Neon

Neon – kimyoviy elementlar davriy jadvalining ikkinchi davr, 18-guruh elementi. Formulasi Ne. Atom raqami 10.

Koinotda tarqalganligi bo‘yicha, vodorod, geliy, kislorod va uglerod elementlaridan keyingi, beshinchi o‘rinda turadi. Oddiy modda sifatidagi neon bir atomli, hidsiz va rangsiz gaz ko‘rinishida bo‘ladi.

Kashf qilinishi va atama etimologiyasi.

Neonni 1898-yilda ingliz kimyogarlari Uilyam Ramzay va Moris Travers kashf qilishgan. Ular havo tarkibidan kislorod, azot va boshqa nisbatan og‘irroq elementlar chiqarib yuborilgandan keyingi qolgan moddalarni o‘rganish yo‘li bilan neonni ajratib olishgan. Element nomi yunon tilida «yangi» degan ma’noni bildiradigan so‘zdan olingan. Ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu nomni, Uilyam Ramzayning 13 yoshli o‘smir o‘g‘li taklif qilgan emish.

Tarqalganligi.

Borliqda neon bir tekis taqsimlangan deb bo‘lmaydi. Lekin, shunga qaramay, Koinotdagi umumiy materiya ulushida neon elementi hissasi 0,013% atrofida bo‘lib, bu – kimyoviy element orasida keng tarqalganlik bo‘yicha beshinchi ko‘rsatkichdir. Neon asosan yulduzlarda ko‘p to‘plangan bo‘ladi. Shuningdek, Koinotdagi gaz tumanliklarida, Yupiter, Saturn, Uran va Neptun singari, gaz giganti bilan yirik sayyoralarning tashqi atmosfera qatlamlarida mavjud bo‘ladi. Yirik yulduzlarning atmosferasida neon vodorod va geliydan keyingi eng ko‘p uchraydigan uchinchi element bo‘ladi.

Yer qobig‘ida ikkinchi davr elementlari ichida eng kam uchraydigani aynan neondir. Yer sharoitida neon asosan atmosferada to‘plangan bo‘ladi. Yer atmosferasi hajmiga nisbatan neon ulushi 1,82∙10⁻³% ni, umumiy miqdori esa, 7,8∙10¹⁴ m³ ni tashkil qiladi. 1 m³ havo tarkibida 18,2 sm³ neon mavjud bo‘ladi. Yer qobig‘ida neonning o‘rtacha miqdori massaga nisbatan 7∙10⁻⁹ % deb baholangan. Sayyoramizdagi umumiy neon miqdori esa taxminan 6,6∙10¹⁰ tonna atrofida deb olinadi. Qobiqdagi asosiy neon miqdori vulqon cho‘kmalaridan aniqlangan.

Izotoplari.

Neonning uch xil barqaror izotoplari mavjud. Ular orasida ²⁰Ne izotoplarning 90,48 % miqdorini tashkil qiladi. Qolgan ikki izotop — ²¹Ne – atiga 0,27% miqdorda bo‘lsa, yana 9,25 izotop tarkibini ²²Ne tashkil qiladi. Shuningdek, neonning 16 xil beqaror izotoplari ham aniqlangan. Tabiatda, asosan ²⁰Ne uchraydi (chunki, u umumiy neon miqdoridan 90% ekanini yuqorida aytdik). ²¹Ne va ²²Ne izotoplari asosan alfa-faol minerallar tarkibida uchraydi. Chunki, bu izotoplar asosan, yadro reaksiyalari mahsuli sifatida paydo bo‘ladi.

Neonning fizik xossalari.

Neon – rangsiz va hidsiz, ta’msiz gaz. Inert gazlar turkumidan bo‘lganligi sababli, nisbatan yuqori elektr o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Neondan tok o‘tganda, yorqin nur chiqaradi. Odatda, neon elektr toki ta’sirida qizil tangda nur tarqatadi.

Kimyoviy xossalari.

Barcha nodir gazlar singari, neon ham tashqi elektron qavati to‘liq egallanganligi bilan ajralib turadi. Shu sababli ham, bu guruh gazlari kimyoviy jihatdan inertdir. Shu sababli ham, neonning birorta valent birikmasi hali olinmagan. Va hattoki neonning suv bilan (Ne∙6H₂O) ko‘rinishidagi Klatrat birikmalarini gidroxinon yoki boshqa moddalar bilan olish va ushlab turish juda mushkuldir. Lekin, optik spektroskopiya va mass-spektrometriya vositasida, neonning Ne⁺, (NaAr)⁺ va (HeNe)⁺ ko‘rinishidagi ionlari mavjudligi aniqlangan.

Olinishi.

Sanoatda neonni geliy bilan birgalikda, havo ajratish uskunalari orqali, suyuqlantirish va sovitish jarayonlari natijasida olinadi. Neon-geliy aralashmasini adsorbsiya va o‘ta past haroratli kondensatsiya natijasida ajratib olinadi. Neon suyuq azot bilan sovutilgan boyitilgan ko‘mirga adsorbsiyalanadi. Shuningdek, neonni suyuq havodan ikki marta rektifikatsiyalash usuli bilan ham olinadi. Bunda, gaz holatidagi neon va geliy, yuqori bosimli kolonnaning tepa qismida yig‘iladi. Bu joydan 0,55 MPa bosim ostida deflagmator orqali gazgolderlarga haydab, yig‘ib olinadi. Bunday usulda neon olish so‘nggi o‘n yil ichida neon ishlab chiqarishning eng asosiy texnologiyasiga aylangan. Neon ishlab chiqaruvchi asosiy yirik korxonalar Ukrainaning Mariupol va Odessa shaharlarida joylashgan.

Qo‘llanilishi.

Suyuq neonni sovitish uskunalarida va umuman kriotexnikada xladagent sifatida ishlatiladi. Avvallari neon sanoatda inert muhit hosil qilish uchun qo‘llanilar edi. Lekin, undan ancha arzon tushadigan argonning keng qo‘llanila boshlashi tufayli, endilikda neondan bu maqsadda deyarli foydalanilmayapti. Neon asosan, neon lampalarini to‘ldirish va reklama chiroqlari tayyorlashda ishlatiladi. Shuningdek, radiotexnik apparaturalarda, fotoelementlarda, hamda, gazli lazer uskunalarida ishlatiladi.

Biologik ahamiyati.

Inert gazlarning organizmga narkologik ta’sir qilishi xususiyati mavjud. Lekin, me’yoriy bosim sharoitlarida neon odam organizmiga hech qanday narkologik ta’sir ko‘rsatmaydi. Shu sababli ham, o‘ta chuqur suv ostiga sho‘ng‘ish ishlarini bajaruvchi g‘avvoslar o‘zlari bilan olib yuradigan havo ballonlarida neon-geliy aralashmasini ham olib yuradilar. Bunda, neonning toza geliydan ko‘ra issiqlik o‘tkazish xususiyati pastroqligi qo‘l keladi va organizm keskin sovib ketmaydi. Yengil neon-geliyli havodan nafas yuborish orqali, nafas olish bilan bog‘liq patologiyaga uchragan bemorlarga yengilroq nafas olish imkoni beriladi. Havo muhitida neon miqdori ko‘payib ketsa, odamda, bosh aylanishi, qayt qilish, ko‘ngil aynishi va hatto hushdan ketishgacha olib kelishi mumkin.

 

Umumiy ma’lumotlar
Nomi	Neon;
Formulasi	Ne
Raqami	10, 2-davr, 18 guruh;
Kashf etgan olimlar	Uilyam Ramzay, Moris Travers.
Kashf etilgan sana	1898 yil,
Kashf etilgan davlat	Angliya;
Atom xossalari
Atom raqami	20,1797(6)  m.a.b. (g/mol);
Elektron konfiguratsiyasi	2s22p6
Atom radiusi	38 pm;
Kimyoviy xossalari
Kovalent radiusi	58 pm;
Ion radiusi	112 pm;
Elektrmanfiyligi	4,4 (poling shkalasi bo‘yicha);
Elektrod potensiali	0 V;
Oksidlanish darajasi	0;
Ionizatsiya energiyasi (birinchi elektron)	2079,4 kJ/mol; (21,55 eV);
Termodinamik xossalari
Zichligi	0,90035 kg/m3 (0 ℃ da);
Erish harorati	24,55 K; −248,6 ℃
Qaynash harorati	27,1 K; −246,05 ℃
Solishtirma bug‘lanish issiqligi	1,74 kJ/mol;
Solishtirma erish issiqligi	0,335  kJ/mol;
Molyar issiqlik sig‘imi	20,79 kJ/(K∙mol);
Molyar hajmi	16,8 mol/sm3;
Issiqlik o‘tkazuvchanligi	(300 K) 0,0493 Vt/(m·K);
Struktura panjarasi shakli	Kubik, chegaraviy-markazlashgan;
Panjara parametrlari	4,430 Å;
Debay harorati	63,00 K

---