O quv qo llanmasi nima
Masalan, “Ikkinchi Jahon urushi” ni o’rganmoqchi bo’lsangiz, quyidagilarni qilishingiz mumkin:
“O‘zbek tilidan darslik va o‘quv qo‘llanmalarining boblari va mavzularini o‘rganish”
UrDU Filologiya fakulteti 181-oʻzbek tili (sirtqi) guruh talabasi Yuldasheva Xajarbibining Ona tili o‘qitish metodikasi fanidan “O‘zbek tilidan darslik va o‘quv qo‘llanmalarining boblari va mavzularini o‘rganish” mavzusida tayyorlagan mustaqil ishi
Urganch-2022
Ma’lumki, yordamchi so’zlar haqida ilk ma’lumotlar boshlang’ich sinflarda beriladi . 7-sinfda o’quvchilar gaplarni gap boiaklariga ajratish, mustaqil holda gap bo’lagi bo’lib kela olmaydigan so’zlar ro’yxatini tuzish, bu ro’yxatni mustaqil davom ettirish, shunday so’zlar yordamida gaplar tuzib,bu so’zlarning vazifalari ustida ishlash singari ijodiy-amaliy ishlar bilan shug’ullanadilar .
Yordamchi so’zlarning muhim qismini ko ‘makchilar tashkil etadi. Tilimizda bilan, uchun, kabi, sari, sayin, qadar, tomon, sababli, orqali, tufayli, qarab, ko‘ra, chog’li, uzra singari juda ko’p so’zlar borki, nutqiy faoliyat uchun ularning ahamiyati benihoya katta. Mazkur mavzuni o‘rganishda berilgan gaplar yoki matnda ajratilgan so‘zlarni (masalan, uchun, orqali) kelishik qo‘shimchalari bilan almashtirish (masalan, Bu ertaklar to ‘plamini singlim uchun oldim. – Bu ertaklar to’plamini singlimga oldim. Mehribon telefon orqali men bilan so ‘zlaslidi. — Mehribon telefonda men bilan so ‘zlashdi va h.k.), bu so‘zlar va kelishiklar orasidagi o‘xshashlik, farqlarni sharhlash, «ot + ga ko ‘ra (qarshi, tomon, qarab, qaramasdan, qaramay)», «ot + dan so’ng (boshqa, keyin, tashqari, bo‘lak)» singari hosilalar ustida ishlash, bosh kelishikdagi so‘zlar bilan qo‘llaniladigan ko‘makchilar (masalan, bilan, uchun, sayin, sari, sababli, orqali, tufayli, bo‘ylab, ehamasi, haqida), jo‘nalish kelishigidagi so‘zlar bilan qo‘llaniladigan ko‘makchilar (masalan, tomon, qadar, ko‘ra, qarab, qaraganda, qarata), chiqish kelishigidagi so‘zlar bilan qo‘llani!adigan ko‘mak- chilar (masalan, so’ng, keyin, boshqa, tashqari)m alohida-alohida ro‘yxat qilish, ma’lum bir ko‘makchini uning sinonimi bilan almashtirish, gaplarda bilan so‘zini va bog‘lovchisi bilan almashtirish, bu so‘zlarning qaysi holatda bog‘lovchi bo‘lib kelishini aniqlash kabi amaliy ishlardan foydalansa bo‘ladi.
Yordamchi so‘zlarning yana bir muhim qismini bog’lovchilar tashkil etadi. Bu so‘zlarni o‘quvchilaming nutqiy faoliyatiga olib kirish uchun sodda gap juftlarini o‘zaro biriktirib, bitga gapga aylantirish, ularning o‘zaro bog‘lanish vositalarini aniqlash, juft va yakka bog‘lovchilarni alohida-alohida guruhlarga ajratish, teng bog‘lovchilar va ergashtiruvchi bog‘lovchilar ro‘yxatini tuzish, ular yordamida gaplar qurish, matn yaratish kabi amaliy ishlardan foydalansa bo‘ladi. Mazkur mavzuni o‘rganishda ohang va bog‘lovchilaming o‘zaro vazifadoshligi ustida ishlashni ham unutmaslik lozim.
Yuklamalarni o‘rganish jarayonida berilgan gaplarni o‘zaro qiyoslab, ma’no farqlarini, bu farq nima bilan berilayotganligini aniqlash (masalan, Gullarga suv berdim—Gullarga suv berdim-ku), berilgan yuklamalarni (masalan, -mi, -chi, -a, -ya, -ku, – u, -yu, -da, – oq, -yoq, xuddi, faqat) ifodalab kelayotgan ma’nosiga ko‘ra: a) so‘roq va taajjub yuklamalari; b) kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari; v) ayiruv va chegaralov yuklamalari; g) inkor yuklamalariga ajratish, ular yordamida gaplar qurish va har bir yuklamaning ma’no nozikligini sharqlash, so‘zsimon va qo‘shimchasimon yuklamalar ro‘yxatini tuzish, ularning imlosi va tinish belgilari ustida ishlash kabi topshiriqlardan unumli foydalansa bo‘ladi. Ayniqsa, yuklamalardan foydalanib, matnlar yaratish, tasviriy, rivoya va muhokama insholar yozish kabi amaliy ishiar nutqiy taraqqiyot uchun o‘ta muhimdir,
«Telefonda gaplashdimmi, telefon orqali gaplashdimmi?» o‘yini. Bu o‘yinning sharti ko‘makchilar bilan qo‘llaniladigan birikmalarni alohida guruhlarga ajratib, bu guruhlarni mustaqil davom ettirishdan iborat.
- qatordagi o ‘ quvchilardan ko ‘ makchi tushirib qoldirilgan gaplar aytishni , 2- qatordagilardan esa zarur ko ‘ makchilarni qo ‘ yib gaplarni to ‘ ldirishni talab etadi .
- qator 2-qator
Muhandis bo‘lish . o‘qish kerak. Muhandis bo‘lish uchun o‘qish kerak.
Bolalar poliz . yo‘l oldilar. Bolalar poliz sar i yo‘l oldilar.
Birinchi qator 3-4 ta gap aytgach, ikkinchi qator bilan ularning vazifasi almashtiriladi.
«Ko‘makchmi boshqargan so‘z» o‘yini. Bu o‘yin shartiga muvofiq ma’lum bir guruh ko‘makchilar ishtirok etgan gaplarni aytib turishadi, 2-guruh esa shu gaplardagi ko‘makchi va unga bog‘langan so‘znigina ajratib yozishadi.
- guruh 2-guruh
Rahima darsni puxta tayyorlagani uchun «5» tayyorlagani
baho oldi. uchun
Respublikamizda bug‘doy maydonlari yil yil sayin
Ko‘makchilami ro‘yxat qilish, gap tarkibidagi ko‘makchilami u bog‘langan so‘z bilan ko‘chirish kabi ishlar ko’makchilarning ma’nosi, vazifasi va imlosi ustida ishlash bilan chambarchas uyg‘unlikda amalga oshiriladi.
Ma’lumki, tilimizda mavjud bo‘lgan yordamchi so‘zlarning ko‘pchiligini o‘quvchilar nutqiy zaruriyat tufayli kundalik muomala munosabatda bemalol qofllaydilar. Ular garchand va, ammo, lekin, biroq, chunki kabilaming bog‘lovchi, bilan, uchun kabilarning ko‘makchi, -ku, -da, faqat, -gina, axir kabilarning yuklama ekanligi bilmasalar-da, ammo bu so‘z va ko‘makchilarni deyarli barcha o‘quvchilarning nutqida uchratish mumkin.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar yordamchi so‘zlar haqida umumiy ma’lumotga ega bo‘ladiiar. Bu sinflarda ular yordamchi so‘zlar ishtirokida gap tuzishlari, berilgan ikki mustaqil sodda gapni zarur yordamchi so‘zni qo‘llab qo‘shma gapga aylantirishlari, yordamchi so‘zlaming gapdagi vazifasini tushuntirishlari mumkin.
Ona tilining izchil kursini o‘rganish jarayonida yordamchi so‘zlaming har bir turi alohida o‘rganiladi. Shuning uchun bu so‘zlami o‘rganish vaqtida tashkil etiladigan ta’limiy o’yinlar, awalo, dasturda ko‘zda tutilgan materiallarni o‘quvchilar ongiga singdirishga, ularning nutqini yordamchi so‘zlarning ma’nodoshlari bilan almashtirish orqali yangi so‘zlar bilan boyitish, bir yordamchi so‘zni nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllai’da to‘g‘ri hamda o‘rinli qo‘llashga xizmat qilishi lozim.
0‘quvchilar «Ko‘makchi so‘zlar» mavzusi bilan tanishtirilar ekan, ko‘makchi birikmalarini kelishikli birikmalarga aylantirish (masalan, sinfdoshim uchun oldim, sinfdoshimga oldim kabi), berilgan gaplarda ko‘makchini shu ma’noni ifodalovchi boshqa ko‘makchi bilan almashtirish (masalan, xirmon sari bormoq, xirmon tomon bormoq kabi), «ot + ko‘makchi», «sifatdosh + ko‘makchi» qolipli hosilalar ro‘yxatini tuzish (masalan, qalam bilan, onam uchun, dala sari; siz bilan, ular uchun, siz orqali; borgan sayin, o ‘qigan bilan, ko ‘rishgani uchun va h.k.), ko‘makchining gapdagi vazifasi va ma’nosini sharhlash singari o‘yin-topshiriqlardan foydalanish mumkin.
«So‘zdan guldasta tuz» o‘yini. Bu o‘yinda o‘quvchilarga ot, olmosh yoki sifatdosh bilan ifodalangan ma’lum bir so‘z beriladi-da, shu so‘zlar bilan bogianishi mumkin bo‘lgan ko‘makchilardan guldasta tuzish talab etiladi.
/ sari // tomon /// bo‘yicha bo‘ylab paxtazor orqali
tufayli uchun kabi tomon bilan orqali singari
muvofiq binoan qarab qaramay
«Ma’nodoshlar mashvarati» o‘yini. 0‘qituvchi har bir guruhga muayyan ko‘makchilar qoilanilgan gaplami berib, birinchi navbatda ajratilgan so‘zning (ko‘makchining) ma’nodoshlarini, keyingi
bosqichda gapdagi barcha so‘zlaming ma’nodoshlarini topishni topshiradi. Bellashayotgan guruhlardan qaysi biri topshiriqni tez va to‘g‘ri bajarsa, shu guruh rag‘batlantiriladi.
Bog‘lovchilami o‘rganishda ham so‘z boyligini oshirish va nutqini rivojlantirish asosiy talab hisoblanadi. Shuning uchun yordamchi so‘zlarning bu guruhlarini o‘rganish jarayonida tashkil etiladigan o‘yinlar, avvalo, shu maqsadga bo‘ysundirilmog‘i kerak. 0‘quvchilar bogiovchilarning gapdagi vazifasini sharhlash, yakka holda qo’llaniladigan bog‘lovchilarni va takrorlangan holda qo‘llaniladigan bog‘lovchilarni alohida-alohida ro‘yxat qilish, ularni teng va ergashtiruvchi bogMovchilarga ajratish, teng bog‘lovchilarni, o‘z navbatida, biriktiruvchi bogiovchilar, zidlov bog‘lovchilari, ayiruv bog‘lovchilari kabi guruhlarga ajratish, sinonim bog‘lovchilar ro‘yxatini tuzish singari topshiriqlar yuzasidan o‘zaro bellashishlari mumkin.
Ma’lumki, mustaqil so‘zlar va gaplarga qo‘shimcha ma’no beradigan yordamchi so‘zlaming yana bir guruhi yuklamalardir. Yuklamalam i o‘rganishda ulami ma’no guruhlariga ajratish, har bir ma’no guruhiga mansub yuklamalarning ma’no nozikligini sharhlash, yuklamalarni ularning ma’nodoshlari bilan almashtirish kabi masalalar yuzasidan o‘quvchilar o‘zaro musobaqalashishlari mumkin.
O’quv qo’llanmasi nima?
A o’quv qo’llanma bu o’quv strategiyasi va o’rganish usuli. Keng ma’noda, bu mavzu bo’yicha muhim ma’lumotlarni sxematik tarzda tartibga solishdan iborat bo’lib, uning joylashuvi o’rganishni osonlashtiradi.
Muayyan ehtiyojlarga moslashtirilgan o’quv qo’llanmalarining har xil turlari mavjud. U ko’p yoki oz ma’lumot bilan yoki har qanday bilim sohasi uchun ishlatilishi mumkin.
Bu juda sodda va moslashuvchanligi tufayli uni har qanday ta’lim darajasida qo’llash mumkin, ammo uning tuzilgan shakli uni universitet darajasida ayniqsa foydali qiladi. Katta hajmdagi ma’lumotlarni tartibga solish qobiliyati ham mashhurdir.
O’quv qo’llanmalarining umumiy xususiyatlari
O’quv qo’llanmasi – bu ma’lum bir mavzu yoki mavzuni o’rganish strategiyasi. Uning ichida kontseptsiya xaritalari, diagrammalar, qiyosiy jadvallar yoki yodlash texnikasi kabi usullardan foydalaniladi.
O’quv qo’llanmalarining eng foydali jihatlaridan biri shundaki, qo’llaniladigan metodlarning xilma-xilligi. Boshqacha qilib aytganda, har qanday ta’lim texnikasiga nisbatan kamsitish yo’q. Bu ularni har qanday shaxsning o’quv jarayonlariga moslashuvchan qiladi.
O’quv qo’llanmalari juda shaxsiy strategiyadir, shuning uchun foydalanuvchi ularni yaratishi muhimdir. O’zlarining o’quv qo’llanmalarini bilim sohalari bo’yicha tuzadigan muassasalar mavjud.
O’quv jarayonlarida qo’llanmalar turlari
Ovqat pishirish retseptidan dvigatel qurish bo’yicha ko’rsatmalargacha har qanday narsada qo’llanma qilish mumkin. Ta’lim sohasida qo’llanmalar o’quv qo’llanmalar bilan cheklanib qolmasdan, boshqa funktsiyalarga ham ega.
Motivatsion qo’llanmalar bunga misol bo’lib, talaba diqqat markazida bo’lmagan yoki talabaga qiziqish bildirgan vaziyatlar uchun juda foydali. Ta’lim sohasida o’quv qo’llanmalari ham keng tarqalgan bo’lib, o’qituvchi tomonidan tayyorlanadi va odatda darslarga rahbarlik qilish uchun ishlatiladi.
Sintez qo’llanmalari – bu sinfda ishlatiladigan vositalar. U sinf mashg’ulotlarida o’rganilgan tushunchalar ro’yxatini tuzishdan iborat. Shu tarzda ikkita maqsadga erishiladi; olingan bilimlarni qayta ko’rib chiqing va batafsilroq o’quv qo’llanmasini boshlang.
5 bosqichda o’quv qo’llanmasini qanday yaratish kerak
O’quv qo’llanmasini tuzishning aniq formulasi yo’q, ammo uning samaradorligini ta’minlash uchun amal qilish kerak bo’lgan qadamlar mavjud.
O’rganiladigan mavzularni aniqlang
O’quv qo’llanmalari rejalashtirishga asoslangan, shuning uchun o’rganish qiyin bo’lgan mavzularni birinchi o’ringa qo’yish kerak.
O’quv qo’llanmani tuzing
O’quv zonasi tashkil etilganda, qo’llanma mavzuga va shaxsning ta’lim uslubiga qarab tuzilishi kerak.
Masalan, “Ikkinchi Jahon urushi” ni o’rganmoqchi bo’lsangiz, quyidagilarni qilishingiz mumkin:
– Asosiy fikrlarning sxemasini tuzing: fazalar, mamlakatlar, sabablar, oqibatlar.
-Har bir asosiy fikrning xulosasini tuzing.
-Ma’lumotlarni yodlang: sanalar, belgilar.
– Sana imtihonlarini topshiring.
-Qachon o’qishni rejalashtirish.
Eslatmalar va manbalarni to’plang
Sinf yozuvlari, o’qituvchilarning konturlari va tavsiya etilgan bibliografik manbalardan ma’lumotlarni toping va tartibga soling. Ular qo’llanmada ishlatiladigan ma’lumotlarning manbasiga aylanadi.
Barcha ma’lumotlarni tekshiring
O’quv qo’llanmasini yaratish uchun uni o’rganish kerak. Keyin barcha to’plangan ma’lumotlar o’qilishi va tanlanishi kerak. Yodlashda yodlash texnikasidan foydalanish mumkin.
Adabiyotlar
- O’quv qo’llanmalari. (2016) cliffsnotes.com
- O’quv qo’llanmalari va strategiyalari. (2011) studygs.net
- O’quv qo’llanma o’quv materiali sifatida. (2011) illustrated.com
- O’quv qo’llanmasini qanday tuzish kerak. (2017) ehowenespanol.com
- O’quv va ish qo’llanmalarini tayyorlash bo’yicha ko’rsatmalar. (2012) funlam.edu.co
- O’quv qo’llanmalarini qanday yaratish kerak. (2014) knowledgeweb.net
amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik
Kurs bo’yicha mustaqil taъlim talabalarga oldindan berib qo’yilgan mavzular bo’yicha kurs ishi, referat, xaritalar chizish va tahlil qilish, jadvallar to’ldirish, qo’shimcha maъlumotlar to’plash orqali amalga oshiriladi. Har bir talaba o’zi yashaydigan joyda inson xo’jalik faoliyatining atrof-muhitga taъsirini mustaqil tadqiq etadi va munozara-suhbatda hisobot beradi. Referat tayyorlanadi.
Mustaqil ish uchun quyidagi mavzularni chuqur o’rganish tavsiya etiladi:
Reyting nаzorаtlаri uchun umumiy sаvollаr
1. Fanning maqsadi va vazifalari.
2. Umumiy tabiiy geografik qonuniyatlar.
3. Ilm-fanning rivojlanishi bilan tabiat qonunlari haqidagi bilimlarning ortib borishi.
4. Fanning qisqacha rivojlanish tarixi.
5. Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy geografik asoslari.
6. Konlarning ochiq usulda qazib olinishi va yirik suv omborlarining qurilishi oqibatida tabiiy muhitda muvozanatning o’zgarishi, uning geografik hamda ekologik oqibatlari.
7. Fanining boshqa tabiiy fanlar bilan bog’liqligi.
8. Tabiatdan foydalanishning maqsadi va istiqbollari.
9. Biror bir tabiat komponenti va elementining o’zgarishi bilan butun landshaft qobig’ida o’zgarishning ro’y berishi, miqdoriy, sifat, muvozanat o’zgarishi.
10. Insonning tabiatga ta’siri turlari.
11. Inson xo’jaligiga ta’sir etuvchi tabiiy geografik hodisalar.
12. Landshaft komponentlarining o’zaro modda va energiya almashinishi orqali bog’langanligi.
13. Inson xo’jalik faoliyati ta’sirida geografik qobiqda issiqlik balansining o’zgarishi.
14. Landshaftlarning komponent va elementlardan tuzilganligi.
15. Bevosita ta’sir va bilvosita ta’sir.
16. Antropogen va tabiiy – antropogen landshaftlar.
17. Tabiiy muhitni muxofaza qilishning iqtisodiy jixatlarini.
18. Tabiiy muhitni muhofaza qilishning dolzarbligi.
19. Insonning tabiatdan foydalanishi.
20. Tabiatni muhofaza qilish va o’zgartirish.
21. Tabiatni barqarorlashtirish. Saqlash va boyitish.
22. Insonning tabiatga ta’siri, uning turlari.
23. Tabiatdan foydalanishda, uni o’zgartirishda hisobga olinishi zarur bo’lgan qonuniyatlar.
24. Geografik landshaft haqida tushuncha.
25. Landshaftlarning inson ta’siri darajasiga qarab turlarga bo’linishi: tabiiy, o’zgarmagan landshaft, kuchsiz o’zgargan, o’rtacha o’zgargan, kuchli o’zgargan landshaftlar.
26. Tog’-kon sanoati, metellurgiya, kimyo sanoati hamda transportning tabiiy muhitga ta’sirining ortib borayotgani.
27. Antropogen landshaftlar, buzilgan landshaftlar, madaniy landshaftlar.
28. Insonning xo’jalik faoliyati tahsirida tabiatdagi aylanma harakatning buzilishi va buning oldini olish.
29. Tabiatning ifloslanishi, tabiiy-texnogen muhit.
30. Tabiatni e’zozlash va muhofaza qiish har bir kishining burchi ekanligi.
31. Inson tomonidаn tаbiаtni boshqаrish vа uning mohiyati
32. Boshqаruv tushunchаsi,boshqаruvning mаqsаdi.
33. Tаbiаtdаn foydаlаnishni boshqаrishning xuquqiy аsoslаri.
34. Tаbiiy resurslаrni boshqаrish orgаnlаri vа ulаrning bosqichlаri.
35. Xаlqаro, mintаqаviy,mаxаlliy ekologik siyosаt.
36. Dаvlаt ekologik ekspertizаsi.
37. Ekologik monitoring.
38. Ekologik monitoring аtrof tаbiiy muxit vа uning resurslаri,ekologik iqtisodiy boshqаrishni аxborotlаr bilаn tаъminlаsh.
39. Ekologik stаndаrtlаr vа normаtivlаr.
40. Tаbiаtdаn unumli foydаlаnish tаdbirlаrigа mаblаg’ аjrаtish.
41. Tаbiаtdаn oqilonа foydаlаnish vа resurs tejаmkorligigа erishishnii, аhаmiyati
42. Ximiyalаshtirish vа uning sаlbiy oqibаtlаri.
43. Tаbiiy qonuniyatlаr to’g’risidа tushunchа.
44. Umumiy qonuniyatlаr,ulаrning mаzmuni,mohiyati,ulаrdаn аmаlyotdа foydаlаnish.
45. Аtrof muhit sifаtini iqtisodiy optimumini аniqlаsh vа uning аhаmiyati.
46. Ximiyalаshtirish vа uning sаlbiy oqibаtlаri.
48. Tаbiiy qonuniyatlаr to’g’risidа tushunchа.
49. Umumiy qonuniyatlаr,ulаrning mаzmuni,mohiyati,ulаrdаn аmаlyotdа foydаlаnish.
50. Tаbiiy resurslаrni boshqаrish orgаnlаri vа ulаrning bosqichlаri
51. Tаbiаtdаn foydаlаnishni boshqаrishning xuquqiy аsoslаri.
52. Tаbiiy resurslаrni iqtisodiy bаholаsh tushunchаsi.
53. Iqtisodiy bаholаshning tаrmoq vа hududiy yo’nаlishlаri
54. Tаbiаtdаn foydаlаnishning iqtisodiy mexаnizmini tаkomillаshtirish muаmmolаri.
55. Energiya mаnbаlаri,yoqilg’i energetikа mаnbаlаrining аtrof muhitgа tаъsiri, ekologik muаmmolаr
56. Quyosh, shаmol, geotermаl,qаlqish,biomаssа energiyasi
57. Inson tаbiаtgа tаъsir etishi,kishilik jаmiyati rivojlаnishi.
58. Fаn texnikа inqilobi vа uning tаbiаtdаgi o’zgаrishlаrgа tаsiri.
59. Inson tomonidаn tаbiаtni boshqаrish vа uning mohiyati
60. Boshqаruv tushunchаsi,boshqаruvning mаqsаdi.
61. Xаlqаro, mintаqаviy,mаxаlliy ekologik siyosаt.
62. Suv zаhirаlаridаn bаrqаror foydаlаnish.
63. Аtmosferа hаvosidаn foydаlаnishning iqtisodiy sаmаrаdorligini аniqlаsh.
64. Sug’orilаdigаn erlаrni chаlq cho’jаligidаgi аhаmiyati.
65. Dаvlаt er kаdаstiri,bаll bаnitrovkаsi uning mаzmuni vа mohiyati.
66. Lаlmikor erlаrdаn foydаlаnishni o’zigа xos tomonlаri.
67. Tog’ vа cho’l yaylovlаridаn foydаlаnishning xozirgi аxvoli vа uni yaxshilаsh.
68. Tаbiаtdаn foydаlаnish vа uni muhofаzа qilishdа xаlqаro xаmkorlik аloqаlаri.
69. O’zbekiston Respublikаsining tаbiаtdаn foydаlаnishdаgi xаlqаro xаmkorligi.
70. Xаlqаro ekologik muаmmolаrning echimini topish vа bаrtаrаf etishdа xаlqаro tаjribаlаr xаmdа xаlqаro yo’nаlishlаrdаn foydаlаnish.
71. BMT ning rivojlаnish dаsturi,аtrof muhit bo’yichа BMT dаsturi.
72.Iqlimning iliqlаshishi,xаlqаro suvlаrning ifloslаnishi,biologik turfа olаmning kаmаyib borishi.
73.O’zbekistonning suv,аtmosferа,o’simlik vа xаyvonot olаmi vа minerаl resurslаrdаn foydаlаnish,uni boshqаrish.
74. Ulаrni tаqsimlаnishidа iqtisodiy geogrаfik omillаrning roli.
75. Respublikа ishlаb chiqаrish kuchlаrini joylаshtirishdа tаbiiy resurslаrdаn foydаlаnish.
76. O’zbekiston “Qizil kitobi”.
77. Mаrkаziy Osiyo dаvlаtlаri xududidа tаbiiy rsurslаrdаn noto’g’ri foydаlаnish oqibаtidа yuzаgа kelgаn muаmmolаr.
78. Orol dengizi fаlokаti.
79. Respublikаlаrning xаyotidа Orol dengizining roli.
80. Orol dengizi fаlokаtini inson salomatligiga ta’siri.
Talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni.
Talabaning o`zlashtirishi 100 ball
ik tizimda baholanadi. “Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari” fani bo`yicha talabaning o`zlashtirishi joriy nazoratga-40 ball, oraliq nazoratga-30 ball, yakuniy nazoratga-30 ball bilan baholanadi.
Reyting ishlаnmаsi
O’tilgаn mаvzulаri bo’yichа 25 tа test (25 bаll) vа mаъruzа mаshg’ulotlаrigа tegishli mustаqil tаъlim topshiriqlаri (5 bаl)
(Tаyanch tushunchа vа iborаlаrgа аsoslаngаn 3 tа sаvol)
1.-joriy nаzorаt uchun аjrаtilgаn 13 bаll аmаliy ish topshiriqlаrini to’lа mustаqil (аmаliy ishlаri bo’yichа mаshg’ulotlаrgа mustаqil tаyyorgаrlik ko’rib kelib, hisob-kitob ishlаrni bаjаrish) bаjаrgаn vа tushuntirib berа olаdigаn tаlаbаgа 3.2- 2,8 bаll, to’lа mustаqil bаjаrgаn vа аmаldа qo’llаsh bo’yichа etаrli tushunchаgа egа bo’lmаgаn tаlаbаgа 2,7- 2,0 bаll, to’lа bаjаrmаgаn tаlаbаgа bаjаrilgаn ish hаjmigа vа sifаtigа qаrаb 1,9-1,7 bаllgаchа berilаdi.
2.-joriy nаzorаt uchun аjrаtilgаn 13 bаll аmаliy ish topshiriqlаrini to’lа mustаqil (аmаliy ishlаri bo’yichа mаshg’ulotlаrgа mustаqil tаyyorgаrlik ko’rib kelib, hisob-kitob ishlаrni bаjаrish) bаjаrgаn vа tushuntirib berа olаdigаn tаlаbаgа 3.2- 2,8 bаll, to’lа mustаqil bаjаrgаn vа аmаldа qo’llаsh bo’yichа etаrli tushunchаgа egа bo’lmаgаn tаlаbаgа 2,7- 2,0bаll, to’lа bаjаrmаgаn tаlаbаgа bаjаrilgаn ish hаjmigа vа sifаtigа qаrаb 1,9-1,7 bаllgаchа berilаdi
3.-joriy nаzorаt uchun аjrаtilgаn 14 bаll аmаliy ish topshiriqlаrini to’lа mustаqil (аmаliy ishlаri bo’yichа mаshg’ulotlаrgа mustаqil tаyyorgаrlik ko’rib kelib, hisob-kitob ishlаrni bаjаrish) bаjаrgаn vа tushuntirib berа olаdigаn tаlаbаgа 2-1.7 bаll, to’lа mustаqil bаjаrgаn vа аmаldа qo’llаsh bo’yichа etаrli tushunchаgа egа bo’lmаgаn tаlаbаgа 1,6-1,4 bаll, to’lа bаjаrmаgаn tаlаbаgа bаjаrilgаn ish hаjmigа vа sifаtigа qаrаb 1,3-1,1 bаllgаchа berilаdi
Tаlаbаlаr hаr ikki-uch juftlikdа bir mаrtа bаholаnаdi vа bаll qo’yishdа 2-3 mаvzugа tegishli bаllаr qo’shib jurnаlgа qаyd etish tаvsiya etilаdi.
Orаliq nаzorаt. Orаliq nаzorаt berilgаn 25 tа test sаvoligа jаvob berish usulidа o’tkаzilаdi. Mаъruzа dаrslаridа berilgаn mustаqil ish topshiriqlаrini bаjаrgаn tаlаbаgа 5 bаll jаmi 30 bаll аjrаtilgаn.
Yakuniy nazorat yozma ish shaklida o`tkaziladi. Yozma ish shaklida o`tkazilganda 3 ta savolga maksimum10 baldan 30 balgacha qo’yiladi.
S aralash bali 55 ballni tashkil etadi. semestr yakunida fan bo`yicha saralash balidan kam ball to`plagan talabaning o`zlashtirishi “qoniqarsiz” (akademik qarzdor) hisoblanadi.
Joriy nazorat uchun ajratilgan ballar va ularning taqsimlanishi
| Semestr | Joriy nazorat umumiy soati va bali | Amaliy mashg`ulot soatlari bo`yicha | |||||
| Amaliy mashg`ulot va must. ish (ja`mi) | Amaliy mashg`ulotga ajratilgan mustaqil ish | ||||||
| Soat | Ball | Soat | Ball | Soat | Ball | ||
| 7 | 22 | 40 | 22 | 30 | 15 | 10 | |
Oraliq nazorat uchun ajratilgan ballar va ularning taqsimlanishi
| Semestr | Oraliq nazorat ballari | |||||||
| Ma`ruza va ma`ruza uchun mustaqil ish soatlari (ja`mi oraliq nazorat) | Ma`ruza soatlarida | Ma`ruza bo`yicha mustaqil ish soatlarida | ||||||
| Soat | Ball | Soat | Ball | Soat | Ball | |||
| 5 | 18 | 30 | 18 | 25 | 5 | 5 | ||
Oraliq, joriy va yakuniy nazorat turlari bo`yicha baholash mezonlari
Ja’mi: 30 ball
Jami – 1-JN uchun 13 ball, 2-JN uchun 13 ball, 3-JN uchun 14 ball.
VI . Асосий ва қўшимча ўқув адабиётлар ҳамда ахборот манбалари
Асосий адабиётлар:
1. Sergev M.Govorishko Natural Prosesses and Human Impacts Interastions between Humanity and the Environment Springer Dordresht Heidelberg London New York Springer Science+Business Media B.V.2012 Dana Desonie.Humans ahd the Natural Environment – USA,2008,Endlish.
2. Глушкова П.Г., Макар С.В. Экономика природопользования. Уч.пособие. – М.:Гардарики, 2005.– 448 стр. 2 экз
3. Ғуломов П.Н. Инсон ва табиат. -Т.: Университет, 1990.
4. Холмирзаев А. Табиатдан фойдаланиш иктисодиёти.– Т.,ЎзМУ, 2001 й.
5. Қаюмов А., Расулов М., Умаров С, Якубов У. Табиатдан фойдаланиш
иктисодиёти. –Тошкент, УзМУ, 2005.
Қўшимча адабиётлар:
6. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Харакатлар стратегияаси тўғрисида Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами .2017 й.,6 сон,70 модда.
7. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб – интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолияатининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутқи// Халқ сўзи газетаси 2017 йил 16 январ,№ 11.
8. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз.-Т.:Ўзбекистон 2017.
9. Мирзиёев Ш.М Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз.-Т. Ўзбекистон 2017.
10 Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси қабул қилинганини 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимидаги маъруза 2016 йил 7 декабр. Т., Ўзбекистон 2017.
11 . Баратов П., Маматқулов М., Рафиқов А. Ўрта Осиё табиий географияси. -Т.: Ўқитувчи, 2002.
12. Галай И.П. и др. Физическая география материков и океанов. Том 1,2. -Минск, Университетцкое, 1988.
13. Гальперин М.В. Экологические основы природопользования: Учебник. – М.: Форум: ИНФРА. – М., 2002. – 256 с.
14. Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды. -М.: Мысль, 1980.
15. Рафиков А.А. Геоекологик муаммолар. -Т.: Ўқитувчи, 1997.
16. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. -T.: 2009.
17. Зокиров Ш.С. Антропоген ва амалий ландшафтшунослик. -Т.: Университет, 1998.
18. Кожухарь В.М. Практикум по экономике природопользования. Учеб.пособие. – М.:Домаков и К., 2005. – 208 с.
19. Константинов В.А., Челидзе Ю.Б. Экологические основы природопользования: Уч.пособие. – М.: изд. Академия, 2003. – 208 с.
20. Колесников СИ. «Экологические основы природопользования» ИКЦ, 2005. – 345 стр.
21. Лосев А.В.,Проваткин Г.Г. «Социальная Экология».– М., Владос,2003. – 312 стр.
22. Қаюмов А., Рахимов А.К., Якубов У.Ш. Табиатни муҳофаза қилиш ва ундан оқилона фойдаланиш: ўқув қўлланма.: Маъсул муҳаррир Ю.Ғ. Махмудов; ЎзР Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. – Т.: “Фан ва технология”, 2011.– 156 б.
23. Малофеев В.И. «Социальная экология». – М., Владос, 2003. – 312 стр.
24. Николаев В.А. Ландшафты азиацких степей. -М.: 1999.
25. Нигматов А.Н. Юсупов Р. Табиий географик комплекслар ва экзоген жараёнлар. -Т.: Турон иқбол, 2006.
26. Трофимова В.Л. Природопользование. Тольковый словарь. – М.: Финансы и Статистика, 2002. – 184с.
27. Тожиева З.Н. Инсон ва табиат. – ЎУМ, 2013 й.
28. Холмўминов Ж. «Экология ва қонун». – Т.: Адолат, 2000. – 187 б.
29. Эргашев А.Э., Эргашев А.Т. Экология природной среды Центральной Азии. (Региональная экология). – Т.: “Янги аср авлоди”, 2012. – 384 с.
30. Эргашев А.Э., Эргашев А.Т. Ҳозирги замоннинг экология муаммолари ва табиат муҳофазаси. – Т., 2012 “Янги аср авлоди”, 2012. – 404 б.
31.Қаюмов А. Аҳоли яшаш жойларини кўкаламзорлаштириш. – Т.: “Фан ва технология”, 2012. – 204 б.
- www unep orq BMTning аtrof-muxit bo’yichа dаsturi.
- www.gov.w.
- ww.worlbank.Org.
- www,undfa,org.
- www.report.uz.
- www.ZiyoNet
Qiziqarli malumotlar
O quv qo llanmasi nima