar
- Monografiyalar
- Badiiy adabiyotlar
- Uslubiy qo’llanmalar
- Avtoreferatlar va dissertatsiyalar
Biz ijtimoiy tarmoqlarda
Bizning manzil
- Samarqand sh., Amir Temur k., 18-uy
- +998 (66) 233 28 63
- sammu@sammu.uz
Xarita
Barcha huquqlar himoyalangan. Saytdagi barcha huquqlar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga, shu jumladan mualliflik huquqi va turdosh huquqlarga muvofiq himoya qilinadi. Sayt materiallaridan foydalanganda, Samarqand davlat tibbiyot universiteti saytiga havola ko’rsatilishi shart.
Diqqat! Agar siz matnda xatoliklarni aniqlasangiz, ularni belgilab, ma`muriyatni xabardor qilish uchun Ctrl+Enter tugmalarini bosing
Qiziqarli malumotlar
O’simliklar fiziologiyasi xo’jayev kitob