Nosiruddin at-Tusiy haqida to’liq malumot oling

Tug‘ilgan sana: 1201 yil

Vafot etgan sana: 1274 yil

Aniq fanlar sohasida O’rta Osiyo olimlari IX-XVIII asrlarda o’zlarining ko’pdan-ko’p ilmiy asarlari

bilan, ayniqsa astronomiya va riyoziyotda, buyuk yangiliklar kiritdilar. To’qqiz asr davomida Sharq

mamlakatlarida, shu jumladan, O’rta Osiyoda ham, ulug’ madaniy shaharlar vujudga keldi, bu

shaharlarda ilmiy maktablar va aniq fanlar bo’yicha hisoblash markazlari tashkil etildi. Ular ichidan

faoliyatining asosiy yo’nalishi astronomik tadqiqotlar bo’lgan uch ilmiy maktabda vujudga kelgan

kashfiyotlar e’tiborga loyiqdir.

Tarjimai hol

Birinchi ilmiy maktab XIII asrda Janubiy Ozarboyjonning poytaxti Marog’a shahrida tashkil qilindi.

Maktabning ilmiy rahbari Nosiriddin Tusiy edi. Uning iltimosiga ko’ra, 1259 yili Xuloguxon

rasadxona qurdirdi. Chunki xon bundan o’z manfaatini ham ko’zlagan edi, ya’ni turli harbiy yurishlar

va boshqa ma’muriy tadbirlarni amalga oshiradigan omadli kunlarni aniqlash va bunday kunlarni

oldindan bildiradigan jadval-goroskop tuzib berishlarini u olimlardan talab qilgan edi. Bunday

jadvallarni tuzish esa ma’lum astronomik kuzatishlarni taqozo qilardi.

Biroq keyinchalik Nosiriddin Tusiyning g’ayrati va shijoati sabab bo’lib, bu rasadxona XIII asrning

yirik ilmiy markaziga aylandi va tarixda o’chmas iz qoldirdi. O’rta asr tarixchisi Rashididdinning

ma’lum qilishicha, rasadxonaning yuzga yaqin xodimi bo’lgan. Ozarboyjonlik olim

H.Mamedbeylining «Nosiriddin Tusiy – Marog’a rasadxonasining asoschisi» degan asarida

rasadxonada ishlagan 21 astronomning ro’yxati keltirilgan.

Tusiy tarixga qomusiy alloma sifatida kirdi. Uning matematika va astronomiyaga oid «Algebra va

almuqobaladagi hisoblash masalalari haqida risola», «Astronomiyadan Nosiriddinning esdaliklari»,

fizikaga oid «Nurning sinishi va qaytishi haqidagi risola», «Issiq va sovuq haqidagi risola», boshqa

fanlar sohasida Xuloguxonga bag’ishlangan «Tansiqnomai Elxoniy» («Elxon mineralogiyasi»),

pedagogikaga oid «Axloqi Nosiriy», mantiq bo’yicha yozgan «Asos al-iqtibos» («Bilim olishning

asoslari») va boshqa asarlari qimmatli meros hisoblanadi.

Olimning ilmiy merosi ichida uni dunyoga tanitgan buyuk astronomik asari «Ziji Elxoniy» («Elxon

ziji») bo’lib, u Xuloguxonga bag’ishlangan edi (Xuloguxonning taxallusi Elxon bo’lgan). Bu asarda

keltirilgan talay yirik shaharlarning geografik koordinatlari, yulduzlarning koordinatlari, Quyosh, Oy

va boshqa sayyoralarning harakatlari aks ettirilgan jadvallar, to XV asrda Ulug’bek rasadxonasining

yirik astronomik asbobida bu ma’lumotlar aniqlashtirilgunga qadar, ya’ni ikki yuz yildan ko’proq davr

mobaynida dunyo astronom olimlarining foydalanadigan kundalik lug’atiga aylandi.

O’z asarida olim mashhur yunon astronomi, olam tuzilishining geotsentrik ta’limotining asoschisi

K.Ptolomeyning (mashhur «Almajistiy»ning muallifi) Oy va Utorud (Merkuriy)ning harakatiga

bag’ishlangan nazariyasiga qarshi chiqib, o’zining nisbatan yengil hisoblash usulini taklif etadi.

Tusiyning Marog’adagi rasadxonasi o’rta asrlarda ishlagan va dunyoga dong’i ketgan eng yirik

rasadxonalardan bo’lib, uning Sharq astronomiyasi rivojiga qo’shgan hissasi beqiyosdir.

1935-1937 yillari rasadxona qoldiqlari arxeolog P.Varjivand va uning shogirdlari Murtazaviy va

Haydariylar tomonidan o’rganilib, uning asl o’lchamlari haqida quyidagi ma’lumotlar qo’lga kiritildi:

uzunligi 510 metr, kengligi 217 metr bo’lib, rasadxona o’rnatilgan bu tepalikning balandligi 110 metr.

P.Varjivand qazilmalari asosida Tabriz universitetining olimlari Marog’a rasadxonasining asosiy

«teleskopi» – kvadrantning radiusi – 18,4 metr, asosidagi aylanmaning diametri – 22,8 metr,

devorining qalinligi esa 80 santimetrligini aniqladilar.

Frantsiya milliy kutubxonasida saqlanayotgan arab olimi Al-Ordiziyning kitobida Tusiy

rasadxonasining 10 ta astronomik asboblari haqida ma’lumot berilgan.

Tusiyning vafotidan(1274 yil) keyin rasadxonaga uning katta o’g’li Sadriddin Abul Hasan ibn

Nosiriddin rahbarlik qildi.

Sharqning ikkinchi ilmiy maktabi XV asrda Samarqand shahrida Mirzo Ulug’bek tomonidan tashkil

etildi. Ta’kidlash lozimki, birinchi ilmiy maktab – Marog’a rasadxonasi Samarqand rasadxonasidan

150 yil oldin qurilib, ishga tushirilganligi tufayli, Ulug’bek rasadxonasining qurilishi va ishga

tushirilishida Tusiy rasadxonasining ko’pgina ijobiy tajribalaridan, jumladan, ilmiy ishlarni

rejalashtirishda va olingan natijalarni taqqoslashda keng foydalanildi.