Mendeleyeviy

Menedeleyeviy – yettinchi davrning uchinchi guruhiga mansub element. Atom raqami 101. Formulasi Md. Aktinoidlar oilasiga mansub.

Kashf qilinishi va atama etimologiyasi.

Mendeleyeviyning dastlabki atomlarini 1955-yilda olimlar Albert Giorso, Bernard Xarvi, Gregori Choppin, Stenli Tompson va Glen Siborg tomonidan Berkli laboratoriyasida ²⁵³Es izotopi yadrosini α-zarralar bilan nurlatish yo‘li bilan sintez qilingan. O‘shanda AQShlik ushbu ilmiy guruh mendeleyeviyning atigi 17 dona atomini hosil qilishga muvaffaq bo‘lgan edi. Keyinroq, 1962-yilda Dubna yadroviy tadqiqotlar instituti olimlari tomonidan ²³⁸U izotopini nurlatish usuli bilan mendeleyeviyning yuzga yaqin atomi hosil qilingan. Elementga uni kashf qilgan AQSh olimlari tomonidan, davriy jadvalning muallifi Dmitriy Ivanovich Mendeleyevning nomi berilgan.

Tabiatda tarqalganligi.

Mendeleyeviy sun’iy sintez qilingan element bo‘lib, tabiatda uchramaydi.

Izotoplari.

Hozirgi paytda mendeleyeviyning 17 xil izotopi ma’lum. Ularning massa sonlari 224 dan 260 gacha bo‘lib, ular orasida eng uzoq yashaydigan izotop bu ²⁵⁸Md bo‘lib, u 51 kun yarim yemirilish davriga ega. Shuningdek mendeleyeviyning ²⁶⁰Md izotopi 32 kun,  ²⁵⁷Md 5 soat, ²⁵⁹Md izotopi 1,6 soat, ²⁵⁶Md izotopi esa 75 daqiqa, yarim yemirilish davriga ega.

Fizik va kimyoviy xossalari.

Mendeleyeviyning atomining to‘liq elektron konfiguratsiyasi 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶4s²3d¹⁰4p⁶5s²4d¹⁰5p⁶6s²4f¹⁴5d¹⁰6p⁶5f¹³7s². Ion radiusi 0,117 nm. Mendeleyeviyni hozircha nisbatan yengil elementlarni neytronlar bilan bombardimon qilish yo‘li bilan makroskopik miqdorlarda olib bo‘lmaydi. Bu aktinoidlar qatorida oxiridan uchinchi va transuran elementlar qatorida to‘qqizinchi elementdir. Uni faqat tezlatkichlarda yengil elementlarni zaryadlangan zarralar bilan bombardimon qilish usuli yordamida olish mumkin. Mendeleyeviy ochilishidan avvalroq, 1954-yilda olimlar uning xossalari aktinoidlar oilasi elementlariga o‘xshash bo‘lishini va xususan, oksidlanish darajasi +3 bo‘lishini taxmin qilgan edilar. Ushbu faraz 1960-yillardagi eksperimentlar orqali amalda tasdiqlangan. O‘shanda ilk bora mendeleyeviyning uch valentli eritmalari olingan va uning suvda erimaydigan gidroksidi va ftoridi cho‘kmalari hosil qilinib, ularning xossalari o‘rganilgan.

Olinishi.

Mendeleyeviy eynshteyniy atomlarini siklotronda geliy ionlari bilan (α-zarralar bilan) bombardimon qilish usuli orqali sintez qilinadi.

Biologik ahamiyati.

Mendeleyeviy elementi tabiatda mavjud emas va u bilan juda kam sonli odam faqat yadroviy laboratoriyalarda ishlashiga qaramasdan, radiologik himoya bo‘yicha Xalqaro hay’at (ICRP) tomonidan ushbu elementning eng uzoq yashovchan izotopi uchun yillik ta’sir chegaralarini belgilagan. Unga ko‘ra mendeleyeviy-258 izotopining yutilish dozasi 9×105 bekkerel deb belgilangan. Nafas bilan yutish chegarasi esa 6000 Bq.