Ona tili darsliklaridagi xatoliklarga qachon barham beriladi

1.2 Boshlang‘ich sinflar DTS, ona tili o`quv dasturi, darsliklarida muammoning yoritilishi.
O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgandan keyin iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanishning o`ziga xos yo`liga ega bo`ldi.Mustaqillik omili ta`lim sohasini ham tubdan yangilash zaruratini vujudga keltirdi.

Boshlang‘ich sinflar DTS, ona tili o`quv dasturi, darsliklarida muammoning yoritilishi

1.2 Boshlang‘ich sinflar DTS, ona tili o`quv dasturi, darsliklarida muammoning yoritilishi.
O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgandan keyin iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanishning o`ziga xos yo`liga ega bo`ldi.Mustaqillik omili ta`lim sohasini ham tubdan yangilash zaruratini vujudga keltirdi.

O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida” gi qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari” asosida ta`limning maqsadi, vazifalari, mazmuni, shakli, vositalari hamda prinsiplari tanlanishi birinchi darajali ehtiyojga aylandi. Natijada 1999 yilda umumiy o`rta ta`limning davlat standartlari tasdiqlandi. Davlat ta`lim statdartlari umumiy o`rta, o`rta maxsus, kasb- hunar va oliy ta`lim mazmuniga hamda sifatiga qo`yiladigan talablarni belgilab berdi. 13

Davlat ta`lim statdarti amaliyotga joriy qilinib, bir qator tajribalar to`plandi. 2005 yilda to`plangan tajribalar asosida Davlat ta`lim statdarti takomillashtirildi. 14

Boshlang`ich ta`lim bosqichida o`quvchilarning ona tili ta`lim sohasi bo`yicha tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar quyidagi uch parametrli standart o`lchovi orqali aks ettirildi. O`qish texnikasi, o`zgalar fikri va matn mazmunini anglash hamda fikrini yozma shaklda bayon etish malakasi.

Boshlang`ich ta`lim Davlat standartida o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalari iborasi aynan qo`llanilgan bo`lsada, ko`rsatigan uch parametrli statdart talabini bajarish o`quvchilarda ma`lum darajada mustaqil o`qish ko`nikmalini talab qiladi.

Davlat ta`lim standarti asosida o`quv dasturlari va darsliklar yaratiladi.

Boshlang`ich sinflar ona tili dasturi quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi.
1.Savod o`rgatish, sinfdan tashqari o`qish va nutq o`stirish.

2.Sinfda va sinfdan tashqari o`qish va nutq o`stirish.

3.Fotenika, grammatika, imlo va nutq o`stirish.

Bu bo`lim materiallarini birlashtiruvchi asosiy tamoyil nutq o`stirish hisoblanadi. Nutq o`stirish boshlang`ich sinf ona tili ta`limiga aniq amaliy yo`nalish beradi va bolalarga ongli o`qish, o`qiganlarini ravon gapirish va yozishga o`rgatadi. Ona tili va adabiyotdan bolalarning yosh xususiyatlari va saviyalarini hisobga olgan holda boshlang`ich bilim berishni, shu asosda nutqni boyitish, boshqalar nutqini e`tibor bilan eshita olish hamda kitob o`qishga qiziqish uyg`otishga yo`naltirishi zarur.

Ona tili o`quv dasturining ikki bo`limida sinfdan tashqari o`qish atamasi qo`llangan.Nafaqat 1-4 sinflarda, balki yuqori sinflarda ham sinfdan tashqari o`qish atamasi qo`llangan. Demak, 1-4 sinflarda sinfda o`qish va sinfdan tashqari o`qish darslari uyushtiriladi.

Sinfda o`qish darslarida barcha o`quvchilar o`qituvchi rahbarligida ayni bir asarni o`rganadilar: asar mazmuni, qurilishi, badiiy til vositalari ustida ish olib boradilar

Sinfdan tashqari o`qish darslarda esa o`quvchilar bir mavzuga oid bir necha asarni o`qib o`rganadilar. Sinfdan tashqari o`qishning maqsadi o`qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlay oladigan, muntazam kitob o`qiydigan, o`qigan kitobini to`g`ri baholay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalashdir. 15

Albatta, sinfda o`qish darslarida ham mustaqil o`qish ishlari uyushtiriladi, o`quvchilarda ma`lum ko`nikmalar hosil qilinadi.Biroq sinfdan tashqari o`qish atamasining ma`nosi ancha keng bo`lib, o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalari ayni shu darslarda shakllantirib boriladi.

• Birinchi bosqichda o`qish doirasi, ya`ni o`qitiladigan kitoblar va ularning qaysi tartibda o`qish bilan tanishtirish yuzasidan o`quvchilarga ko`rsatma beriladi.
• Ikkinchi bosqichda shu o`quv materiallari asosida bilim, ko`nikma va malakalar shakllantiriladi.

1) tayyorgarlik bosqichi;

2) boshlang`ich bosqich;

Tayyorgarlik davrida sinfdan tashqari o`qish uchun maxsus soat ajratiladi. Haftada 1 marta savod o`rgatish darsidan 15-20 daqiqa ajratiladi. Ikkinchi bosqichda sinfdan tashqari o`qish darslari hajmi ko`rsatilmagan. O`qish materiali, mavzular vazifalari yuzasidan ko`rsatmalar berilgan..

2-sinflarda sinfdan tashqari o`qish uchun 17 soat ajratilgan. O`qish materiali, o`qish mavzulari, hosil qilinadigan bilim, ko`nikma va malakalar ko`rsatilgan.

3-sinfda ham sinfdan tashqari o`qish uchun 17 soat ajratilgan. O`qish doirasi, o`quv materiali, o`qish mavzulari aniq ko`rsatilgan.

4-sinfda ham sinfdan tashqari o`qish uchun 17 soat ajratilgan.Bu sinf dasturida sinfdan tashqari o`qish darslarini tashkil qilish yuzasidan qisqacha umumiy tavsiya beriladi. Ammo o`quv materiali, o`qish mavzulari ko`rsatilmaydi.

Boshlang`ich ta’limda sinfda o`qish va sinfdan tashqari o`qish darslari uyg`un holda tashkil etiladi. Sinfda o`qish darslari amalga oshiradigan quyidagi vazifalar sinfdan tashqari o`qish uchun ham taalluqlidir. Ular:

1. O`quvchilarda yaxshi o`qish sifatlari: to`g`ri, tеz, ongli, ifodali o`qish malakalarini shakllantirish.

2. O`quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kеrakli bilimlarni olishga o`rgatish, kitobga muhabbat uyg`otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko`tarish.

3. O`quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kеngaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.

4. O`quvchilarni axloqiy, estеtik jihatdan yеtuk va mеhnatga muhabbat ruhida tarbiyalash.

5. O`quvchilarning bog`lanishli nutqini va adabiy-estеtik tafakkurini o`stirish.

6. O`quvchilarning xayolot olamini boyitish.

7. Elеmеntar adabiy tasavvurlarni shakllantirish.

Sinfdan tashqari o`qish darslari esa yuqoridagi qo`shimcha sifatida yana quyidagi vazifalarni ham amalga oshiradi:

1. Kichik yoshdagi o`quvchilarni o`qish malakasini takomllashtiradi.

2. Kitobni mustaqil o`qiy oladigan, uni tushunadigan kitobxonni tarbiyalaydi.

3. Ma’lum bir mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazеta va jurnallarni ham mustaqil o`qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi.

4. Sinfdan tashqari o`qish tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi.

5. Mustaqil kitob tanlay oladigan, muntazam kitob o`qiydigan, o`qilgan kitobni to`g`ri baqolay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalaydi.

Mustаqillik tufаyli tа`lim tizimidаgi аmаlgа оshirilаyotgаn islоhоtlаr, tа`lim mаzmunidаgi o`zgаrishlаr bеvоsitа sinfdаn tashqai o`qish dаrslаrini tаshkil etishni tаkоmillаshtirishgа turtki bo`ldi. Bоshlаng`ich sinfda sinfdan tashqari o`qish dаrslаrini tаshkil etish usullаrigа yangichа yondаshishni tаlаb etdi. Bu bоshlаng`ich sinf o`quv dаsturlаri vа dаrsliklаri, o‘quv qo‘llanmalarining yangi аvlоdini yarаtish zаruriyatini yazаgа kеltirdi. Аnа shu ehtiyoj bilаn 1-3- sinflar uchun ”Kitоbim – oftobim” 16 qo‘llanmalarining qayta ishlangan nashri chop etildi.

”Kitоbim – oftobim” qo‘llanmasi yangi yaratilgan badiiy adabiyot namunalari bilan doimiy ravishda boyib borilishi lozim. ”Kitоbim – oftobim” qo‘llanmasidа vа ulаrgа ishlаngаn mеtоdik qo`llаnmаlаrdа o`quvchilаrning mustаqil o‘qishga va mustaqil fikrlаshgа, bаdiiy аsаr mаtni ustidа izlаnishgа undаydigаn sаvоl-tоpshiriqlаr, ularni tashkil etish usullari ishlаb chiqilishi lоzim. Sinfdan tashqari o‘qish uchun nashr qilingan metodik adabiyotlardа matn ustida ishlash talab dаrаjаsidа dеb bo`lmаydi. ”Kitоbim – oftobim” qo‘llanmasidagi bаrchа sаvоllаrning tuzilishi vа mаzmuni DTS tаlаblаrigа to`liq mоs kеlishidаn qаt`i nаzаr ulаrni mukаmmаllаshtirа bоrish hаyotiy zаrurаtdir. Dаrsliklаrdа bеrilgаn sаvоl vа tоpshiriqlаr o`qituvchilаrning vа o`quvchilаrning qo`shimchа sаvоllаr-tоpshiriqlаri аsоsidа to`ldirilib bоrilsа, tа`limning yanа hаm mukаmmаlligigа erishilgаn bo`lаrdi.

Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalarini shakllantirish yuzasidan DTS, o`quv dasturi va “Kitobim-oftobim qo`llanmasi” tahlili natijalaridan quyidagilar aniqlandi:

1. Boshlang`ich sinflar Davlat ta`lim standartida o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalari xususida alohida ko`rsatkich va talablar qo`yilmagan. Bizningcha, bu xususda o`ylab ko`rish lozim.
2. Amaldagi o`quv dasturiga muvofiq o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalarini xosil qilish uchun 1-sinfda har haftada 15-20 daqiqa, 2-3-4- sinflarda esa 17 soatdan jami 51 soat ajratiladi. Demak, o`quvchilarda mustaqil o`qish ko`nikmalarini shakllantirish uchun alohida ahamiyat berilgan.
3. Dasturda har bir sinfda “Sinfdan tashqari o`qish” bo`limi ajratilgan. Mana shu bo`limda berilgan metodik ko`rsatmalarda bir xillik, aniqlik, uzviylikka rioya qilinmagan.
4. Boshlang`ich sinflar dasturida o`qish uchun adabiyotlar ro`yxati ko`rsatilmagan. Bu esa sinfdan tashqari o`qish darslarini samarali tashkil qilinishiga o`zining salbiy ta`sirini ko`rsatmoqda.

I BOB BO`YICHA XULOSALAR

1. Sinfdan tashqari o`qishning jahon ta`limidagi ilg`or usullar asosida yaratilgan tizimi o`quvchilarni o`qishga qiziqtirish, ularning fikrlash qobiliyatini o`stirish, kitob bilan ishlash usullarini o`rgatish, og`zaki nutqini o`stirish, muntazam ravishda kitob o`qib borishga rag`bat uyg`otish – ma`naviy madaniyatini yuksaltira borish kelajak avlodni o`qitish va tarbiyalash jarayonidagi asosiy masalalardan hisoblanadi.

2. Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikmalari STO` darslarida shakllantirib boriladi. Amaldagi dasturda STO` darslariga 1-4- sinflarda jami 50 soatdan ortiq vaqt ajratiladi. Biroq dasturda shu ko`rsatilgan soatlarda o`rganiladigan asarlar ro`yxati berilmagan.

3. 1-4- sinflar ona tili o`quv dasturidagi ”Sinfdan tashqari o`qish” bo`limi qayta ko`rib chiqilishi, unga aniqlik kiritilishi lozim.

4. Boshlang`ich sinflarda Davlat ta`lim standartiga o`quvchilarning mustaqil o`qish ko`nikma va malakalarini belgilovchi ko`rsatkich va talablar kiritilishi maqsadga muvofiq bo`lar edi.

II BOB.BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING MUSTAQIL O‘QISH KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI

2.1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mustaqil o‘qishga tayyorlash

Ulug` yozuvchilar tarixiga nazar tashlansa, iste`dodning tug`ulishi har kimda har xil kechganini ko`rish mumkin. Alisher Navoiy ilk yoshlaridanoq Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» asarini yod olgan, hali o`smirlik davridayoq ilk asarlari bilan mavlono Lutfiydek benazir shoirni hayratlarga solgan bo`lsa, Usmon Nosir balog`at yoshidayoq mashhurlik darajasiga erishgan edi. Taniqli bolalar shoiri Samuil Marshak 4-5 yoshlaridanoq she`r mashq qilib 11-12 yoshlarida ilk poemalarini yaratgan bo`lsa, Quddus Muhammadiy «O`quvchiga esdalik» nomli birinchi she`riy kitobini e`lon qilganida sal kam 40 yoshda bo`lgan.

Kichkintoylarning sevimli shoiri Tursunboy Adashboev so`zni so`zga juftlab, o`z hayrati-yu bor g`ayratini qog`ozga tushira boshlaganida 12-13 yoshlarda bo`lganini sog`inch bilan xotirlaydi. «Mening adabiyotga kirib kelishim, – deb yozadi shoir, – avvalo, muallimlarimning, qolaversa, Abdullajon Haitovday fidoiy, adabiyotga juda mehr qo`ygan odamlarning ta`siri tufayli bo`lgan, desam adashmayman.

Oltinchi sinfda o`qib yurgan kezlarim «Qizil O`zbekiston» (hozirgi «O`zbekiston ovozi») gazetasida mashhur olim Hodi Zarifning bir xati chiqdi. Xatda gazetxonlarga xalq ichidagi dostonlarni yozib olishga yordam so`rab murojaat etilgandi. Maktabimiz direktori gazetani olib kelib, qishloqdagi to`ylarda doston aytib yuradigan Olim qarg`a degan kishini topib, dostonini yozib jo`natgin, dedilar menga. Men bu haqda Hodi Zarifga xat yozdim. Hodi akadan: Uka, dostonning hech qayeriga qo`shmasdan, og`zidan qanday chiqsa shundayligicha yozib jo`natishingizni iltimos qilaman, degan javob keldi.

Bu «Yozi bilan Zebo» dostoni edi. Xullas, men Olim qarg`ani izladim, u kishi qo`shni qishloqda paxsa urayotgan ekan. Olim akani ish ustida topdim, tanishdim, maqsadimni aytdim. «Bo`ldi, menga bir hafta qog`oz qoralasam, senga doston aytib o`tirsam, tirikchiligim qolib ketadi. Kechqurunlari yozamiz», dedi. Kelishdik. Bir hafta deganda dostonni qoralab oldim va Hodi Zarif domlaga jo`natdim. Mana shu o`quvchilik yillaridagi qiziqishlarim meni katta adabiyotga yetaklagan bo`lsa, ajabmas».

Ko`rinadiki, ko`pchilik ijodkorlar mustaqil o`qish va izlanish natijasida buyuk kishilarga aylangan. Bu borada mustaqil o`qishga o`rgatuvchi sinfdan tashqari o`qish darslari bolalarni kichik yoshdan boshlab kitob o`qishga tayyorlaydi.

Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o`qish o`zining lingvodidaktik, pedagogik-psixologik xususiyatlariga ko`ra bosqichlarga bo`lib o`rganishni taqozo etadi.

Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o`qishni guruhlash masalasi o`zbek olimlari K.Qosimovaning “Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitish metodikasi” kabi darsliklari va B. Ma`qulovaning “Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o`qishning mazmuni va uni tashkil etish” nomli nomzodlik dissertatsiyasida o`z tatqiqot ob`yektlari nuqtai- nazardan yoritilgan.

B.Ma`qulova boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o`qish jarayonini shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo`lgan:

1. Tayyorlov bosqichi (Bu bosqichga 1-sinf davrini kiritadi).

2. Ilk mutoala bosqichi (Bu bosqichga 2-3-sinf davrini kiritadi).

3. Mustaqil mutoala bosqichi (Bu bosqichga 4-sinf davrini kiritadi).

Biz ham sinfdan tashqari o`qish jarayonini shartli ravishda 3 davrga bo`ldik va unga quyidagicha yondashdek:

1. Tayyorlov bosqichi. Bunga 1-sinfning 1-yarim yilligida o`quvchilarni badiiy kitoblar bilan tanishtirish, badiiy asardan zavq ola bilishi, uni mustaqil o`qishga havas uyg`otish, o`qish texnikasi yuzasidan izchil tushunchalar berib borish, to`g`ri talaffuzga o`rgatish masalalar kiritildi.

2. Ilk mutoala bosqichi. Bu bosqichga 1-2-sinf o`quvchilarini badiiy kitoblar bilan tanishtirishdan mustaqil mutolaaga, tez, to`g`ri, ravon va ifodali o`qishga, o`qiganlari yuzasidan o`z taassurotlarini shakllantirishga oid masalalar kiritildi.

3. Mustaqil mutolaa bosqichi. Bu bosqichga 3-4-sinf o`quvchilarining badiiy asar mutoalasi bo`yicha dastlabki ikki sinfda egallagan ko`nikma va malakalari asosidagi kitobxonlik madaniyati darajasi, chunonchi, asar mavzusini to`g`ri belgilash, sujet voqealari o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni aniqlash, adabiy qahramonlarning xatti-harakatiga o`zining shaxsiy munosabatini bildirish, tegishli xulosalar chiqarish, so`z zahirasini boyitish, badiiy asardan olgan taassurotlari asosida og`zaki hikoya tuzish, bayon, insho, taqriz, annotatsiya, tezis kabi yozma ijodiy ishlar yozish bilan bog`liq masalalar kiritildi. Avvalo maktabgacha tarbiya muassasida bolalarda baddiiy asarlarni eshitish ishtiyoqini va undan zavq olish tuyg`ularini uygotish lozim. Bog`cha yoshidagi bolalar xalq og`zaki ijodiga katta qiziqish bilan qaraydilar. Bunga sabab tevarak-atrofida hayvonlarga, o`simlik, dov-daraxtlarga, meva-chevalarga bo`lgan mehr sabab bo`ladi. Ular ota-onalari, buvi-buvalaridan ertak, topishmoq eshitishni, hayotlarida yuz bergan voqealarni so`zlab berishlarini istaydi, yoqtiradi. Bu borada Hamid Olimjonning esdaliklarini eslash kifoya:

Ko`p ertak eshitardim,

So`ylab berardi buvim.

O`zi uchar gilamlar,

Bola bo`p qolgan chollar…

Bolalardagi bu ishtiyoqni so`ndirmaslik boshlang`ich sinf o`qituvchilarning zimmasidadir. Boshlang`ich sinfda sinfdan tashqari o`qish bosqichlarining maqsad va vazifalarini anglagan holda o`qituvchi unga tayyorgalik ko`rishi lozim.

O`qituvchi sinfdan tashqari o`qishning qaysi bosqichi uchun reja tuzsa ham, o`quvchilarga mustaqil o`qish uchun tavsiya etadigan asarlarini o`zi o`qib- o`rganishi, mavzusiga ko`ra guruhlashi, miqdorini belgilab olishi va taqvim rejaga kiritishi, asar matnlari ustida amalga oshiriladigan ishlarni belgilab olishi, sujeti, kompozitsiyasi, badiiy san`at vositalari, g`oyasi ustida ishlash mazmuni hamda usullarini aniqlab olmog`i zarur. Asar tavsiya qilishda yozuvchining ijodini qunt bilan o`rganishi, tavsiya qilgan asarlarida nimalarga diqqat qaratishlari yuzasidan yo`llanmalar berishi kerak.

Boshlang`ich sinf o`quvchilarining yosh xususiyatlari va bilim saviyalari hisobga olinib ajratilgan har bir bosqichning o`z xususiyati mavjudligini ko`rib chiqdik. Bu haqda o`quv dasturida ham, darslikda ham ta`kidlab o`tilgan. Asosiy metodik muammo bu nimani o`qitish kerak va nima uchun aynan shunday o`qitish kerak savollariga javob topishdir.Ishimizning bu faslida yuqoridagi savol mohiyatini ochishga harakat qilamiz.

1. Savod o`rgatish davri tayyorlov bosqichi uchun tavqim reja.

2-jadval
Birinchi bosqich- tayyorlov davri STO` darslarining texnologiyasi

1. Kirish suhbatlashish.

2. “Cho`pon yigit Shiroq” afsonasini eshittirish.

3. Afsona yuzasidan suhbat

1.Mashg`ulot maqsadini aytadi, o`quvchilarni mashg`ulotga

2.Kirish suhbatini uyushtiradi.(1-ilova)

3. Kitobni targ`ib qiladilar.

4. Matnni o`qib eshittiradi

5. Lug`at ishi “2-ilova”

6. O`qigan matn yuzasidan kichik suhbatni tashkil qiladi “3-ilova”

7. Rasm asosida matnni qayta hikoya qildiradi. (4-ilova)

Eshitadilar
Suhbatni tinglaydilar.

O`quvchilar kitobni varaqlab ko`radilar

Suhbatda ishtirok etadilar.
Matnni hikoya qilib beradilar.

Vazifani bilib oldilar

Darsning jihozi: asarga ishlangan rasmlar

1. ilova

• Afsona sizga yoqdimi?
• Unda kimning qahramonligi hikoya qilingan?
• Shiroq nima uchun quloq, burnini kesdi?
• Shuroq kimning oldiga bordi?
• U shoh Doroga nima dedi?
• Shiroq Doro qo`shinlarini qayerga olib bordi?
• Shiroq nima deb qayqirdi.

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

Ona tili darsliklaridagi xatoliklarga qachon barham beriladi?

O‘zAda ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Muhammad Valining ona tili fani bo‘yicha boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta’lim dasturlari orasidagi ayrim nomuvofiqliklar xususidagi maqolasi chop etildi.

Bugun mamlakatimiz ta’lim tizimidagi yangilanish va o‘zgarishlar yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Zamonaviy maktablar, yangi darsliklarni ko‘rib, ko‘z quvonadi. Demak, endigi muhim vazifa – yaxshi o‘qitish va yaxshi o‘qish. Yangi o‘quv yili boshlangach, bu borada o‘qituvchi va o‘quvchilarning saviyasi qanday ekanligi bilan qiziqib, bir necha maktablarda bo‘ldik. O‘tkazilgan savol-javoblar o‘qituvchi va o‘quvchilarning saviyasi talab darajasida ekanligini ko‘rsatdi. Ehtimolki, savollar soddaroq bo‘lgandir. Bilmadim. Shunday bo‘lsa bordir. Lekin muloqot jarayonida yuz bergan ayrim tortishuvlar bizni befarq qoldirmadi.Biz savol-javob jarayonida o‘quvchilardan iloji boricha osonroq tushunchalarni so‘radik. Masalan, “Gap bo‘laklari” mavzusini. Bu mavzu 3-sinf o‘quvchisiga ham yaxshi tanish. 4—5-sinf o‘quvchilarining barchasi bosh bo‘laklar sifatida ega va kesimni tilga olishdi. 8-sinf o‘quvchilarining bir qismi bosh bo‘lak deb kesimni bilishar ekan, bir qismi esa ega va kesimni.

Hayratimiz oshib, darslik va dasturlarni bir-biriga solishtirib ko‘rdik. 3-sinf “Ona tili” darsligi (S.Fuzailov, M.Xudoyberganova, Sh.Yo‘ldosheva. T., “O‘qituvchi” NMIU, 2014) ning 42-betida ega va kesim gapning bosh bo‘laklari deyiladi: “Ega va kesim gapning bosh bo‘laklaridir. Ular birgalikda gapning asosini tashkil etadi. Gapning kim yoki nima haqida aytilganini bildiradigan bo‘lagi ega deb ataladi. Gapning egasi haqida nima deyilganini bildirgan bo‘lak kesim deyiladi. Kesim gapning boshqa bo‘laklarini o‘z atrofida birlashtiradi.

Bolalar maktabda o‘qiydilar. Bu gapda bosh bo‘lak ikkita: kimlar? Bolalar (ega), nima qiladilar? O‘qiydilar (kesim). Bolalar o‘qiydilar – gap bolalarning mashg‘uloti (o‘qishi) haqida xabar bildiryapti”.

2015-yilda nashr etilgan 4-sinf “Ona tili” darsligida “Bosh bo‘laklar” tushunchasidan qochishga intilish yaqqol seziladi va “Kesim gapning markazi hisoblanadi” degan xulosa beriladi. Ammo mualliflar o‘zlaridagi ikkilanishni yenga olishmaydi, chog‘i, 26-mashq shartida shunday yozishadi: “Ega va kesimdan tuzilgan gaplarga ikkinchi darajali bo‘lak qo‘shib yozing”.

Darslikda “bosh bo‘laklar” tushunchasi berilmaganidan hayron bo‘lib turgan o‘qituvchiga mazkur mashq sharti qo‘l keladi va o‘quvchilarga 3-sinfdagi bilimlarni eslatadi. Shu tariqa “bosh bo‘laklar” tushunchasi 4-sinf o‘quvchilari ongida ham eson-omon jon saqlaydi.

Navbat 5-sinf “Ona tili” (N. Mahmudov, A. Nurmanov va boshqalar. T., “Ma’naviyat”, 2015) darsligiga. Bu darslikda bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar haqidagi ma’lumotni topolmadik. Shunda bizga o‘qituvchilar yordamga kelishdi: qo‘limizga shu darslik asosida yozilgan metodik qo‘llanmani tutqazishdi. Agar darslikning 39-betida “Kesim gapning mazmuniy markazidir. U boshqa bo‘laklarsiz ham gap bo‘lagi bo‘la oladi”, deb yozilgan bo‘lsa, metodik qo‘llanmaning 53-betida quyidagilarni o‘qiymiz: “Boshlang‘ich sinfda (sinflarda – M.V.) o‘quvchilar gap bo‘laklari haqida ilk ma’lumot olgan (olishgan – M.V.) Ega va kesim bosh bo‘laklar ekanligini, qolganlari (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol – M.V.) ikkinchi darajali bo‘laklar hisoblanishini biladilar (Mazkur gapda ega – “ular”ni tushirish noto‘g‘ri – M.V.). Kesim gapning asosiy mazmunini ifodalaydi, shuning uchun u bosh (asosiy) bo‘lak sanaladi. Ikkinchi darajali bo‘laklar ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol bo‘lib, ular bosh bo‘lak ma’nosini konkretlashtiradi (aniqlashtiradi – M.V.), to‘ldiradi, izohlaydi, aniqlaydi (ortiqcha so‘z – M.V.)”.

Jumlalardagi ayrim g‘alizliklarga qaramasdan, qo‘llanmada fikr aniq bayon etilgan, ya’ni ega ikkinchi darajali bo‘laklar qatorida sanaladi. Nega darslikda bunday aniqlik yo‘q? Axir darslik o‘quvchi uchun chiqariladi-ku? O‘qituvchi tushunmagan mavzuni metodik qo‘llanmasidan bilib olar. O‘quvchi-chi? U nima qiladi? Uning metodik qo‘llanmasi yo‘q-ku! Ta’kidlash joizki, “O‘qituvchi kitobi” 2011-yilda chop etilgan. Darslik unga nisbatan yangi. Shu bois o‘qituvchi ongida ikkilanish kuchli. U “bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar” tushunchasidan butkul voz kecholmayapti. Chunki bu tushunchalar boshlang‘ich sinflarda mavjud.

Xo‘sh, o‘qituvchi va o‘quvchilar nima qilishsin?! Tajriba-sinov deb har bir olim o‘zining nazariyasini darslikka tiqishtira beradimi? Tajriba-sinovda ham me’yor, marom bo‘lishi kerak-da! Bunaqada taraqqiyot bo‘lmaydi. O‘quvchilarning bilim saviyasi orqaga ketadi. O‘qituvchilarda ham turli ikkilanishlar paydo bo‘ladiki, u dars saviyasiga ta’sir etmay qolmaydi. Fikrimcha, bu borada tajriba-sinov maydonlarida faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilarning ham aybi bordek. Ehtimol, ular tajriba-sinovning haqiqiy natijalarini yashirishayotgandir. Yoki ularning fikrlari inobatga olinmayaptimikan? Kim biladi, deysiz?!

Yana asosiy mavzuga qaytsak. 5-sinfning amaldagi “Ona tili” darsligining 44-sahifasida quyidagi nazariy xulosalarni o‘qish mumkin: “Faqat kesimdan yoki ega va kesimdan iborat bo‘lgan gap yig‘iq gap hisoblanadi. Masalan: Qara. Men keldim.

Kesimning boshqa bo‘laklar bilan kengayishidan hosil bo‘lgan gap yoyiq gap deyiladi. Masalan: Men uni ko‘rdim”.

Xo‘sh, yig‘iq gap faqat kesimdan iborat bo‘ladimi yoki ega va kesimdanmi? Dastlabki xulosaga ko‘ra, yig‘iq gap ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: kesim yoki ega va kesim.

Keyingi xulosadan esa “Yig‘iq gap faqat kesimdan iborat”, degan fikr kelib chiqadi.

Bu o‘rinda berilgan ikki xulosadagi yaqqol inkor zamirida yashirin ma’no – arosat ham bor. Gap shundaki, yig‘iq va yoyiq gaplar haqida yozayotgan mualliflar ongidagi “bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar” tushunchasi ularga sezdirmay g‘alayon ko‘taradi va qarama-qarshi nazariy xulosalarga zamin yaratadi. 8-sinfning amaldagi “Ona tili” darsligida esa, 5-sinf “Ona tili” darsligidan farqli ravishda gap bo‘laklari ega, kesim, ikkinchi darajali bo‘laklar kabi turlarga ajratilgan. Bu ham, ayonki, “bosh va ikkinchi darajali bo‘lak” tushunchasi tabiiy tarzda “bosh bo‘laklar mavjud va ular ega, kesim”, degan xulosani beradi.

Shu o‘rinda bir jihatga alohida e’tibor qaratishni istardik: 5-sinf “Ona tili” darsligining 2015-yil nashridagi “musaffolik”, ya’ni unda “bosh va ikkinchi darajali bo‘lak” tushunchasining yo‘qligi aslo yangilanish ruhi bilan bog‘liq emas. Darslikning avvalgi nashrlaridagi nazariy xulosalar yangi nashrda shunchaki takrorlangan. Demoqchimizki, bir necha yildirki, o‘quvchi boshlang‘ich sinfdan 8-sinfga kelibgina yana “bosh va ikkinchi darajali bo‘lak” tushunchasi bilan uchrashadi. Darsliklardagi bu kabi nomuvofiqliklar, uzluksizlik jarayonining buzilishi o‘qituvchini noqulay ahvolga solmoqda, muallif-olimlikning muqaddas martabasiga nisbatan ishonchsizlik uyg‘otmoqda. Yuqorida keltirilgan ko‘chirmalardan ko‘rinib turibdiki, 5-sinf “Ona tili” darsligi mualliflari bosh bo‘laklar haqida o‘quvchi ongiga ikki yil (3—4-sinflarda – M.V.) davomida tinimsiz singdirilgan bilimlarni ongli (e’tibor bering – M.V.) ravishda o‘zgartirishmoqchi! Yana ham aniqroq aytganda, bu bola ongidagi inqilob deyish mumkin. Ehtimol, kimdir bu holga ortiqcha ahamiyat bermas. Lekin biz “Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir”, degan hikmatni unutmasligimiz lozim. Maktab darsliklarida mavzular kengayib borishi, yangiliklar bilan boyitilishi tabiiy hol, albatta. Ammo mavzularning mohiyati tubdan o‘zgartirilishi mumkin emas. Bunday holatlar ko‘proq sof ilmiy ishlarda kuzatiladi. Inqilobiy ko‘rinishdagi nazariy qarama-qarshilikni o‘quvchi, hatto o‘qituvchi ongi, darslik tabiati ko‘tarmaydi. Afsuski, o‘qituvchi va o‘quvchilarni tashvishga solayotgan, chalkashtirayotgan kamchiliklar birgina “Bosh bo‘laklar” mavzusi bilan tugamaydi. Maktab “Ona tili” darsliklarida bunday muammolar talaygina.

Biz ko‘pchilikni tashvishlantirayotgan mazkur muammolarni bejiz qalamga olmadik. Boisi, respublika Ta’lim markazi mutaxassislari, ekspertlar qanchalik harakat qilishmasin, “Ona tili” darsliklaridagi muammolar bir necha yillardan buyon bartaraf etilmayapti. Umid qilamizki, bizning bu chiqishimiz mas’ul mutasaddilar va mualliflarni hushyor torttirsa ajab emas. Har holda, shunga umid qilamiz.