O’quvchilarga fizika fanini o’qitish metodikasi Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

16 Ro yxatga olindi: TASDIQLAYMAN O quv ishlari bo yicha prorektor A.Bektemirov _ 013 yil 013_ yil FIZIKA fanining ISHCHI O QUV DASTURI Bilim sohasi: Xizmatlar sohasi Ta lim sohasi: Xizmat ko rsatish sohasi Ta lim yo nalishi: Xizmatlar soxasi (faoliyat turlari va yo nalishlari bo yicha) SAMARQAND

«FIZIKA» FANIDAN O QITISH TEXNOLOGIYASI

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI «OLIY MATEMATIKA» KAFEDRASI SamISI o quv-uslubiy kengashida muhokama etilib nashrga tavsiya etildi. O UK raisi dots.bektemirov A. Bayonnoma 013 yil «FIZIKA» FANIDAN O QITISH TEXNOLOGIYASI Samarqand 013

2 Yusupov A.A., Nasriddinova M.F. «Fizika» fanidan o qitish texnologiyasi, o quv uslubiy majmua: Samarqand: 013. bet. Taqrizchilar: G aniyev F.S. SamDU, Astrofizika kafedrasining professori, f-m.f.d. Begmatov A.B. SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining dotsenti, f-m.f.n. Samarqand iqtisodiyot va servis instituti o quv uslubiy kengashining 013 yil sonli majlisida ko rib chiqildi va nashr etishga tavsiya qilindi. Institutning Fizika fanini o rganayotgan bakalavr talabalari uchun o quv uslubiy majmua sifatida tavsiya qilinadi. Samarqand iqtisodiyot va servis instituti, 013 yil. 3

3 MUNDARIJA 1 O quv dastur 5 Ishchi o quv dastur 17 3 Ta lim texnologiyasi 35 4 Masalalar va mashqlar to plami 47 5 Testlar 78 6 Nazorat uchun savollar 84 7 Umumiy savollar 91 8 Tarqatma materiallar 97 9 Glossariy Referat mavzulari Adabiyotlar ro yxati Tayanch konspekti Xorijiy manbalar Annotatsiyalar Muallif haqida ma lumotlar Foydali maslahatlar Normativ hujjatlar Baholash mezoni 559 4

4 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligining 011 yil dagi -sonli buyrug i bilan tasdiqlangan Ro yxatga olindi: 011 yil FIZIKA fanining O QUV DASTURI Bilim sohasi: Ta lim sohasi: Ta lim yo nalishi: Xizmatlar sohasi – Xizmat ko rsatish sohasi – Xizmatlar sohasi (faoliyat turlari va yo nalishlari bo yicha) Toshkent 011 5

5 Fanning o quv dasturi Oliy va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi o quvuslubiy birlashmalari faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashining 011 yil dagi -son majlis bayoni bilan ma qullangan. Fanning o quv dasturi Samarqand iqtisodiyot va servis institutida ishlab chiqildi. Tuzuvchi: Yusupov A.A. SamDU, Astrofizika kafedrasining dotsenti, f-m.f.n. Nasriddinova M.F. SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining o qituvchisi Taqrizchilar: G aniyev F.S. SamDU, Astrofizika kafedrasining professori, f-m.f.d. Begmatov A.B. SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining dotsenti, f- m.f.n. Fanning o quv dasturi Samarqand Iqtisodiyot va servis instituti o quvuslubiy kengashida ko rib chiqilgan va tavsiya qilingan (013 yil 9 avgustdagi 1sonli bayonnoma) 6

6 KIRISH Zamonaviy kadrlar oldiga qo yilayotgan eng muhim vazifalardan biri malakali mutaxassislar sifatida o zligini, o z qobiliyatini, individualligi, shaxsiy fazilat hamda hislatlarni bilgan tarzda mehnatni oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida faoliyat ko rsatishdir. Hozirgi kunda ta lim, fan va ishlab chiqarishdagi dolzarb vazifalar kadrlarga bo lgan ehtiyojdan kelib chiqib amalga oshirilayotganiga ishonch hosil qilinadi. Ma lumki, rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti eng avvalo zamonaviy fan va texnika yutuqlaridan xalq xo jaligining hamma tarmoqlarida oqilona foydalanish bilan farqlanadi. Davlatning, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarining rivojlanishi yetuk kadrlarga hamda fan-texnika yutuqlaridan qanday foydalanishga bog liqligini bozor iqtisodiyotining shakllanishi ko rsatmoqda. Talabalarning mazkur fan doirasida O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari» nomli asarida keltirilgan materiallar, qoidalar va xulosalardan puxta o zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondashishlarini ta minlash fanni o rganish oldida turgan asosiy vazifalardir. Fanni o qitish maqsadi va vazifalari «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o quv jarayonining ilmiyligi, zamon talablariga mosligi, turmush amaliyot bilan bog lanishiga asoslangan. Shuning uchun fizika fanini o qitishdan maqsad, talabalarga yetuk mutaxassis bo lib yetishishlari uchun yetarli darajada baza yaratish, ularni kelgusidagi mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritishlariga va fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olishlaridan iborat. Fizika kursi talabaga xilma-xil elektrotexnik elektron asboblar va qurilmalarning ishlash prinsipini o rganish va tushunish uchun zarur bo lgan chuqur bilimlarni berishi kerak. Talabalar keyingi ish faoliyatlarida, xalq xo jaligining turli tarmoqlarida ishlata bilishlari kerak. Fizika fanini o rganish talaba falsafiy dunyoqarashini shakllanishi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Fizika rivojlanishining butun tarixi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot dialektikasini yoritishdan, fan va texnikaning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy va ekologik muammolar bilan murakkab o zaro bog lanishini aks etishdan iborat. XXI asr xilma-xil elektron, yarim o tkazgichli va elektromagnit qurilmalar ishlab chiqarishni tez o sishi yangi texnologiyalarni rivojlanishi bilan harakterlanadi. Bunday 7

7 qurilmalar ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, murakkab fizikaviy hodisalarni modellashtirish, amaliy masalalarni yechish va hokazolarga yo l ochib beradi. Hozirgi dolzarb vazifa talabalarning, o sib kelayotgan avlodni har bir fanning rivojlanish tarixi, bu fanlarga Sharq olimlari qo shgan hissalarini bilishga erishishlari kerak. Talabalar bizning avlod-ajdodlarimiz fanlar (mazkur fizika fani) rivojiga qo shgan hissalarini nafaqat bilishlari, balki uni to g ri baholashlari, asrab-avaylashlari hamda o zlari ham fanlarning rivojlanishigia o z hissalarini qo shishga intilishlari kerak. Fan bo yicha talabalarning bilimiga, ko nikma va malakasiga qo yiladigan talablar «Fizika» o quv fanini o zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: – fizika fanining asoslarini, qonunlarini; fizik hodisalar, ularning mexanizmlari, qonuniyatlari va amaliy qo llanishlarini; fizik tajribalar, namoyishlar va hodisalarni fizik qonun va prinsiplari asosida tavsiflashini; fizikaning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o rni va ahamiyatini bilishi kerak; – talaba tabiat qonunlarini o rganish va ulardan insoniyat ehtiyojlari uchun foydalanish; hodisani modelini yaratib berish; tabiat va jamiyatda yuz beradigan jarayonlar va hodisalar haqida bilimlarga ega bo lishi, ulardan hayotda va kasbiy faoliyatda zamonaviy ilmiy asoslarda foydalana olish; yangi materiallar va mahsulotlarni tarkibini, sifatini aniqlashda fizikaviy usullardan foydalanish; fizik asbob-uskunalardan foydalanish, tajribalar o tkazish, olingan ma lumotlarni ishlab chiqish, tegishli xulosalarga erishish, texnika xavfsizligini to la saqlash; masalalarni yechishda kompyuter texnologiyasidan foydalanish; aholini turmush darajasini ko tarishda xizmat ko rsatish sohasini, servisni yangi sifat darajasiga ko tarish ko nikmalarga ega bo lishi kerak; – talaba fizikaviy jarayonlarni servis va xizmat ko rsatish sohalari bilan bog liqligini tahlil qilish va xulosa chiqarish; ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish uchun zarur bo lgan ma lumotlarni to plash va ulardan foydalanish, mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritish; fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olish; texnikani rivojlantirish; milliy mahsulotni ko paytirish; turmush darajasini ko tarish malakalariga ega bo lishi kerak. Fanning o quv rejasida ko zda tutilgan boshqa kurslar bilan o zaro bog liqligi «Fizika» fani matematika va tabiiy fanlar turkumiga kirib, u -semestrda o qitiladi. Mazkur fan boshqa tabiiy, texnikaviy fanlarning nazariy va uslubiy asosini tashkil qilib, matematika, kimyo, biologiya, falsafa, elektrotexnika elektronika va elektruzatma, sifat ekspertizasi, nooziq-ovqat tovarlar ekspertizasi asoslari, servisdagi texnologik jarayonlar, texnologik 8

8 jarayonlarni avtomatik boshqaruvi, servis xizmat ko rsatish texnologiyasi asoslari kabi fanlar bilan chambarchas bog liqdir. Fanning ishlab chiqarishdagi o rni «Fizika» fani talabalarda ilmiy dunyoqarash va amaliy tafakkurni, fan-texnika yutuqlaridan ishlab chiqarish va xizmat ko rsatish sohalarida foydalanish, ishlab chiqarish va texnika xavfsizligi qoidalarini qo llash, ob ektiv tabiiy qonun va hodisalarga ongli munosabatda bo lish ko nikmasini shakllantiradi. Barcha amaliy texnikaviy fanlarning nazariy-uslubiy asoslari to g risida bilim hosil qiladi. Yangi chiqindisiz texnologiyani yaratish va qo llashda ilmiy-texnikaviy bazani yaratib beradi. Fanni o qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar Talabalarning «Fizika» fanini o zlashtirishlari uchun o qitishning ilg or va zamonaviy usullaridan foydalanishi, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o zlashtirishda darslik, o quv va uslubiy qo llanmalar, leksiyalar kursi, tarqatma materiallar, slaydlar, elektron materiallar, «Aqliy hujumlar», «Tanqidiy tafakkur», «Guruhlarda ishlash», «Nima uchun» texnikasi, «Klaster» texnologiyasi kabi usullar asosida o qitiladi. Ma ruza, amaliy va laboratoriya mashg ulotlarida o qitishning interaktiv usullari (vizual, muammoli, ikki tomonlama tahlil, Insert, Klaster, «Birgalikda o qiymiz» texnikasi, «O ylang-juftlikda ishlang-fikr almashing» texnikasi)dan foydalaniladi. Asosiy qism Fanning nazariy mashg ulotlari mazmuni «Fizika» fanining predmeti va bilish usullari Fizika fani va uning vazifasi. Fizikaviy tekshirish usullari. Fizika va boshqa tabiiy fanlar orasidagi bog lanish. Predmetlararo bog lanish. Hozirgi zamon fizikasi va kompyuterlar texnologiyasi. Mexanika Mexanika predmeti. Moddiy nuqta kinematiksi. Moddiy nuqtaning to g ri chiziqli harakati. Nuqtaning aylana bo ylab harakati. Egri chiziqli harakatda tezlik va tezlanish. Nyuton qonunlari. Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Mexanikadagi kuchlar. Kuchlarning bajargan ishi. Quvvat. Kinetik energiya. Konservativ va nokonservativ kuchlar. Potensial energiya. Mexanikada energiyaning saqlanish qonuni. Energiyani saqlanishi to g risida Sharq olimi Beruniyning fikrlari. Galiley-Nyuton mexanikasida nisbiylik qoidasi. Maxsus nisbiylik nazariyasi to g risidagi tushuncha. 9

9 Mutlaqo qattiq jism mexnikasi. Qattiq jism kinematikasi: ilgarilanma va aylanma harakat. Aylanish o qiga nisbatan kuch momenti. Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi. Inersiya momenti. Jism impulsi momentining saqlanish qonuni. Aylanayotgan qattiq jismni kinetik energiyasi. Ishlash prinsiplari, qattiq jismni harakatlariga asoslangan kundalik mashina va jihozlarga misollar. Suyuqlik harakatiga mexanika qonunlarini qo llash. Ideal suyuqlikda statsionar oqim. Bernuliy tenglamasi. Yopishqoq suyuqlik gidrodinamikasi. Suyuqlikning laminar va turbulent oqimi. Mexanik tebranishlar. Tebranma harakat. Tebranuvchi sistemalar to g risida tushuncha. Garmonik harakat kinematikasi, energiyasi. Erkin tebranishlar. So nuvchi tebranishlar. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Rezonansning amaliy ahamiyati. Mexanik to lqinlar. Akustika. Tebranishlarning bir jinsli muhitda tarqalishi. Yuguruvchi yassi to lqin tenglamasi. To lqinlarning superpozitsiya prinsipi. To lqinlar difraksiyasi. Tovush tabiati. Tovush to lqinlarning tezligi. Tovush tavsifnomalari. Akustik rezonans va uning qo llanilishi. Infratovush, ultratovushlarning texnologik jarayonlarda qo llanilishi. Fizika fanini rivojlanishida Abu Nasr al-forobiy va Beruniyning qo shgan hissalari. Molekulyar fizika Gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari. Makroskopik holat. Makroskopik parametrlar. Holat tenglamasi. Molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi. Temperaturaning molekulyar-kinetik ma nosi. Ehtimollik va fluktuatsiya. Maksvell taqsimoti. Erkinlik darajalari bo yicha energiyaning tekis taqsimot qonuni. Ko chish hodisalari. Hozirgi zamon texnikasi, texnologik jarayonlarda ko chish hodisasidan foydalanilishi. Termodinamika asoslari. Sistemaning to la va ichki energiyasi. Issiqlik miqdori va ish. Termodinamika qonunlari. Adiabatik jarayon. Puasson tenglamasi. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Karno sikli. Entropiya haqida tushuncha. Qattiq jismlar. Kristallarning tuzilishi. Qattiq jismlarning issiqlikdan kengayishi. Qattiq jismlarning issiqlik sig imi, issiqlik o tkazuvchanligi. Amorf jismlar va polimerlar. Suyuq kristallar va ularning turlari. Suyuq kristallarning xossalari. Turmushda suyuq kristallarning qo llanilishi. Suyuqliklar. Suyuqliklarda molekulalarning harakati. Yaqin tartib. Sirt va kapillyarlik hodisasi. Fazoviy muvozanat va aylanishlar. 10

10 Elektr va magnetizm Elektr zaryadi. Zaryadlarning saqlanish qonuni. Elektr maydoni va uning tavsifnomalari. Kulon qonuni. Elektr maydonlar superpozitsiya prinsipi. Elektr maydon induksiya oqimi vektori. Ostrogradskiy-Gauss teoremasi. Elektrostatik maydonda bajarilgan ish. Dielektriklarda elektr maydoni. Dielektrik singdiruvchanlik. Qutblanish vektori. Dielektrik singdiruvchanlik, elektr qabul qiluvchanlik va atom qutblanuvchanligi orasidagi bog lanish. Elektr siljish vektori. Dielektriklar uchun Gauss teoremasi. O tkazgich va kondensatorlar sig imi. Kondensatorlarnig ulash. Elektr maydon energiyasi. Elektrotexnika, radiotexnika, elektronikada kondensatorlarni qo llanilishi. O zgarmas elektr toki. Asosiy tushunchalar va aniqliklar. O zgarmas tok qonunlari. Tarmoqlangan zanjirlar, Kirxgof qoidalari. Vakuumda elektr toki. Termoelektron emissiya. Elektron lampalar va ularni qo llanilishi. Hozirgi zamon elektrotexnikasi, radiotexnikasi va radioelektronika asboblarida termoelektron emissiya hodisasini ahamiyati to g risida tushunchalar. Gazlarda elektr tok. Plazma to g risida tushuncha. Plazma va uning asosiy tavsifnomalari. Plazmaning kelajagi to g risida tushuncha. Kontakt potensiallar farqi. Termoelektr toki. Termoelektr hodisalar va ularning qo llanilishi. Magnit maydoni. Magnit induksiya vektori. Toklarning bo shliqdagi magnit maydoni. Tok elementlarining o zaro ta siri. Amper qonuni. Magnit maydon kuchlanganligi. Bio-Savar-Laplas qonuni. Amper kuchi. Lorens kuchi. Zaryadlangan zarrachaning elektr va magnit maydonlardagi harakati. Amper va Lorens kuchlarini texnikada qo llanilishi. Magnit momenti. Magnetiklarni klassifikatsiyasi: dia-, para-, ferromagnetiklar. Ferromagnetizm nazariyasi. Magnit maydon oqimi. Elektromagnit induksiya hodisasi. Elektromagnit induksiya hodisasini asosiy qonuni. O zinduksiya hodisasi. Magnit maydon energiyasi. Elektr va magnit maydonlarning o zaro aylanishi. Uyurmaviy induksion tok. Fuko toklari. Siljish toki. Maksvell tenglamalari sistemasi. O zgaruvchan tok generatori. O zgaruvchan tok zanjirlari. O zgaruvchan tok quvvati. Quvvat koeffitsiyenti va uning amaliy ahamiyati. Tebranish konturi. Erkin elektromagnit tebranishlar. Majburiy elektromagnit tebranishlar. Tebranish konturining sahiyligi. Optika 11

11 Elektromagnit to lqinlar va ularning asosiy tavsifnomalari. Elektromagnit to lqinlar shkalasi. Yorug likni tabiati to g risidagi tasavvurlar evolyutsiyasi. Yorug likni tavsiflovchi kattaliklar va ularning birliklari. Yorug lik interferensiyasi. Kogerent to lqinlar. Yupqa plyonka va plastinkalarda interferensiya. Yorug lik interferensiyasining amalda qo llanilishi. Yorug lik difraksiyasi. Gyuygens-Frenel qoidasi. Frenelning zonalar usuli. Fraungofer difraksiyasi. Difraksion panjara va uning spektral tavsifnomasi. Yorug likning qutblanishi. Tabiiy va sun iy yorug lik. Yorug likning qaytish va sinishda qutblanishi. Optik aktiv moddalar. Qutblanish tekisligining aylanishi. Polyarimetriya usuli. Yorug lik qutblanishi hodisasining qo llanilishi. Yorug likning yutilishi va dispersiya. Buger qonuni. Yorug lik dispersiyasining klassik nazariyasi. Dispersion spektrlar. Issiqlik nurlanishi va uning tavsifnomalari. Kirxgof qonuni. Mutlaqo qora jism. Stefan-Bolsman va Vin qonunlari. Issiqlik nurlanishining kvant harakteri. Plank formulasi. Kvant optika. Fotoeffekt. Tashqi fotoeffekt qonunlari. Fotoeffekt uchun Eynshteyn tenglamasi. Ichki fotoeffekt. Fotoeffekt hodisasining texnikada qo llanilishi. Fotonlar. Yorug lik kvantlarining energiyasi va impulsi. Yorug likning to lqin-korpuskulyar dualizmi. Atom va yadro fizikasining elementlari Mikrozarralarning to lqin xususiyatlari. De-Broyl gipotezasi. Mikrozarralar to lqin xususiyatlarining amliy isboti. Noaniqlik qoidasi. Atom uchun Bor nazariyasi. Bor postulatlari. Frank va Gers tajribasi. Atom spektri. Ridberg doimiysi va uning fizikaviy ma nosi. Spin to g risida tushuncha. Ko p elektronli atomlar. Murakkab atomlarda elektron holatlar strukturasi. Uyg ongan atomlarning nurlanishi. Pauli prinsipi. D.I.Mendeleevning elementar davriy sistemasi. Kvant generatori. Lazerlar va ularning qo llanilishi. Molekulyar spektrlar turlari. Yorug likning kombinatsion sochilishi spektri. Tabiiy radioaktivlik. Radioaktiv nurlanish turlari. Radioaktiv yemirilishning asosiy qonuni. Atom yadrosi. Yadroning tarkibi va tavsifnomasi. Nuklonlarning o zaro ta siri. Yadro kuchlari. Massa defekti, bog lanish energiyasi va atom yadrolarining mustahkamligi. Yadro reaksiyalari. Yadro reaksiyalari turlari. Sun iy radioaktivlik. Og ir yadrolarning bo linishi. Zanjir yadro reaksiyalari. Termoyadro reaksiyalarini boshqarish muammolari. Kosmik nurlanishlar. Elementlar zarrachalar. 1

12 Amaliy mashg ulotlarni tashkil etish bo yicha ko rsatma va tavsiyalar Amaliy mashg ulotlar masalalar yechish ko rinishida tashkil etilib, unda talabalar asosiy ma ruza mavzulari bo yicha olgan bilim va ko nikmalarni amaliy masalalar yechish orqali yanada boyitadilar. Amaliy mashg ulotlarning taxminiy tavsiya etiladigan mavzulari: 1. Kinematika, dinamikaning asoslari. Ish va energiya.. Mutlaqo qattiq jismning mexanikasi. Tutash muhit mexanikasining elementlari. 3. Mexanik tebranishlar va to lqinlar. 4. Molekulyar fizika. 5. Termodinamikaning asoslari. 6. Elektrostatika. 7. O zgarmas toki. 8. Elektromagnetizm. 9. O zgaruvchan tok. 10. Elektromagnit tebranishlar va to lqinlar. 11. Geometrik optikasi. 1. To lqin optikasi. 13. Yorug likning kvant optikaviy xususiyatlari. 14. Atom fizikasi elementlari. 15. Yadro fizikasi elementlari Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo yicha ko rsatmalar O quv dasturidagi bo limlarga tegishli laboratoriya ishlarini bajarish, asboblar bilan tanishish, natijalar olish, tajriba natijalarini hisoblash, tegishli xulosalar chiqarish, texnika xavfsizligini to la saqlash orqali amalga oshirilib, har bir laboratoriya ishi joriy nazorat orqali tegishli ballar bilan baholab boriladi. Laboratoriya ishlarining tavsiya etiladigan mavzulari: 1. Triflyar osma yordamida jismlarning inersiya momentini aniqlash.. Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlash. 3. Tovushning havodagi tezligini interferensiya usuli bilan aniqlash. 4. Suyuqliklarni sirt taranglik koeffitsiyentini tomchi uzilish usuli bilan aniqlash. 5. Qattiq jismlarning solishtirma issiqlik sig imlarini aniqlash. 6. Metallarning chiziqli kengayish koeffitsiyentini aniqlash. 7. Psixrometr yordamida havoning namligini aniqlash. 8. Elektr tokining issiqlik ekvivalentini aniqlash. 9. Misning elektrokimyoviy ekvivalentini aniqlash. 10. Termoparani darajalash va termoeyukni aniqlash. 11. Bir fazali transformator ishini o rganish. 1. O zgaruvchan tok uchun Om qonunini tekshirish. 13. O zgaruvchan tok quvvatini va tok kuchi va kuchlanish orasidagi faza siljishini aniqlash. 14. Difraksion panjara yordamida yorug likni to lqin uzunligini aniqlash. 13

13 15. O zgaruvchan tok zanjirida tok kuchi va kuchlanish orasidagi faza siljishini aniqlash. 16. Linzaning fokus masofasi va yorug lik kuchini aniqlash. 17. Mikroskop yordamida shisha plastinkaning sindirish ko rsatkichini aniqlash. 18. Refraktometr yordamida suyuqliklarning sindirish ko rsatkichini va eritmalarning konsentratsiyasini aniqlash. Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini nazarga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi. Fanning o quv turlari bo yicha talabalarga adabiyotlardan foydalanib mustaqil o zlashtirish uchun quyidagi vazifalar berib boriladi: – ayrim nazariy mavzularni o quv adabiyotlari yordamida mustaqil o zlashtirish; – berilgan mavzu bo yicha axborot (referat) tayyorlash; – amaliy mashg ulotlarga tayyorgarlik ko rish; – amaliy mashg ulotlardan masalalar yechish, hisob-grafik ishlarini bajarish; – laboratoriya ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko rish; – laboratoriya ishlarini natijalarini, tajriba xatoliklarni hisoblash va xulosalar qilish; – laboratoriya ishlarini himoyasiga tayyorlash; – tarqatma materiallar bo yicha ma ruzalar qismini o rganish, masalalarni yechish; – ilmiy-tadqiqot ishlari ustida ishlash; – ilmiy maqolalarni va tezislarni chop etish. Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari: 1. Fizika va fan-texnika inqilobi.. Olamning yagona fizika manzarasi. 3. Impulsli texnika. 4. Yarim o tkazgichli asboblar va ularning qo llanilishi. 5. Rele. Relening turlari va ulardan servis sohasida foydalanilishi. 6. Integral sxema va uning turli sohalarda qo llanilishi. 7. Ventilli fotoelement va uning qo llanilishi. 8. Shamol energetikasi va undan xalq xo jaligida foydalanish. 9. Suyuq dielektriklar. 10. Suyuq o tkazgichlar va ularning servis sohasida qo llanilishi. 11. O lchash qurilmalari. 1. Kvant elektronikasi. 13. Magnitomexanik hodisalar. 14. Magnitooptika. 15. Qattiq jismlar plazmasi. 16. Elektr energiyaning plazma manbai va uning kelajagi 17. Fotoemissiya hodisasi. 14

14 18. Yadro energetikasi. 19. Lazer texnologiyasining rivojlanishi. 0. Servis sohasida qo llaniladigan isitgich asboblari. 1. Lyuminissensiya hodisasi. Lyuminissensiyadan servis sohasida foydalanishi.. Yangi chiqindisiz texnologiyalar. 3. Informatsion sistemalar va texnologiyalarning hozirgi holati va rivojlanishi. 4. Hozirgi zamon fizikasining bashoratlari. Dasturning informatsion-uslubiy ta minoti Mazkur fanni o qitish jarayonida ta limning zamonaviy usullari, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo llanilishi nazarda tutilgan. – ma ruza darslarida zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentatsion va elektron-didaktik texnologiyalaridan: – amaliy mashg ulotlarda aqliy hujum, guruhli fikrlash pedagogik texnologiyalaridan; – o tkaziladigan tajriba mashg ulotlarida kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash texnologiyalarini qo llash nazarda tutiladi. Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o quv qo llanmalar ro yxati Asosiy darsliklar va o quv qo llanmalar 1. Ismoilov M., Xabibullayev P., Xaliulin M. «Fizika kursi» Toshkent, O zbekiston, Nazarov O.Q. «Umumiy fizika kursi». II Toshkent, O zbekiston, Abdusalomova M.N. «Fizika fanidan ma ruzalar matni». SamKI, Boydadayev A. «Klassik statistik fizika». Toshkent, «O zbekiston», Volkenshteyn V.S. «Umumiy fizika kursidan masalalar to plami». Toshkent, «O qituvchi», Abdusalomova M.N. Fizikadan leksiyalar kursi. Samarqand, Abdusalomova M.N., Sadinov X.P. Fizikadan laboratoriya praktikumi. Samarqand, Abdusalomova M.N., Sadinov X.P. «Fizika» fanidan amaliy mashg ulotlar uchun uslubiy qo llanma. Samarqand, Abdusalomova M.N. «Fizika» leksiyalar kursi. Samarqand, Abdusalomova M.N. «Fizika» fanidan ta lim texnologiyasi. Uslubiy qo llanma. Samarqand, SamISI, 011 y b. Qo shimcha adabiyotlar 1. Numonxo jayev A.S. «Fizika kursi» 1-qism, Toshkent, O qituvchi,

15 . Safarov A.S. «Fizika» Toshkent, O qituvchi, Nazarov U.K. «Umumiy fizika kursi» 1-qism, Toshkent, O qituvchi, Nazirov E.N., Xudayberdiyeva Z.A., Safiullina N.X. «Mexanika va molekulyar fizikadan amaliy mashg ulotlar». Toshkent, «O zbekiston», Abdusalomova M.N. «Fizikadan laboratoriya praktikumi». Samarqand, Sovremennaya fizika. M., Ilin V.N. Termodinamika i sotsiologiya. Fizicheskiye osnovi sotsialnix protsessov i yavleniy. M., 005. Jurnallar 1. Informatika va energetika muammolari. O zbekiston jurnali.. Ekonomika i jizn. 3. Fanlar Akademiyasi axborotlari. Fizika. 4. Infokom.Uz. 5. KompyuterPress. Internet saytlari: 1. Fiziko-texnicheskiy institut im. A.F.Ioffe.. Magazin knigi: Copyright s Inernet-magazin krupnogo kolibra ( ) 4. Knijniy internet Navoiy Davlat Konchilik instituti Institut Yunesko po informatsionnim texnologiyam v obrazovanii Informatsionniye texnologii v uchebnom protsesse O’zbekistan, ustremlenniy v budushee. O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI CAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI 16

16 Ro yxatga olindi: TASDIQLAYMAN O quv ishlari bo yicha prorektor A.Bektemirov _ 013 yil 013_ yil FIZIKA fanining ISHCHI O QUV DASTURI Bilim sohasi: Xizmatlar sohasi Ta lim sohasi: Xizmat ko rsatish sohasi Ta lim yo nalishi: Xizmatlar soxasi (faoliyat turlari va yo nalishlari bo yicha) SAMARQAND

17 Fanning ishchi o quv dasturi o quv, ishchi o quv reja va o quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi. Tuzuvchi: Yusupov A.A. SamDU, Astrofizika kafedrasining dotsenti, f-m.f.n. Nasriddinova M.F. SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining o qituvchisi Taqrizchilar: G aniyev F.S. SamDU, Astrofizika kafedrasining professori, f-m.f.d. Begmatov A.B. SamISI, «Oliy matematika» kafedrasining dotsenti, f- m.f.n. Fanning ishchi o quv dasturi Oliy matematika kafedrasining 013 yil 4-iyuldagi 10-son yig ilishida muhokamadan o tgan va institut ilmiy kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. Kafedra mudiri: Qarshiboyev X. Fanning ishchi o quv dasturi institut o quv-uslubiy kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan (013 yil 10-iyuldagi 1-sonli bayonnoma). Kelishildi: O quv uslubiyat bo limi boshlig i Shodmonov I.E. 18

18 KIRISH Zamonaviy kadrlar oldiga qo yilayotgan eng muhim vazifalardan biri malakali mutaxassislar sifatida o zligini, o z qobiliyatini, individualligi, shaxsiy fazilat hamda hislatlarni bilgan tarzda mehnatni oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida faoliyat ko rsatishdir. Hozirgi kunda ta lim, fan va ishlab chiqarishdagi dolzarb vazifalar kadrlarga bo lgan ehtiyojdan kelib chiqib amalga oshirilayotganiga ishonch hosil qilinadi. Ma lumki, rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti eng avvalo zamonaviy fan va texnika yutuqlaridan xalq xo jaligining hamma tarmoqlarida oqilona foydalanish bilan farqlanadi. Davlatning, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarining rivojlanishi yetuk kadrlarga hamda fan-texnika yutuqlaridan qanday foydalanishga bog liqligini bozor iqtisodiyotining shakllanishi ko rsatmoqda. Talabalarning mazkur fan doirasida O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari» nomli asarida keltirilgan materiallar, qoidalar va xulosalardan puxta o zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondashishlarini ta minlash fanni o rganish oldida turgan asosiy vazifalardir. Fanning maqsad va vazifalari «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o quv jarayonining ilmiyligi, zamon talablariga mosligi, turmush amaliyot bilan bog lanishiga asoslangan. Shuning uchun fizika fanini o qitishdan maqsad, talabalarga yetuk mutaxassis bo lib yetishishlari uchun yetarli darajada baza yaratish, ularni kelgusidagi mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritishlariga va fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olishlaridan iborat. Fizika kursi talabaga xilma-xil elektrotexnik elektron asboblar va qurilmalarning ishlash prinsipini o rganish va tushunish uchun zarur bo lgan chuqur bilimlarni berishi kerak. Talabalar keyingi ish faoliyatlarida, xalq xo jaligining turli tarmoqlarida ishlata bilishlari kerak. Fizika fanini o rganish talaba falsafiy dunyoqarashini shakllanishi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Fizika rivojlanishining butun tarixi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot dialektikasini yoritishdan, fan va texnikaning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy va ekologik muammolar bilan murakkab o zaro bog lanishini aks etishdan iborat. XXI asr xilma-xil elektron, yarim o tkazgichli va elektromagnit qurilmalar ishlab chiqarishni tez o sishi yangi texnologiyalarni rivojlanishi bilan harakterlanadi. Bunday 19

19 qurilmalar ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, murakkab fizikaviy hodisalarni modellashtirish, amaliy masalalarni yechish va hokazolarga yo l ochib beradi. Hozirgi dolzarb vazifa talabalarning, o sib kelayotgan avlodni har bir fanning rivojlanish tarixi, bu fanlarga Sharq olimlari qo shgan hissalarini bilishga erishishlari kerak. Talabalar bizning avlod-ajdodlarimiz fanlar (mazkur fizika fani) rivojiga qo shgan hissalarini nafaqat bilishlari, balki uni to g ri baholashlari, asrab-avaylashlari hamda o zlari ham fanlarning rivojlanishigia o z hissalarini qo shishga intilishlari kerak. Fan bo yicha talabaning malakasiga qo yiladigan talablar «Fizika» o quv fanini o zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: – fizika fanining asoslarini, qonunlarini; fizik hodisalar, ularning mexanizmlari, qonuniyatlari va amaliy qo llanishlarini; fizik tajribalar, namoyishlar va hodisalarni fizik qonun va prinsiplari asosida tavsiflashini; fizikaning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o rni va ahamiyatini bilishi kerak; – talaba tabiat qonunlarini o rganish va ulardan insoniyat ehtiyojlari uchun foydalanish; hodisani modelini yaratib berish; tabiat va jamiyatda yuz beradigan jarayonlar va hodisalar haqida bilimlarga ega bo lishi, ulardan hayotda va kasbiy faoliyatda zamonaviy ilmiy asoslarda foydalana olish; yangi materiallar va mahsulotlarni tarkibini, sifatini aniqlashda fizikaviy usullardan foydalanish; fizik asbob-uskunalardan foydalanish, tajribalar o tkazish, olingan ma lumotlarni ishlab chiqish, tegishli xulosalarga erishish, texnika xavfsizligini to la saqlash; masalalarni yechishda kompyuter texnologiyasidan foydalanish; aholini turmush darajasini ko tarishda xizmat ko rsatish sohasini, servisni yangi sifat darajasiga ko tarish ko nikmalarga ega bo lishi kerak; – talaba fizikaviy jarayonlarni servis va xizmat ko rsatish sohalari bilan bog liqligini tahlil qilish va xulosa chiqarish; ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish uchun zarur bo lgan ma lumotlarni to plash va ulardan foydalanish, mehnat faoliyatlarida uchraydigan muammolarni hal etishda mustaqil fikr yuritish; fizika fanining yutuqlarini bevosita tadbiq eta olish; texnikani rivojlantirish; milliy mahsulotni ko paytirish; turmush darajasini ko tarish malakalariga ega bo lishi kerak. O quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog liqligi «Fizika» fani matematika va tabiiy fanlar turkumiga kirib, u I semestr o qitiladi. Mazkur fan boshqa tabiiy, texnikaviy fanlarning nazariy va uslubiy asosini tashkil qilib, matematika, kimyo, biologiya, falsafa, elektrotexnika elektronika va elektruzatma, sifat ekspertizasi, nooziq-ovqat tovarlar ekspertizasi asoslari, servisdagi texnologik jarayonlar, texnologik jarayonlarni avtomatik boshqaruvi, servis xizmat ko rsatish texnologiyasi asoslari kabi fanlar bilan chambarchas bog liqdir. 0

20 Fanni o qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar Talabalarning «Fizika» fanini o zlashtirishlari uchun o qitishning ilg or va zamonaviy usullaridan foydalanishi, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o zlashtirishda darslik, o quv va uslubiy qo llanmalar, leksiyalar kursi, tarqatma materiallar, slaydlar, elektron materiallar, «Aqliy hujumlar», «Tanqidiy tafakkur», «Guruhlarda ishlash», «Nima uchun» texnikasi, «Klaster» texnologiyasi kabi usullar asosida o qitiladi. O quv jarayoni bilan bog liq ta lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma ruzalar o qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg or pedagogik texnologiyalardan va mul timedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish. Fizika kursini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi: Shaxsga yo naltirilgan ta lim. Bu ta lim o z mohiyatiga ko ra ta lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to laqonli rivojlanishlarini ko zda tutadi. Bu esa ta limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma lum bir ta lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog liq o qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. Ta lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o zida mujassam etmog i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo g inlarini o zaro bog langanligi, yaxlitligi. Faoliyatga yo naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo naltirilgan ta limni ifodalaydi. Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o z-o zini faollashtirishi va o zo zini ko rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta lim beruvchi va ta lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta lim. Ta lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta minlanadi. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo llash – yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o quv jarayoniga qo llash. O qitishning usullari va texnikasi. Ma ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar. 1

21 O qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o zaro o rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh. O qitish vositalari: o qitishning an anaviy shakllari (darslik, ma ruza matni) bilan bir qatorda kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o zaro munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: o quv mashg uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko rinishidagi o quv mashg ulotlarini rejalashtirish, qo yilgan maqsadga erishishda o qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash: o quv mashg ulotida ham butun kurs davomida ham o qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. Fizika fanini o qitish jarayonida kompyuter texnologiyasidan, Yexcel elektron jadvallar dasturlaridan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo yicha talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter yordamida bajariladi. Internet tarmog idagi rasmiy iqtisodiy ko rsatkichlaridan foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o tkaziladi. Ma ruza, amaliy va laboratoriya mashg ulotlarida o qitishning interaktiv usullari (vizual, muammoli, ikki tomonlama tahlil, Insert, Klaster, «Birgalikda o qiymiz» texnikasi, «O ylang-juftlikda ishlang-fikr almashing» texnikasi)dan foydalaniladi. Fizika fanidan mashg ulotlarning mavzular va soatlar bo yicha taqsimlanishi: Xizmatlar sohasi (faoliyat turlari va yo nalishlari bo yicha) t/r Ma ruz a Amaliy mashg ulot Laboratoriya ishi Mustaqil ta lim Jami soat Mavzular nomi Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi Mexanik ish. Energiya. Quvvat Qattiq jismlar mexanikasi. Mexanik tebranishlar Mexanik to lqinlar. Tovush to lqinlari Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari Termodinamika asoslari Suyuqliklar. Qattiq jismlar Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar Elektr maydonida o tkazgichlar 4 4

22 O zgarmas elektr toki O tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o tkazgichlar Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni Elektromagnit induksiya Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari O zgaruvchan elektr toki Elektromagnit tebranishlar va to lqinlar Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari Mikro zarrachalarning to lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi Jami Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi Asosiy qismda (ma ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda keltiriladi. Har bir mavzuning mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo yicha talabalarga DTS asosida yetkazilishi zarur bo lgan bilim va ko nikmalar to la qamrab olinishi kerak. Asosiy qism sifatiga qo yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish beruvchilar talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo layotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik o zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va boshqa sohalardagi islohatlarning ustuvor masalalarini qamrab olishi hamda fan va texnologiyalarning so ngti yutuqlari e tiborga olinishi tavsiya etiladi. Ma ruza mashg ulotlari Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi. Fizika fani va uning maqsadi, vazifasi va tadqiqot uslublari. Klassik mexanika. Mexanik harakatni kinematik tavsifi. Mexanik harakatning dinamik tavsifi. Fundamental o zaro ta sirlar va kuchlar. «Xizmat ko rsatish» sohalarda mexanik harakatni kattaliklari va ularning amaliy ahamiyati K/F: «Mexanika predmeti» Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A; A6; Mexanik ish. Quvvat. Energiya. Mexanik ish va uning amaliy ahamiyati. Doimiy va o zgaruvchan kuch ta sirida bajargan ish. Quvvat va uning amaliy ahamiyati. Mexanik energiya. Qurilmalar, mashinalar, mexanizmlarni foydali ish koeffitsiyenti. K/F: «Mashinalarning bajargan ishi va ularning F.I.K.» 3 40

23 Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A; A6; Qattiq jism mexanikasi. Mexanik tebranishlar. Absolyut qattiq jism. Qattiq jism harakatining turlari. Ilgarilanma va aylanma harakatlar kinematikasi. Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi. Harakatlanayotgan qattiq jism energiyasi. Ishlash prinsiplari qattiq jismlarini harakatlariga asoslangan kundalik mashina va asboblar to g risida ma lumotlar. Tebranma harakat to g risida to liq ma lumotlar. Mexanik tebranishlar va ularning turlari. Garmonik tebranma harakat. Garmonik tebranishlarni grafik tavsifi va tenglamalari. Rezanons hodisasi va uning amaliy ahamiyati. Mexanik tebranishlarga asoslangan va servis sohasida qo llaniladigan jihozlar to g risida umumiy ma lumotlar. Inshootlarni hisoblashda (loyihalashda) rezonans hodisasini zararli ta sirini nazarga olish K/F: «Qattiq jismning harakati», D/F: «Tebranma harakat», Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A; A:4; A6; Mexanik to lqinlar. Tovush to lqinlari. Mexanik to lqinlar. Tebranishlarning bir jinsli elastik muhitda tarqalishi. To lqinning harakteristikasi. To lqin tenglamasi.tovush tabiati. Tovush to lqinlarining tezligi. Akustik rezonans va uning qo llanilishi. Ultratovush va infratovushlarning servis sohalarida qo llanilishi. D/F: «Mexanik to lqinlar. Tovush to lqinlari» Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A:4; A6; Gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari. Molekulyar fizika. Makroskopik holat va parametrlar. Holat tenglamasi. Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamasi. Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari. Ideal gaz holati tenglamasi. Ehtimollik va fluktuatsiya. Maksvell taqsimoti K/F: «Ideal gaz» Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A6. Termodinamika asoslari. Sistemaning to la va ichki energiyasi. Termodinamikani birinchi qonuni va uning tatbiqi. Aylanma jarayonlar. Issiqlik mashinasi. Entropiya. Termodinamikani ikkinchi qonuni. Termodinamikani uchinchi qonuni D/F: «Termodinamika asoslari» Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. 4

24 Adabiyotlar: A; A4; A6. Suyuqliklar. Qattiq jismlar. Suyuqliklar. Suyuqliklarning tuzilishi va asosiy hossalari. Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro y beradigan hodisa. Ho llash va ho llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va uning qo llanilishi. Kristall va amorf jismlar. Suyuq kristalla rva ularni amaliy ahamiyati D/F: «Ho llash va ho llamaslik. Kristallarning tuzilishi» Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A; A:4; A6. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar. Elektr zaryadi. Elektr maydon. Elektr maydon ta siriga asoslangan va amaliyotda qo llanadigan texnika va texnologiyalar haqida. Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar. Tashqi maydonidagi o tkazgich. Kondensatorlardan amaliyot va texnikada foydalanishi D/F: «Elektr zaryadlar. Kulon qonuni» Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A3; A6; Elektr maydonida o tkazgichlar. O zgarmas elektr toki. Tashqi maydonda o tkazgich. Elektrostatik induksiya hodisasi. O tkazgichning elektr sig imi. Kondensatorlar. Kondensatorlarni ulash usuli. Elektr toki haqida ma lumotlar. Tok kattaliklari va harakteristikalari. O zgarmas tok zanjirlari va qonunlari. O zgarmas tokni ishi va energiyasi. Tarmoqlangan elektr zanjirlarni hisoblash usullari. Xalq xo jaligining rivojlanishida elektr energiyaning ahamiyati. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A1; A; A6. O tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o tkazgichlar. Moddalarning zonaviy tuzilishi. Metall o tkazgichlar. Suyuq o tkazgichlar. Dielektriklar. Elektr izolyatsion materiallar. Yarim o tkazgichlar. Yarim o tkazgichli qurilmalar va asboblar. Elektronika, radiotexnika, mikroelektronikaning rivojlanishi. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A6; Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik hodisalar. Metallarda tok tashuvchilar. Metalldagi o tkazuvchanlikning elektron nazariyasi. Termoelektron emissiya hodisasi. Elektron lampalar, yarimo tkazgichli asboblar va ularni qo llanilishi. Kontakt potensiallar ayirmasi. Termoelektr hodisalar va ularning qo llanilishi. D/F: «Termoelektron emissiya hodisasi» Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. 5

25 Adabiyotlar: A3; A6; Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni. Magnit maydon va uning asosiy harakteristikalari. Toklarning o zaro magnit ta siri. Bio-Savar-Laplas qonuni. Amper qonuni. Lorens kuchi. Moddalardagi magnit maydoni. Moddalarning magnitlanishi. Tokli o tkazgichni magnit maydonda bajarilgan ishi Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A; A:3; A6; Elektromagnit maydoni. Elektromagnit induksiya.faradey qonuni. Lens qoidasi. O zinduksiya va o zaroinduksiya hodisalari. Transformator va uning ishlash prinsipi. Magnit maydon energiyasi. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A6; Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O zgaruvchan elektr toki. Maksvell nazariyasining umumiy harakteristikasi. Siljish toki. Maksvell tenglamalarini integral ko rinishi. Maksvell tenglamalarini sistemasi. Elektromagnit maydon energiyasini xizmat ko rsatish sohasida qo llanilishi. O zgaruvchan tok. O zgaruvchan tokni qiymatlari. O zgaruvchan tokni oddiy zanjirlari. O zgaruvchan tokni murakkab zanjirlari. O zgaruvchan tokni energiyasi va quvvati. Elektr energetikaning rivojlanishi Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A3; A6; Elektromagnit tebranishlar va to lqinlar. Tebranish konturlari. Elektrmagnit tebranishlarni turlari. Elektromagnit to lqinlar. Elektromagnit to lqin energiyasi. Elektromagnit to lqinlar shkalasi. Radioeshittirish va teleko rsatuvlar to g risida umumiy ma lumotlar. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A3; A6; Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari. Issiqlik nurlanishi va uning harakteristikalari. Nurlanishning kvant harakteri. Fotonlar. Yorug lik kvantining energiyasi, massasi va impulsi. Fotoeffekt hodisasi. Fotoeffekt qonunlari. Fotoelementlar, fotoqarshiliklar va ventilli fotoelementlarni qo llanilishi. Quyosh batareyasi. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A3; A6; Mikro zarrachalarning to lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi. 6

26 Zarrachalarning korpuskulyar-to lqin ikki yoqlamalikni tabiati. De-Broyl to lqini ba zi xususiyatlari. Shryodinger tenglamalari. Geyzenbergning noaniqlik prinsipi. Vodorod atomini chiziqli spektrlari. Vodorodga o xshash sistemalar uchun K.Bor nazariyasi. Kvant holatlari. Energiyani kvant ahamiyatlari. Kvant mexanikasida vodorodga o xshash sistema. Vodorod atomining asosiy holati. Harakatning kvant tnglamasi. Fizik kattaliklarni operatorlari to g risida tushuncha. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Bingo, blits, ajurali arra, nilufar guli, menyu, algoritm, munozara, o zo zini nazorat. Adabiyotlar: A6; «Fizika» fani bo yicha ma ruza mashg ulotining kalendar tematik rejasi t/r Ma ruza mavzulari(barcha) I-mavzu(bob). Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi 1.1 Fizika fani va uning maqsadi, vazifasi va tadqiqot uslublari 1. Klassik mexanika. Mexanik harakatni kinematik tavsifi 1.3 Mexanik harakatning dinamik tavsifi 1.4 Fundamental o zaro ta sirlar va kuchlar. 1.5 «Xizmat ko rsatish» sohalarda mexanik harakatni kattaliklari va ularning amaliy ahamiyati II-mavzu. Mexanik ish. Energiya. Quvvat.1 Mexanik ish va uning amaliy ahamiyat. Doimiy va o zgaruvchan kuch ta sirida bajargan ish.3 Quvvat va uning amaliy ahamiyati..4 Mexanik energiya.5 Qurilmalar, mashinalar, mexanizmlarni foydali ish koeffitsiyenti III-mavzu. Qattiq jismlar mexanikasi Mexanik tebranishlar 3.1 Absolyut qattiq jism. Qattiq jism harakatining turlari 3. Ilgarilanma va aylanma harakatlar kinematikasi 3.3 Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi 3.4 Harakatlanayotgan qattiq jism energiyasi 3.5 Ishlash prinsiplari qattiq jismlarini harakatlariga asoslangan kundalik mashina va asboblar to g risida ma lumotlar 3.6 Tebranma harakat to g risida to liq ma lumotlar 3.7 Mexanik tebranishlar va ularning turlari 3.8 Garmonik tebranma harakat. Garmonik tebranishlarni grafik tavsifi va tenglamalari 3.9 Rezanons hodisasi va uning amaliy ahamiyati 3.10 Mexanik tebranishlarga asoslangan va servis sohasida qo llaniladigan jihozlar to g risida umumiy ma lumotlar. Inshootlarni hisoblashda (loyihalashda) rezonans hodisasini zararli ta sirini nazarga olish IV-mavzu. Mexanik to lqinlar. Tovush to lqinlari 4.1 Mexanik to lqinlar. Tebranishlarning bir jinsli elastik muhitda tarqalishi. 4. To lqinning harakteristikasi. To lqin tenglamasi. 4.3 Tovush tabiati. Tovush to lqinlarining tezligi. 4.4 Akustik rezonans va uning qo llanilishi 4.5 Ultratovush va infratovushlarning servis sohalarida qo llanilishi 7 soat

27 V-mavzu. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari Molekulyar fizika. Makroskopik holat va parametrlar. Holat tenglamasi Molekulyar-kinetik nazariyasini asosiy holatlari va tenglamasi Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari. Ideal gaz holati tenglamasi Ehtimollik va fluktuatsiya Maksvell taqsimoti VI-mavzu. Termodinamika asoslari Sistemaning to la va ichki energiyasi Termodinamikani birinchi qonuni va uning tatbiqi Aylanma jarayonlar. Issiqlik mashinasi Entropiya. Termodinamikani ikkinchi qonuni Termodinamikani uchinchi qonuni VII-mavzu. Suyuqliklar. Qattiq jismlar. Suyuqliklar. Suyuqliklarning tuzilishi va asosiy hossalari. Suyuqliklar va qattiq jism chegarasida ro y beradigan hodisa. Ho llash va ho llamaslik. Kapillyarlik hodisasi va uning qo llanilishi. Kristall va amorf jismlar. Suyuq kristallar va ularni amaliy ahamiyati VIII-mavzu. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar. Elektr zaryadi. Elektr maydon. Elektr maydon ta siriga asoslangan va amaliyotda qo llanadigan texnika va texnologiyalar haqida. Dielektriklar. Qutbli va qutbsiz molekulalar. Tashqi maydonidagi o tkazgich. Kondensatorlardan amaliyot va texnikada foydalanishi IX-mavzu. Elektr maydonida o tkazgichlar. O zgarmas elektr toki. Tashqi maydonda o tkazgich Elektrostatik induksiya hodisasi O tkazgichning elektr sig imi Kondensatorlar. Kondensatorlarni ulash usuli Elektr toki haqida ma lumotlar. Tok kattaliklari va harakteristikalari O zgarmas tok zanjirlari va qonunlari O zgarmas tokni ishi va energiyasi Tarmoqlangan elektr zanjirlarni hisoblash usullari Xalq xo jaligining rivojlanishida elektr energiyaning ahamiyati X-mavzu. O tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o tkazgichlar Moddalarning zonaviy tuzilishi Metall o tkazgichlar. Suyuq o tkazgichlar Dielektriklar. Elektr izolyatsion materiallar Yarim o tkazgichlar. Yarim o tkazgichli qurilmalar va asboblar Elektronika, radiotexnika, mikroelektronikaning rivojlanishi XI-mavzu. Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar Metallarda tok tashuvchilar. Metalldagi o tkazuvchanlikning elektron nazariyasi. Termoelektron emissiya hodisasi. Elektron lampalar, yarimo tkazgichli asboblar va ularni qo llanilishi Kontakt potensiallar ayirmasi Termoelektr hodisalar va ularning qo llanilishi 8

O’quvchilarga fizika fanini o’qitish metodikasi Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Doniyorbek Murodjon O’G’Li Kuryazov

Ushbu maqolada umumta’lim maktablarida fizika fanini o’qitishda sinflar darajasida o’quvchilar fikrlash doirasidan kelib chiqqan holda innavatsion va interfaol usullardan foydalish haqida bayon qilinadi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по философии, этике, религиоведению , автор научной работы — Doniyorbek Murodjon O’G’Li Kuryazov

O’quvchilarga fizika fanini o’qitishning innavatsion usullari

UMUMIY O‟RTA TA‟LIM MAKTABLARIDA “QATTIQ JISMLAR FIZIKASI”GA ОИД MASALALAR YECHISHNI TAKOMILLASHTIRISH

Musiqa darslarini fanlararo aloqadorligida tashkil etish imkoniyatlari

BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKADAN DARSDAN (SINFDAN VA MAKTABDAN) TASHQARI MASHG’ULOTLAMI TASHKIL ETISH UCHUN TAVSIYALAR

BOSHLANG’ICH SINF O’QISH DARSLARIDA AKT VA INTERNET MA’LUMOTLARIDAN FOYDALANISH
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «O’quvchilarga fizika fanini o’qitish metodikasi»

O’quvchilarga fizika fanini o’qitish metodikasi

Doniyorbek Murodjon o’g’li Kuryazov kuryazovdoniyor4@gmail.com Qoraqalpog’iston Respublikasi, Ellikqal’a tumani, 14-maktab

Annotatsiya: Ushbu maqolada umumta’lim maktablarida fizika fanini o’qitishda sinflar darajasida o’quvchilar fikrlash doirasidan kelib chiqqan holda innavatsion va interfaol usullardan foydalish haqida bayon qilinadi.

Kalit so’zlar: “Fizika”, yorug’lik, trayektoriya, gipoteza, temperatura, absolyut, nisbiy, maydon, radiatsiya, radiaktivlik, raketa, biofizika.

Methods of teaching physics to students

Doniyorbek Murodjon oglu Kuryazov kuryazovdoniyor4@gmail.com Republic of Karakalpakstan, Ellikkala district, School №14

Abstract: This article discusses the use of innovative and interactive methods in the teaching of physics in secondary schools at the classroom level, based on the scope of students’ thinking.

Keywords: “Physics”, light, trajectory, hypothesis, temperature, absolute, relative, field, radiation, radioactivity, rocket, biophysics.

O’sib kelayotgan o’g’il-qizlarimizning har tomonlama barkamol avlod bo’lib, hayotga kirib kelishlarini ta’minlash jamiyat oldidagi eng ulug’ maqsadlardandir. Bugungi tezkor davr o’quvchilardan mukammal bilim olishni talab etmoqda. Zero, yoshlarimizning kelajakda erishadigan muvaffaqiyati mustaqil bilim olish layoqati, o’z-o’zini rivojlantirish va takomillashtirish qobiliyatiga ega bo’lishi bilan belgilanadi. Bolalarga bunday munosabat ta’limga oid davlat siyosatida, uning hayotga joriy bo’layotgan tamoyillarida to’la namoyon bo’lmoqda.

“Fizika” fani 6-9-sinflarda haftasiga ikki soatdan o’qitiladi. 6-sinfda o’quvchilarga fizik hodisalar va kattaliklar haqida umumiy ma’lumotlar beriladi. Bu bilan o’quvchilarni fizikaga qiziqtiriladi, fizika fani haqida dastlabki tasavvur hosil qilinadi, tevarak-atrofdagi fizik hodisalarning mohiyatini elementar tarzda tushuntirish orqali ilmiy dunyoqarashlari shakllantiriladi.

6-sinfda o’quvchilar 4-sinfda o’qitilgan tabiatshunoslik fani va 5-sinfda o’tilgan botanika va geografiya fanlarida o’rganilgan:

– suv, yer, havo, olov, yomg’ir, qor, muz, tosh, temir, daraxt, o’t, qush, baliq kabilarni;

– yorug’lik va qorong’ulikning farqini, osmon, quyosh, oy, yulduzlar haqidagi bilimlami, ularning har kuni chiqishi va botishi haqidagi tasavvurlarni;

– o’zi yashayotgan joyning xususiyatiga muvofiq tog’, vodiy, dala, daryo, qishloq, shahar nima ekanligini bilishi kerak.

Bu tushunchalar orqali o’quvchilar jism va hodisalarni ko’ra olishi, eshitishi, qabul qila olishi va kuzata olishi kerak. Bu kuzatishlar orqali tabiiy geografiya, biologiya va kimyo predmetlari mazmunida uchraydigan fizikaga oid bilimlarni o’zlashtirishga tayyorlanadi.

O’quvchilar yuqori sinflarda fizika kursining barcha bo’limlarini sistemali ravishda o’rganadilar. Bunda fizika ta’limi mazmuni ijtimoiy hayotda, tevarak-atrofda uchraydigan fizik hodisalar va jarayonlar bilan bog’lab o’rgatiladi.

Fizika fani o’quvchilar qalbiga oson kirib borishi, ularning xotirasidan mustahkam o’rin olishida jonli misollar, hayotiy taqqoslar muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni tajribadan har bir fan misolida samarali foydalanish mumkin.

Fizikaning tabiat sirlarini ochishdagi fundamental ahamiyatini va uning qonunlarining hozirgi zamon texnologiyasining asosini tashkil qilganligi hamda fizika sohasidagi bilimlar kelajakda jamiyat taraqqiyoti uchun benihoya katta ahamiyatga ega. Fizika o’quv predmeti sifatida shakllantirish uchun yetarli darajada imkoniyatlarga ega. Bu o’ quv predmetining barcha texnik qurilmalarning asosi sifatida namoyon bo’lishi, egallagan bilimlarining hayotda hayotda qo’llash imkoniyatlarning ko’pligi bilan belgilanadi. Shu bilan birga, fizikani o’rganish jarayonida o’quvchi bilishning barcha bosqichlari (kuzatish, gipoteza, tajriba o’tkazish, mushohada qilish va natijalarni umumlashtirish)da o’tkaziladi.

O’quvchilarni fizika faniga qiziqtirishni bir nechta usullari mavjud. Masalan, fizikani boshlang’ich kursida o’quvchilarni xalq ertaklari va matallaridan foydalanish, yaxshi samara beradi. Bu ertak va matallar dars jarayonida, savol-javoblar, qiziqarli kechalar, fizikadan har xil mushoiralar, viktorinalar, quvnoqlar va zukkolar tanlovini o’tkazishda hamda darsdan tashqari mashg’ulotlar qo’l keladi. Ertak va matallardagi bunday obrazli o’xshatishlar fizika fanini boshqa fanlar bilan yaqinlashtirish, fizikadagi bir-biriga yaqin bo’lgan mavzularni birlashtirishda muhim ro’l o’ynaydi. Masalan, 6-sinfdagi boshlang’ich tushunchalarda moddiy nuqta, trayektoriya, yo’l va ko’chish, vaqt, tezlik kabi kattaliklarni tushuntirishda o’quvchilarni o’zlari uchun qiziqarli bo’lib qolgan “Bo’g’irsoq” ertagi orqali qiziqtirish muhim ro’l o’yanaydi. O’rmon tomon yo’l olgan bo’g’irsoq trayektoriya orqali o’rmon yo’lagidan yurib, yo’lida har xil hayvonlarga duch keladi. Qo’shiq aytib berib, vaqtdan yutadi. Bu vaqt har xil hayvonlarda har xil bo’ladi. Bu mavzularda bo’g’irsoqning shakli sababli harakatining osonligi yo’lning notekisligi harakatga salbiy ta’sir qilmaydi. Ertak orqali

ko’chish, yo’l, trayektoriya, tezlik,vaqt kabi fizik kattalikar o’quvchilarga qiziqarli qilib tushuntiriladi.

Yana shunday ertaklardan “Qizil qalpoqcha” ertagi. Buvisinikiga yo’l olgan qizil qalpoqcha o’rmon yo’lagi orqali harakat qiladi. Bo’ri esa yo’lakdan yurmay, ko’chish orqali qizil shapkachadan oldin buvisinikiga yetib oladi. Bu ertak orqali ham yuqoridagi mavzularda foydalanib, o’quvchilarni fizika faniga qiziqtirish mumkin.

Yoshlik chog’larida o’quvchilarni sevimli ertaklaridan bo’lgan “Sholg’om” ertagidagi hodisalar – kuch, og’irlik kuchi, ishqalanish kuchi, tortish kuchi mavzularida foydalanish mumkin. Bobo sholg’omni torta olmagach, yordamga buvi, nabira, it, mushuk va sichqonni chaqiradi: kuchlarni qo’shilish natijasida, sholg’om ornidan jiladi.

O’quvchilarni fizik hodisalarni o’rganishda mustaqil ravishda kuzatish, tajribalar o’tkazish, tajriba natijalarini umumlashtirish hamda darsliklar, o’quv qo’llanmalari va boshqa qo’shimcha adabiyotlardan foydalana olishga o’rgatish muhim o’rin tutadi.

Ma’lumki, organizm muhitning harorat (temperatura), ravshanlik (yorug’lik), namlik (absolyut va nisbiy), havo bosimi, shovqin, elektr va magnit maydoni, radiatsiya oqimi, radiaktivlik va shu kabi fizik xarakteristikalarning o’zgarishidan darhol ta’sirlanadi.

Fizikani o’rganishda o’quvchilarga biofizikaga oid materiallardan ham foydalanish mumkin. Biofizika elementlarini o’quvchilarga o’rgatishda o’qitishning turli formalaridan foydalanish mumkin:dars, ekskursiya, amaliy ish va laboratoriya mashg’ulotlari, o’quvchilarning mustaqil tadqiqot olib borish faoliyati, referatlar tayyorlashi va boshqalar. Biroq biofizikaga oid materialni o’rganishda ko’pincha darsdan foydalanish yaxshi natija beradi.

Kuzatishlar o’quvchilarni biofizika elementlari bilan tanishtirishda fragmentdan foydalanish maqsadga muvofiq ekanini ko’rsatdi, chunki u juda kam o’quv vaqtini sarf qilishni talab etadi va fizika bilan biologiyaning bog’lanishini sistemali amalga oshirilishini ta’minlaydi. Buning uchun ancha ko’p vaqtdan foydalanish o’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqi faoliyatining turli xillari va fakultetiv mashg’ulotlar uchun xarakterli deb hisoblanadi.

O’rganish uchun ajratib olingan biofizik materialni didaktik jihatdan shunday o’zgartirish kerakki, uni fizikaning aniq bir mavzularini o’rganish uchun eng yaxshi holga keltirish lozim bo’lsin, chunki, o’quchilarga biofizika elementlarining mazmunini ochib berishning metod va formalari o’quvchilar o’quv faoliyatini tashkil etishning turli usullarini va alohida o’qitish metodlarini talab qilmaydi. Ular o’quvchilarni texnika elementlari bilan tanishtirish uchun foydalanadigan metodlardan deyarli farq qilmaydi. Albatta, bunda biofizik jismning o’ziga xos mazmuni hisobga olinishi, materialni chuqur bayon qilish usuli to’g’ri aniqlanishi, aniq dars orasiga jismlarning xususiyati va xossasini hisobga olinishi kerak.

Issiqlik hodisalari mavzularida issiqlikning inson hayotida eng muhim o’rin tutishi ko’rsatib beriladi. Bunda o’quvchilarning yosh xususiyatini hisobga olib, televizorda ko’rgan multfilmlari, qadimgi dunyo tarixi darslarida eshitgan olov haqidagi afsonalari eslatilib, insonning yashash uchun tabiatda olib borgan kurashlari qiziqarli holda o’tkaziladi. Darslikda ulardan ayrimli keltirilgan. Olovni bo’ysundirish” nafaqat qadimgi davrda, balki hozirgi zamonning eng baquvvat texnikasida ham asosiy harakatlantiruvchi kuch ekanligi ko’rsatib beriladi. Masalan: Kosmik uchiruvchi raketa, qit’alararo raketa, barcha kemalar, avtomobillar, traktorlar, poyezdlar va hokazo. Shunga ko’ra issiqlik hodisalarni o’rgaish, u bilan bog’liq mashinalarni ishlatish, sozlash va takomillashtirishda kerak bo’lishi uqtiriladi. Undan keying mavzu,,issiqlikni hosil qiluvchi va qabul qiluvchilar”ga o’tish bir tekisda boradi. Yerdagi issiqlikning asosiy manbai-Quyoshdir. Avtomobil dvigatelida yonib turgan benzinning ham asosi Quyosh ekanligi tushuntirib o’tiladi. Bu bilan birga issiqlikni faqatgina nimanidir yondirish orqali emas, balki ish bajarib ham hosil qilish mumkinligi isbotlab ko’rsatiladi. Bundan tangani jun materialga ishqalaganda isiganligi namoyish qilinadi. Bu bilan ishning energiyaga, energiyaning ishga aylanishi tushunchasi hosil qilinishiga zamin yaratiladi.

Hozirgi fan-texnikaning rivojlanishi bilim, amaliyot va tajriba o’zaro aloqani uzviy bog’lab borilishini taqozo qiladi. Fizika fani ishlab chiqarishdan ajratilgan holda o’qitilsa, o’quvchilar bu fanning nima uchun kerakligini, uni o’rganishning nima uchun zarurligini tushuna olmaydilar. O’quvchilarning faqatgina fizika faniga qiziqishini oshirishga qaratilmay, balki ularning texnik faolligini rivojlantirish, fan va texnika yutuqlarining zamonaviy ishlab chiqarishdagi o’rni va ahamiyatini ko’rsatish bilan ularning politexnik tayyorgarligini kuchaytirishni ham ko’zda tutadi. Jumladan, “Elektr sig’imi”, “Kondensatorlar”, “Yarim o’tkazgichli asboblar”, “Elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar” mavzular o’tilayotgan vaqtda uning amaliy ahamiyatiga e’tibor berilishi, o’quvchilarning texnik ijodiy qobiliyatlarini rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi.

O’quvchilar “Tokning magnit maydoni” masalasini o’rganishda organizm to’qimalarining magnit xossalari, to’qimalar ma’lum darajada suvga o’xshab diamagnit ekani, shuning uchun u tashqi magnit maydon ta’sirida umuman magnitlanmasligi haqida bilib oladilar. Biroq organizmda paramagnit moddalar, molekulalar, ionlar mavjud(organizmda ferramagnit zarralar bo’lmaydi). Magnit maydon ularga ta’sir etib, hayot faoliyatining ko’pgina jarayonlariga, masalan, hujayralarning holatiga, to’qimalarning nafas olishiga, odamning nerv sistemasiga va boshqalariga ta’sir etadi. Yana shuni ham nazarda tutish kerakki, o’tkazgichning qarshiligi kichik bo’lganda qarshilik qancha kam bo’lsa, tok kuchi shuncha katta bo’ladi. Bunga e’tiborsizlik qilingan hollarda og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Fizika fanini o’qitish jarayonida o’quvchilarni bu fanga qiziqtirishni yana bir

usullaridan biri dars mobaynida fizik tajribalar tabiatdagi fizik jarayonlarni o’quvchilarning o’zlari fizikani o’rganishga qadar kuzatganlar. Lekin bu kuzatishlar natijasidabarcha o’quvchilar ularning mohiyati haqida to’g’ri xulosa chiqara olmaydilar, albatta. Bundan tashqari hamma o’quvchilar ham mavjud jarayonlarning barchasini ko’rmagan. Shu sababli maktab sharoiti doirasida sinfda maxsus tashkil etiladigan fizik tajribalarni ko’rsatish zaruriyati tug’iladi. Fizikadan to’g’ri tashkil etilib, namoyish qilingan va talqin etilgan tajribalar o’quvchida nafaqat asbob-uskunalar tuzilishi, ishlashini o’rganib qolmay, balki ulardagi qonuniyatlarni payqashga ham imkoniyat tug’diradi. Fizik namoyishlar o’quvchilarga mazkur fanga bo’lgan qiziqishlarini ham orttiradi. Namoyishlar yordmida fizik tushunchalar, fizik kattaliklar va ularni o’lchash imkoniyatlari ko’rsatiladi. Ular so’ngra laboratoriya ishlarini bajarishda, masalalarni yechishda shakllanadi, rivojlanadi va bilimlari chuqurlashib boradi. Fizika darslarining boshida shunday tajribalarni namoyish etish kerakki, ular oddiy bo’lsa-da, boshlang’ich nuqta bo’lsin. Ularda ko’rgan hodisalar, keyinchalik boshqalarini tushuntirish uchun asos bo’ladi. Fizik kattaliklarning o’lchamlari(uzunlik, vaqt, massa, bosim, temperatura va h.k) aniqlanadi va ular orasidagi miqdoriy va sifat bog’lanishlari ko’rsatiladi(suyulik bosimining idish tubiga bosimi).

Namoyish tajribalarini o’rgatish jarayonida fizika qonunlaridan amalda foydalanishni ko’rsatishdan iborat(issiqlik mashinasi, termometr).

Keyingi namoyishlari bilimlarni chuqurlashtirishga qaratilgandir. Ularda ko’rsatiladigan tajribalarda bir nechta fizik qonun ishlatilgan murakkab jarayon ko’rsatiladi. Albatta, bunday tajribalar unchalik ko’p bo’lmay, o’quvchilarda ma’lum miqdorda bilimlar to’planganda o’tkaziladi. Ko’rsatiladigan namoyishlar soni ko’p bo’lmasligi kerak. Tajriba o’qituvchi tushuntirishiga ko’makchi sifatida berilgani ma’qul. Ishlatiladigan asboblar sodda va turli xil bo’lib, o’quvchi diqqatini charchatmasligi kerak. Eng muhimi namoyish qisqa muddatli bo’lishi talab qilinadi. Shuningdek, uyga bajarish uchun qiziqarli tajribalar ham berish mumkin.

1. Yupqa devorli stakan olib, issiq suvga botirib qo’ying. So’ngra ochiq tomoni bilan sovuq suvga to’nkarib qo’ying. Birozdan so’ng stakan ichida sovuq suv ko’tariladi. Nimaga?

2. Ikkita stakan oling. Ularning og’zi bilan bir xil diametrda rezina halqa qirqib oling. Birinchi stakan og’ziga rezina halqani qo’ying. Kichik qog’oz bo’lagini stakan ichiga tashlab yoqib yuboring. Darhol ikkinchi stakan og’zini rezina halqa ustiga qo’yib yoping.1-2 s dan so’ng yuqoridagi stakanni ko’tarsangiz pastkisi ham qo’shib ko’tariladi. Nega?

3. Qalinroq karton qog’ozdan quticha yasang. Uning ichiga suv quyib qizigan elektr plitkasiga qo’ying. Suv isiydi va nihoyat qaynaydi. Quti butun qoladi. Sababini tushuntiring.

Fizikadan ekskursiyalar o’tkazish metodikasi bir qator tadqiqotlarda o’z aksini topadi, biroq ularda kuzatish obyekti sifatida asosan qishloq xo’jalik va sanoat korxonalari xizmat qiladi. O’quvchilarning fizikadan olgan bilimlari sifatini yaxshilash ularni kasbga yo’llash uchun uyushtiriladigan ekskursiyalar yaxshi natija beradi.

Masalan, kosmonavtikaga oid ko’rgazmalari bor muzeylar, meditsina texnikasiga oid poliklinikalarda kuzatuvlar. Maqsad- o’quvchilarni elektr tokining organizmga biologik ta’sirini ko’rsatish va uning meditsina asboblarida bemorlarni diagnostika qilish va davolashda qo’llanilishini o’quvchilarga ko’rsatish. Ekskursiya poliklinikaning fizioterapevtik kabinetida o’tkaziladi.

Ekskursiyalarni mavzuviy, fikriy-ilmiy sayohat usulida ham olib borish mumkin. Buning uchun ko’hna Samarqand imoratlari, rasadxona rasmlari tushirilgan otkritkadan foydalaniladi. Fizika xonasida epidiaskop ishlasa, ularni kattalashtirib, ekranga tushirish mumkin . O’quvchilar ilmiy sayohat ishtirokchilari, o’qituvchi esa,,gid” vazifasini bajaradi.

Tanishtirish temuriylar davrida qurilgan tarixiy obidalar bilan boshlab, rasadxona rasmiga kelib to’xtaydi. Rasadxonani qurish uchun loyihaning boshida Ulug’bekning o’zi turganligini, o’sha davrning buyuk matematigi G’iyosiddin Jamshid loyihalarga tuzatish kiritganligini, astronomik asboblarni tayyorlash va qurishda katta hissa qo’shganligi aytiladi. Bu tadqiqotlarning davomi sifatida teleskoplar yaratilishi va hozirgi zamondagi radioteleskop, rentgen teleskoplari va kosmosga chiqarilgan teleskoplar haqida tushuncha beradi.

O’quvchilarni fizika faniga qiziqtirishda har xil fizikaga oid topishmoqlardan ham foydalanish mumkin. Topishmoqlar aql-zakovat, fikr o’tkirligining sinov quroli hisoblanadi. Chunki u o’quvchini hozirjavoblikka o’rgatadi. Dars jarayonida ruhiy charchashning oldini oladi. O’qituvchiga esa o’quvchilarning zehni dunyoni o’rganishga, ularni individual xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi.

Ko ‘zga ko ‘rinmas Qo ‘lga ilinmas, Shusiz hech joyda,

Hayot ham bo ‘lmas. (Havo) Kerak har bir xonadonga, Issiqligi huzur jonga.

U bor bo ‘lsa jonli tirik. (Elektr toki) Nur sochadi har yoqqa,

Kerakmas unga gugurt.

U bilan ravshandir yurt. (Lampochka) Ming chiroqda yuzta son,

O ‘lchar yuza va tomon. (Santimetr)

Fizikadan o’tkaziladigan to’garaklar o’quvchilarning nazariy va amaliy bilimlarini chuqurlashtirishing eng qulay shakli bo’lib, unda fizikaga, uning amaliy tadbiqlariga qiziqish mayllarini ixtiyoriy ravishda jalb qilinadi. To’garaklarining muvaffaqiyati uni to’g’ri tashkil qilishda to’garakdan maqsad o’quvchilarni fizik tajriba o’tkazishda mustaqillik, tashabbuskorlik va faolligini oshirishdir. To’garak mashg’ulotlarini qiziqarli qilib tashkil etish maqsadida ba’zi hollarda o’quvchilar dars

bilan kamroq band bo’lgan kunlarida, ularning o’tkazish usul va metodlarini juda tez o’zgartirib turish maqsadga muvofiqdir.

Maktabning ta’limiy muhitiga fizika xonasining jihozlanganligi, kompyuter sinflarining mavjudligi kiradi. Hududda ishlab chiqarish korxonasi, muzeylarning borligi va ularga ilmiy sayohatlar uyushtirish imkoniyatlari esa maktabdan tashqari ta’lim muhiti hisoblanadi. O’quvchilarning ta’limga bo’lgan ehtiyojini o’rganishning usullaridan biri – bu kuzatishdir. Kuzatish ishlari darsda va darsdan tashqari paytlarda ham o’tkazilishi kerak. Bunda qaysi mavzudagi kitoblarni ko’proq o’qishi, qanday to’garakka qatnashi, sayohatga chiqqanda, muzeyga borganida, ko’rgazmalarda bo’lganida o’zini tutishi ham hisobga olinadi.

Maktabda o’quvchilarni fizika faniga qiziqtirishda tatbiqiy fizika hamda fanlararo bog’lanishlarning ahamiyati katta. Shu munosabat bilan maktabda, biofizika elementlarining kiritilishi eng avval o’quvchilarda fizika predmetini chuqur va keng o’rganishlarida zamin yaratadi, fanlararo aloqadorlikni jonlanatiradi, o’quvchilarda kasbga bo’lgan qiziqishlarini oshirib, uni ongli ravishda tanlash imkoniyatlarini yaratadi, politexnik ta’limni yanada kuchaytiradi. Fizika o’qituvchisi fizikaga oid materiallarni boshqa predmetlar bilan bog’lagan holda o’tishlari uchun ular eng avval, o’rta maktabda o’tiladigan predmetlarning programmalari bilan yaxshi tanishishlari hamda taklif etilayotgan materiallar mazmuni, maqsadi va vazifalarini yaxshi bilishlari zarur. Shuningdek, fizika o’qituvchisi o’quvchilarning fizika predmeti materiallaridan olgan bilim va ko’nikmalarini qaysi biri qachon va qaysi temani o’tishda boshqa predmet-o’qituvchisiga yordam berishini, xuddi shuningdek, fizik materiallar amaliyotda qayerda, qancha miqdorda qo’llanishini ham bilishlari kerak. Aks holda fizika o’qituvchisi boshqa predmet o’qituvchilariga yaqindan yordam bera olmaydi va o’z predmetini ham boshqa fan materiallariga, ayniqsa, amaliyot bilan bog’lagan holda tushuntira olmaydilar. Biofizika elementlarini fizika kursida hamda boshqa predmet materiallari bilan bog’lab o’qitish va tarbiya jarayonida, samaradorligini oshirishda, o’quvchilarning har tomonlama to’liq va mustahkam bilim olishlariga katta imkoniyat yaratib beradi.

Keyingi yillarda qayta tiklanuvchi energiya manbalari (shamol, quyosh, geothermal, biomassa) haqida ommaviy axborot vositalari, ilmiy-amaliy konferensiyalarda ko’plab yangi ma’lumotlar e’lon qilinmoqda. Shu bois, bu ma’lumotlarni ta’lim jarayoniga, xususan, fizika darslariga tatbiq qilish, energiya, energetikaning eng so’nggi zamonaviy fizik va texnologik asoslarini o’quvchilarga yetkazish, ularda bu soha bo’yicha yetarlicha bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish muhim ahamiyatga ega.

Ilm-fanga, ustoz-murabbiylarga e’tibor qaratilayotgan shunday zamonda biz o’qituvchilardan yangi zamonga yangicha qarash, yondoshish va texnologiyalar bilan o’quvchilar ongiga, qalbiga kirib borish talab qilinar ekan, shu oliy maqsad ila qadam

1. Ya.I.Perelman “Qiziqarli fizika” Toshkent-2009y 6 bet.

2. K.Tursunmetov “Ma’lumotnoma” Toshkent-2007 y 13-15 betlar .

3. M.Yo’ldashev “8-sinf fizika darslik” Toshkent – 2010 105-122 betlar.

4. L.S.Landsberg “Optika”. Moskva. 1976 y. 5-bet

Fizika o’qitish metodikasi kitob

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Fizika o‘qitish metodikasi fanining samaradorligini oshirish yo‘llari

Ko‘rganlar, jami:
Nashr yili:
ISBN raqami:

Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.

Elektron kitob
E’tibor bering “Sotib olingan kitoblar qanday o’qiladi?” bo’limi bilan tanishib chiqing!

Buyurtma berish uchun, avtorizatsiyadan o’ting

Do‘stlarizga tavsiya eting

• Annotatsiya
• Fikr va mulohazalar

“Fizika o‘qitish metodikasi fanining samaradorligini oshirish yo‘llari nomli o‘quv-uslubiy qo‘llanma uzluksiz ta’lim tizimida fizika o‘qituvchilarini tayyorlash sifatini oshirishga bag‘ishlangan. Unda Davlat ta’lim standartlari asosida fizikani o‘qitishda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash bo‘yicha umumiy ko‘rsatmalar, tematik rejalashtirish va dars o‘qitishning bir nechta texnologik jarayoni keltirilgan va tavsiya qilingan.
Ushbu o‘quv-uslubiy qo‘llanmadan pedagogika oliy o‘quv yurtlari o‘qituvchilari hamda umumta’lim maktablari, AL va KHK lari fizika o‘qituvchilari foydalanishlari mumkin.”