ONA TILI – MILLAT RUHI to’liq malumot oling

(Mahmudxo`ja Behbudiy)

Annotatsiya: Bu maqolada o`zbek tilining rivojlanish tarixi,birligi va sofligi masalasi haqida hamda bugungi kunda ona tilimizning birligi va rivojlanishi yo`lidagi ba’zi bir xil muammolar haqida, bu muammolarning yechimi haqida fikrlar bildirilgan.

Kalit so`zlar: Soflik, millat, tamaddun, Abu al-Andalusiy,Qoshg`ariy, Navoiy,omonim,paronim, forsiy til,Zamaxshariy,ensklopediya,millat ko`zgusi,kelajak avlod…

Til millatning mulki,uning hayoti,o’tmishi, kelajagi, qalbi hisoblanadi. Har bir millatning tilida o’sha xalqning  qadriyati, ma’naviyati, o’zligi namoyon bo’ladi. Demak, til- millatni millat, xalqni xalq qilib birlashtirib turadigan bebaho, nodir xazinadir. Bu xazinada o’sha millatga tegishli bo’lgan ma’naviyat ming yillar, asrlar davomida sayqallanib, rivojlantirilib, ko’z qorachig’iday asrab- avaylab kelinadi.

      Mening o’zbek tilim ham tillar ichida o’z o’rniga, mavqe’iga ega bo’lgan, eng boy, eng jozibador tillardan biridir. Dunyo tillari ichida nufuziga ko’ra o’zbek tili  41- o’rinda turadi. Bu tilda dunyo tamadduniga tamal toshini qo’ygan, insoniyat sivilizatsiyasiga salmoqli, ulkan hissa qo’shgan alloma va mutafakkirlar ijod qilgan. Nafaqat ijod qilgan, balki uni sayqallab, boyitib avlodlarga yetkazib kelishgan. Bu yo’lda kerak bo’lsa kurashgan, tilining sofligini, yaxlitligini saqlab qolish uchun ma’naviy jangga kirishgan, jonlarini fido qilishgan. Masalan olaylik, Qoshg’ariy-u Navoiylar, Ibn Sino-yu Zamaxshariylar, Avloniy-u Qodiriylar, Fitrat-u Behbudiylar bu yo’lda ne-ne ishlarni qilishganidan ma’rifat ahli xabardor albatta.

      Qoshg’ariy turk tilining nozik bilimdoni va yetuk targ’ibotchisi  bo’lib, u “ arab tili bilan ikki uloqchi ot singari teng poyga qilib o’zib  borayotgan turk tilini ko’klarga ko’taradi, uning o’ziga xos xususiyatlarini mahorat bilan ko’rsatib beradi. 13-, 14- asrlarda yashab ijod etgan Abu Hayyon al- Andalusiyning turkiy va arab tili muqoyasasiga bag’ishlangan asarini olamizmi, Navoiy hazratlarining o’zbek adabiy tiliga asos solib , tilimizni sayqallab, rivojlanishiga va yashab qolishiga qo’shgan bemisl hissasini olamizmi hamma- hammasi shu til, shu millat vakillarining bir farzand sifatida ko’rsatgan fidoyiliklarining natijasidir.

       Navoiy yashagan davrni olaylik, bu davrga kelib fors tilining mavqe’i juda oshib ketdi. Bu til yozma va og’zaki adabiyot tiliga aylanib bordi. Hattoki turk tilida ijod qiluvchi ijodkorlar ham o’z tillari qolib, fors tilida ijod qilishga o’tib olishdi. Bu juda achinarli hol edi. O’zbek tili jar yoqasiga kelib, yo’q bo’lib ketish arafasida turgan edi.Shunda Navoiy hazratlari birinchilardan bo’lib Ona tili himoyasi uchun , uni asrab qolish uchun “kurash’ boshladi. Ma’naviy kurash, ijodiy kurash boshlandi.

   To’g’ri, tan olib aytish kerakki, fors tili ham nihoyatda go’zal, boy, maftunkor tillardan biri edi. Bu tilda ijod qilgan odam” maza’ qilardi. Agar Navoiy ham xuddi boshqalar kabi shu tilda  ijod qilganida bormi, eng buyuk forsiy alloma ijodkorlar ham uning oldiga tusha olmas edi. Jomiy hazratlari: “ Bu qalamga falakdan ofarinlar yog’ilsin! Chunki bu qalam sohibi forsiy til egalari, forscha nazm durlarini teruvchilar uchun rahm qildi: u ham shu forsiy tilda yozganda boshqalarga so’z aytishga majol qolmasdi”, deganlarida naqadar haq edilar. Zero, Navoiy ham forscha ijod qilishni juda yaxshi ko’rgan, shu tilde ijod qilishni xohlagan, lekin tanazzul yoqasiga kelib qolgan ona tili-chi, uni kim himoya qiladi? Shuning uchun Navoiy ona tilining himoyasi uchun, uni asrab qolish uchun ijod qildi.Inchinun bu vazifani  o’zbek tilida yaratgan bebaho, o’lmas asarlari orqali  sharaf bilan ado etdilar.

 Keyingi davrlarda ham tilshunos va adabiyotshunos olimlarimiz tomonidan juda ko’p ishlar amalga oshirildi,islohotlar qilindi. Ayniqsa, 1989-yil 21- oktabr sanasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “ Davlat tili haqida” gi qonuni xalqimiz erishgan eng katta va quvonchli hodisa bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo’yildi. Shu tariqa o’zbek tili mustaqil davlatimizning qonun yo’li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi. Bundan tashqari istiqlol yillarida boshqa sohalar qatori til borasida, xususan,o’zbek tilining o’rni va ta’sirini kuchaytirish, uni tom ma’nodagi milliy qadriyatga aylantirish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi.

    Vatanimiz mustaqilligining 17 yillik bayrami arafasida 80 mingdan ortiq so’z va so’z birikmalarini , fan, texnika , san’at va madaniyat sohalariga oid terminlarni ,tarixiy va eskirgan atamalarni o’z ichiga olgan yangi 5 jildli  “ O’zbek tilining izohli lug’ati nashr etildi. Bundan tashqari, “O’bek tilining omonim so’zlar lug’ati”, “ O’zbek tilining ma’nodosh so’zlar lug’ati”, “O’zbek tilining paronim so’zlar lug’ati”, “O’zbek tilining frazeologik lug’ati” kabi lug’atlarning yaratilishi hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgust kuni “O’zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida” gi qarorining  qabul qilinishi bu borada qilingan ishlarning natijasi sifatida maydonga keldi.

    Men nima uchun yuqorida Navoiy hazratlarining tilimiz rivojiga qo’shgan xizmatlarini ta’kidlab o’tdim, axir buni sen aytmasang ham millat farzandlari, xalqimiz juda yaxshi biladiku, dersiz.Gap shundaki , milliy tilni asrab-avaylash, uning sofligini, birligini saqlash, zamonlar chig’irig’idan eson-omon o’tkazib, uni avlodlarga yetkazish masalasi hamma davrlarda ham o’z dolzarbligini yo’qotmaydi. Bugungi kunga kelib tilimizning sofligi va yaxlitligi borasida o’z yechimini kutib turgan juda ko’p iltimoiy muammolar paydo bo’lmoqda. Bu muammolarni yechish faqatgina tilshunoslar, adabiyotshunoslar hamda shu soha vakillari bilan hal bo’ladigan ish emas. Buning uchun har bir o’zbek oilasida, xonadonida, farzandlar tarbiyasida , kundalik muomala jarayonlarida o’z ona tiliga bo’lgan cheksiz hurmat va muhabbat ruhini singdirish, korxona va tashkilotlarda, ommaviy axborot vositalarida milliy tilimizga bo’lgan qarashlarni o’zgartirish kerak.

  Birinchidan, oilalarda sof ona tilimizda gaplashishni yo’lga qo’yishimiz darkor. Farzandlarimiz chet tillarini o’rgansin, til bilsin, lekin avvalo, o’z ona tilini mukammal bilishsin, o’z tilida qiynalmasdan ravon so’zlay olishsin.

   Ikkinchidan, adabiy tilda gaplashishni qattiq nazoratga olish kerak, ayniqsa, korxona va tashkilotlar ommaviy axborot vositalarida.Ayrim vaqtlarda guvohi bo’lib qolamiz ba’zi ommaviy axborot vositalarida shevalarda ko’rsatuvlar olib borilayotganligiga. Hattoki ko’rsatuv va eshittirishlarning nomlanishiga ham katta e’tibor qaratish lozim. Masalan olaylik, “Skeyd shou”, “Mtv- kids” va hokazo inglizcha –o’zbekcha nomlangan ko’rsatuvlarni olamizmi, reklama jarayonlarida qo’llaniladigan so’z hamda iboralarni olamizni hammasida xatoliklar, tilimizga bo’lgan hurmatsizliklar aks etib turadi. Misol uchun , atir sovun reklamasida “ Oliviya — lakshrey” degan jumla bor,o’sha lakshrey degan so’zning o’zbekcha tarjimasi borku, nega tarjimasini qo’llamaymiz, muqobilini ishlatmaymiz, axir tilimiz judayam boy til, bironta so’z yo’qki tarjimasi bo’lmasa.

  Uchinchidan,yoshlarimiz orasida uchrab turadigan holat, o’z ona tilida gapirishdan uyalish, undan or qilish kabi illatlarni yo’qotish darkor. Bu illatning urchib ketishiga yo’l qo’ymasligimiz, butun xalq bo’lib buning oldini olishimiz lozim. Bu jarayon avvalo, ota-onadan, bolaga berilayotgan birinchi tarbiyadan boshlanishi kerak. Axir o’zingiz o’ylang millatining, tilining tayini yo’q odam insonmi? Millatning kimligini ko’rsatib turadigan eng buyuk belgi –bu tilku!

  To’rtinchidan, tilimizning “Davlat tili” maqomini yanada mustahkamlashimiz zarurdir. Mamlakatdagi, Davlatdagi har qanday iqtisodiy va ijtimoiy hodisalar “ Davlat tili” maqomiga ta’sir etmasligi ,uning maqomini zaiflashtiradigan omillarga yo’l ochmasligi kerak, deb o’ylayman.

    Bugungi kun millatdoshlarimizdan ham, avval bo’lgani kabi milliy tilimizni asrash, sofligini saqlash va rivojlantirish hamda avlodlarga bus-butun holida yetkazib berish vazifasi talab etiladi. Bu sharafli mas’uliyatni har bir soha vakili, millatning har bir farzandi his etmog’imiz va bajarmog’imiz ham farz, ham qarzdir.  Zero Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “ O’zbek tili xalqimiz uchun milliy o’zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli, bebaho ma’naviy boyligimiz va buyuk qadriyatimiz “dir.

MANBA: sbtsue.uz