Moliyaviy matematika darslik

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, bitta mulohaza boshqalarga tegishli bo’lib, ular deduktiv va induktiv bo’lishi mumkin. Birinchisi, xulosa haqiqiy binolardan olinadi, ikkinchisi esa ehtimolliklar orqali.

Matematikaning ma’nosi

Matematika yoki matematik a mavhum shaxslarning xususiyatlarini, shuningdek ular o’rtasida mavjud bo’lgan aloqalar va munosabatlarni o’rganish uchun mas’ul bo’lgan deduktiv fan.

Ushbu so’zning kelib chiqishini bilish uchun lotin tiliga qaytishimiz, matematik so’zning ildizlari kelib chiqishini bilishimiz kerak matematik, bu bir vaqtning o’zida girogodan tug’iladi matema tushunilgan yoki “mavzuni o’rganish” deb tarjima qilinishi mumkin.

Ushbu fan aksiomalardan boshlanadi va mantiqiy fikrlashdan foydalanishga amal qiladi; matematik geometrik figuralar, belgilar va raqamlar kabi mavhum shaxslarning aloqalari va xususiyatlarini o’rganadi.

Matematikadan foydalanish hisoblar, hisob-kitoblar va o’lchovlar, shuningdek jismoniy ob’ektlarning shakli va harakatlarini muntazam ravishda o’rganish tufayli rivojlandi, ammo buning ikkita asosiy ustuni mavhumlik va mantiqni fikr yuritishda ishlatishdir, chunki ular tufayli insonning barcha sohalarida olib borilgan tadqiqotlarida katta yutuqlarga erishildi.

Biz bilamizki, matematikaning miqdorlar bilan, ya’ni raqamlar bilan o’zaro aloqasi bor, lekin u miqdoriy bo’lmagan mavhum konstruktsiyalardan ham foydalanishini unutmasligimiz kerak, chunki u amaliyotni rivojlantirishga intiladi va ularni hisoblash va o’lchovlarni ishlab chiqishga imkon beradigan modellarda qo’llash mumkin. nazariyani to’g’ri isbotlashga yordam beradigan jismoniy tekislik.

Matematikani yaxshiroq tushunish uchun biz uni to’rtta katta yo’nalishlarga yoki o’qish sohalariga bo’lingan deb aytishimiz mumkin, ularning ichida biz quyidagilarni nomlaymiz:

• Arifmetik, raqamlar yoki miqdorlarni o’rganish va tahlil qilish uchun javobgardir.
• Algebra, bu tuzilmalarni o’rganish va tahlil qilish uchun mas’ul bo’lgan va javobgar bo’lgan.
• Geometriya, Uning maqsadi segmentlar va raqamlarni o’rganish va bilishdir.
• Statistika, kelajak uchun xizmat qiladigan to’plangan ma’lumotlarni tahlil qilish va o’rganish uchun javobgardir.

• Arifmetik
• Algebra
• Geometriya
• Statistika
• Ilm-fan.

Matematikaning ahamiyati

Matematika bizning har kuni amalga oshiradigan barcha ishlarimiz bilan chambarchas bog’liq, masalan, supermarketga borish va mahsulotlarni sotib olish va to’lash uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish, shuningdek, haydash paytida to’g’ri haydash va baxtsiz hodisalardan saqlanish uchun mantiqdan foydalanishimiz kerak va beparvolik qilmaslik.

Shuningdek, biz tibbiyot, fizika, muhandislik kabi juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan mashqlarni va boshqa ko’plab tadbirlarni bajarishda matematikadan foydalanamiz, bu esa bu intizomni, agar u eng muhim bo’lmasa ham, insoniyat uchun eng muhimlaridan biriga aylantiradi. allaqachon nomlangan barcha sohalarda uning rivojlanishi va evolyutsiyasiga yo’l qo’ydi, buning uchun uni o’rganish va amaliyotni sub’ekt sifatida shaxs va jamiyat sifatida rivojlantirish uchun tavsiya etiladi.

Matematikaning sababi

Buning sababi har xil sohalarda va bizning kundalik hayotimizning turli xil sharoitlarida ishlatilishi mumkin bo’lgan keng tushuncha, ammo matematikada bu mavjud bo’lgan yoki bir-biri bilan taqqoslanadigan ikkita kattalik orasidagi natijadir.

Agar miqdor kamaytirilsa yoki boshqasiga bo’linsa, bu natija nisbat deb ataladi.

Bunga misol bo’linishni 9/3 = 3 deb ifodalashi mumkin, biz 9 ning 3 ga nisbati 3 ga teng deymiz, demak, biz 9 ga 3 ga bo’lsak, bu nisbat 3 ga teng bo’ladi. Ilova Matematik mantiqdan 3 karra 3 to’qqiz, yoki 9 sonda 3 marta 3 baravar ko’p degani to’g’ri.

Bugungi kunda insoniyat butun dunyoda matematikani rivojlantirdi va ishlatmoqda va bu matematikadan foydalanish, rivojlantirish va qo’llash tufayli rivojlangan kundalik hayotning ko’p yoki deyarli barcha sohalarida va sohalarida muhim vositadir. muhandislik, tibbiyot, tabiiy fanlar bilan bir qatorda ijtimoiy fanlarga ega.

Moliyaviy matematika

Moliyaviy matematikani investitsiya yoki moliyalashtirish loyihalarini amalga oshirishda qaror qabul qilishga yordam beradigan barcha moliyaviy operatsiyalarni tahlil qilish bilan shug’ullanadigan matematika fanining bir bo’lagi sifatida qarash kerak.

Moliyaviy matematika o’zining murakkabligini hisobga olgan holda o’z vazifalarini bajarishda operatsiyalarni ikki blokga ajratadi; sodda, bu bitta kapital bilan bog’liq va ijara deb nomlanuvchi murakkab, bu kreditlarni to’lash kabi to’lovlar oqimlari bilan bog’liq.

Shu ma’noda, moliyaviy matematika buxgalteriya hisobi kabi boshqa fanlar bilan bog’langan, chunki uning faoliyati buxgalteriya kitoblarida qayd etilgan ma’lumotlar bilan amalga oshiriladi va siyosatshunoslik nuqtai nazaridan u davlat tomonidan olib boriladigan moliyaviy siyosat bilan birlashishi kerak. jamiyatni tashkil etuvchi shaxslarga ta’sir qiladi.

Sof va amaliy matematika

Amaliy matematika, atamadan ko’rinib turibdiki, boshqa fanlarga yoki sohalarga tegishli muammolarni hal qilishda uning vositalari yoki usullaridan foydalanadi. Ushbu taxminga asoslanib, ba’zi usullar boshqalar qatorida hisoblash, biologiya, kimyo, fizika, iqtisod, muhandislikda qo’llaniladi.

O’z navbatida, sof matematikada, amaliy matematikada bo’lgani kabi, olinishi yoki qo’llanilishi mumkin bo’lgan dasturlarni hisobga olmagan holda, fanning norasmiy o’rganilishini anglatadi.

Matematik mantiq

Matematik mantiq, shuningdek, ramziy mantiq deb ham ataladi, fikrlarning asosliligini aniqlash uchun qonunlar va qoidalar guruhini yaratishga qaratilgan bayonotlarning deduktiv tizimidan iborat. Shu tarzda, haqiqiy binolardan haqiqiy xulosaga kelish mumkin bo’lsa, mulohaza asosli hisoblanadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, bitta mulohaza boshqalarga tegishli bo’lib, ular deduktiv va induktiv bo’lishi mumkin. Birinchisi, xulosa haqiqiy binolardan olinadi, ikkinchisi esa ehtimolliklar orqali.

Shuningdek, mantiqqa qarang.

Matematik fizika

Matematika va fizika o’rtasidagi interfeysni o’rganish, tahlil qilish va qo’llash uchun javobgar bo’lgan fan sohasi. Ya’ni, bu fizika sohasidagi muammolarni hal qilish uchun matematikadan foydalanish yoki qo’llashdir, bu ular uchun tegishli matematik usullarni ishlab chiqishga va yangi fizik bilimlarni rivojlantirishga imkon beradi, bu doirada biz elektr, magnetizm, aerodinamikani nomlashimiz mumkin. shuningdek, termodinamika va boshqalar.

Shuningdek, “Fizika” ga qarang.

T. Malikov O. Olimjonov moliya

Malikov T.S., Olimjonov O.O. Moliya. Darslik / Toshkent Moliya instituti. – Toshkent: 2019. – 882 bet.
Darslik “Moliya” fani dasturiga muvofiq yozilgan bo’lib, unda moliyaning mohiyati va funksiyalari, moliyaviy siyosat, moliyaviy tizim, moliyaviy boshqaruv, moliyaviy rejalashtirish va bashoratlash, moliyaviy nazorat, moliyaviy nazariyalar, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar moliyasi, davlat byudjeti, byudjet daromadlari va xarajatlari, byudjet defitsiti, byudjet tizimi va tuzilmasi, byudjet jarayoni, davlat krediti, byudjetdan tashqari jamg’armalar, ijtimoiy ta’minot, sug’urta, uy xo’jaliklari moliyasi va xalqaro moliyaga oid masalalar o’z aksini topgan.

Kitob talabalar, magistrantlar, iqtisodiy yo’nalishdagi oliy o’quv yurtlarining professor-o’qituvchilari, mamlakatning moliya-byudjet- soliq tizimida faoliyat ko’rsatayotgan amali-yotchi mutaxassislar va moliya muammolari bilan qiziquvchi barcha o’quvchilarga mo’ljallangan.

Toshkent Moliya instituti Ilmiy kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan.

Taqrizchilar: Iqtisodiyot fanlari doktori, professor

O.K.Iminov

Iqtisodiyot fanlari doktori, professor

D.P.Po’latov

Kirish

«Moliya» fani iqtisod sohasi uchun mutaxassislar tayyorlash tizimida eng asosiy o’rinlardan birini egallaydi. Mustaqil fan sifatida unga o’tgan asrning 50-yillarida asos solingan bo’lib, u o’sha davrga xos moliya to’g’risidagi tasav-vurlarga mos bo’lgan. O‘zbekistonda ham bozor islohotlari-ning amalga oshirilishi moliya fani eng muhim nazariy qoidalarining qayta qo’rib chiqilishini taqozo etdiki, bu narsa hamon o’quv adabiyotlarida o’z aksini to’liq topgani yo’q. Shu boisdan ham, ayrim holatlarda, mamlakat moliyaviy tizimda sodir bo’layotgan o’zgarishlarni etarli darajada inobatga olmagan holda mashg’ulotlarni o’tkazish xavfi mavjud. Mazkur darslikda mualliflar moliyaning nazariy masalalariga oid barcha printsipial o’zgarishlarni o’quvchi-larning e’tiboriga etkazishga harakat qilishgan.

Uning 1-7-boblarida moliyaning umumnazariy masalalari (moliyaning mohiyati va funksiyalari, moliyaviy siyosat, moliyaviy tizim, moliyaviy boshqaruv, moliyaviy rejalash-tirish va tartibga solish, moliyaviy nazorat va moliyaviy nazariyalar) yoritilgan.

Xo’jalik yurituvchi sub’yektlar moliyasi davlat moliyaviy salohiyatining asosi, xo’jalik yurituvchi sub’yektlarni moliya-viy isloh qilish, ularning moliyaviy resurslari, asosiy va aylanma kapital doiraviy aylanishining moliyaviy jihat-lari, ishlab chiqarish xarajatlari, foydasi va rentabel-ligi, xo’jalik yurituvchi sub’yekt marketing strategiyasining moliyaviy yo’nalishlari, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilash investitsion dasturlarini moliyalash-tirish, moliyaviy barqarorlikka tegishli bo’lgan holatlar 8- 15-boblarda o’z aksini topgan.

16-24-boblar umumdavlat moliyasiga, ya’ni davlat byud-jeti, uning daromadlari va xarajatlari, byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish, byudjet tizimi, tuzilmasi va jarayoni, byudjetdan tashqari davlat fondlari, ijtimoiy ta’minot, davlat krediti va sug’urtaga oid masalalarga bag’ishlangan. Uy xo’jaliklari moliyasi va xalqaro moliya masalalari esa 25-26-boblarda bayon qilingan.

Mavzularni chuqur, tez va osonroq o’zlashtirishga yordam berish maqsadida bahs-munozara va nazorat uchun o’ziga xos tarzda savollar tuzilgan va ular har bobning oxirida bayon etilgan.

Kitobning 6-bobi katta o’qituvchi M.O.Sharapova, 21-bobi iqtisodiyot fanlari doktori, professor N.H.Haydarov, 24-bobi iqtisodiyot fanlari nomzodi, dotsent X.M.Shennaev va 26-bobi iqtisodiyot fanlari doktori, professor N.X.Jumaev, qolgan boblarning barchasi esa iqtisodiyot fanlari doktori, professor T.Malikov va

iqtisodiyot fanlari doktori, professor O.Olimjonov hamkorligida yozilgan.

bob. Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Moliya haqida so’z borar ekan, eng avvalo, bu atama qanday paydo bo’lgan, degan haqli savol tug’ilishi tabiiy. “Moliya” arabcha so’z bo’lib, o’zbek tilida eng umumiy tarzda “pul mablag’lari” ma’nosini anglatadi. Bu so’z ona tilimizda ishlatilishining quyidagi ko’rinishlari mavjud:

• maqsadli pul fond 1 larini hosil etish, jamlash, taqsimlash va ishlatish yuzasidan paydo bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar majmui; pul mablag’larini shakllantirish, taqsimlash, ularni sarf qilish tizimi (masalan, moliya yili, moliya kapitali, moliyaviy tizim);
• biror shaxs, oila, jamoa, muassasa, tashkilot yoki davlat tasarrufidagi pul mablag’lari (masalan, korxona moliyasi);
• moliya ishlari bilan shug’ullanuvchi davlat organi (so’zlashuv tilida) 2 .

Lekin jahon iqtisodiy adabiyotida lug’aviy ma’nosi jihatidan o’zbekcha “moliya” iborasining frantsuzcha “finance”, lotincha “financia” va ruscha “finansi” kabi ekvi-valentlari yoki ma’lum ma’noda, sinonimlari 4 qachon va qayerda paydo bo’lganligi haqida aniq ma’lumot yo’q 5 .

Ayrim olimlar “financia” (“finance”, “finansi” va h.k. shakllarda) tushunchasi aynan shu shaklda XIII-XIV asrlarda Italiyaning savdo shaharlarida paydo bo’lgan va dastlab “pul to’lovi” ma’nosini anglatgan, degan fikrlarni olg’a surishadi. Xalqaro savdo-sotiq ishlarining rivojlanishi mazkur iboraning Italiyadan boshqa davlatlarga ham tarqalishiga sabab bo’lgan. XY asrda “financia” tushunchasi Fransiyada “davlat daromadlari”, “pul summalari” ma’- nosida ishlatila boshlangan. Boshqa tadqiqotchilar bu atama muomalada ilk bor frantsuz olimi J.Boden tomonidan 1755 yilda nashr etilgan “Respublika xususida olti kitob” nomli asarida ishlatilgan va shu tariqa bu atama Yevropa dav-latlari hayotiga kirib kelgan, deb hisoblashadi 6 .

Yaratilayotgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha oliy hokimiyat organi sifatida davlat va takror ishlab chiqarish jarayonining boshqa ishtirokchilari o’rtasida yuzaga chiqadigan ma’lum bir iqtisodiy munosabatlarni Yevropa davlatlarida o’rta asrlardan boshlab “moliya” tushunchasi orqali ifodalay boshlashgan.

Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlari natural soliq-lar va turli ko’rinishdagi shaxsiy to’lanmalar xarakteriga ega bo’lgan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining o’zgarishiga olib keldi – ular ko’proq ravishda pul xarakte-riga ega bo’ldi. Biroq bu munosabatlarning mazmun va mohiyati printsipial jihatdan o’zgarmay qolaverdi.

Zamonaviy tasavvurdagi “moliya” tushunchasi podsholar xazinasidan davlat xazinasi ajralib chiqishi bilan paydo bo’lgan. Bir paytning o’zida shuni alohida qayd etish kerakki, jamiyatda pul, tovar-pul munosabatlari va davlatning paydo bo’lishi o’z-o’zidan darhol moliyaning ham vujudga kelganligini bildirmaydi. Ular hammasi bir paytda, ya’ni birdaniga paydo bo’lgan emas. Moliya shakllanib, bizning u haqidagi bugungi tasavvurimizdagi moliya ko’rinishiga kelishi uchun jamiyatda bir qator shart-sharoitlar pishib etilgan bo’lishi kerak. Ular quyidagilar:

1. Asrlar davomida davlat ixtiyoriga yig’iladigan barcha pul mablag’larining mutloq egasi qirol (sharqda podsho), deb hisoblanilgan. Mablag’lar qirol xohish-ixtiyori bilan yig’ilgan va u xohlagan shaklda xarajat qilingan. O‘sha davrlarda odamlar tasavvurida daromadlarni ishlatish bundan boshqacha bo’lishi mumkin emasday tuyular edi.

1. –XVII asrlarda Niderlandiya va Angliyada yuz bergan birinchi burjua inqiloblari moliyaning shakllanishiga juda katta turtki bergan. To’g’ri, mazkur inqiloblar qirollik tuzumini ag’darib tashlay olmadi. Lekin shunday bo’lsa-da, qirolning hokimiyatini ancha cheklashga erishildi va biz uchun eng muhimi qirolning xazinaning mutloq egasi sifatidagi huquqi keskin qisqartirildi. Yangi sharoitda xazina o’rniga umumdavlat pul mablag’lari fondi, zamonaviy til bilan aytganda, byudjet tashkil etila boshlandi. Qirolning xazi-nasi o’rniga davlat byudjeti tushunchasining kirib kelishi moliyaning shakllanishi va zamonaviy ko’rinish olishida o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan inqilobiy o’zgarishlardan biri bo’lib hisoblanadi.

1. Amaliyotga “xazina” o’rniga “davlat byudjeti” tushun-chasi kirgandan keyin byudjetni tashkil etish va mablag’-lardan foydalanish tartibi shakllana boshladi. “Davlat daromadlari” va “davlat xarajatlari” iboralari paydo bo’ldi, ularning tarkibi aniqlandi, davlat byudjetini shakllantirish va mablag’larini sarflash uchun tegishli qonun hujjatlarining asoslari yaratila boshlandi.

1. Qirol xazinaning mutloq egasi bo’lgan davrda daromadlar natural soliqlar va aholining mehnat majburiyat-laridan iborat bo’lgan

Lekin shuni yana alohida ta’kidlash lozimki, moliya va moliyaviy munosabatlarning mohiyati haqidagi tushunchalar vaqt o’tishi bilan o’zgarib borgan 7 .

Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksiyadorlik shaklidagi) milliy va transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi bilan bog’liq holda tovar ishlab chiqa-rishning yirik masshtablarda rivojlanishi takror ishlab chiqarish jarayonining turli ishtirokchilari o’rtasida pul mablag’larini jalb qilish, ulardan foydalanish va ularni taqsimlash metodlari hamda usullarining takomillashuviga olib keldi. Tovarlar harakatidan ajralgan pul mablag’larining harakati masalalari bu taqsimlash jarayonlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Ular bir tomondan, kreditning turli shakllari va ikkinchi tomondan, turli sub’yektlar o’rtasida YaIM qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liqdir. Bir vaqtning o’zida, ularning har biri amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik aylanma-sining tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan o’z hissalarini olishga da’vo qiladilarki, bu moliyaviy munosabatlarning sohasidir.

Shunday qilib, moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, taraqqiyot qonuniyatlari, tovar-pul munosabatlarining qamrab olish sohasi va ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va funksiyalari bilan belgilanadi. Tarixiy kategoriya sifa-tida ham moliyaning vujudga kelishi jamiyatning sinflarga bo’linishi va davlatning paydo bo’lishi bilan bog’liq.