Maktab darsliklari tarix

Shuni h’am aytib o’tish kerakki, h’ar bir tarix darsining o’z oldiga qo’yilgan malum-

“Tarix va arxeologiya” kafedrasi

dasturlar. Vatan tarixini o’rganishga etiborning kuchaytirilish ah’amiyati.

2. Tarix kurslarining talim-tarbiyaviy vazifalari.

3. Maktab tarix darsliklari mazmuni va tuzilishi.

1. Gaffarov Ya, G’afforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.T., 1996.

2. O’zbekiston tarixi va madaniyati.T., 1992

3. Mustaqil O’zbekiston-tarix silsilolarida.T.,1992

4. Kabirov A, Korovkin F Jah’on tarixi.T., 1995

5. Muxammedjonov A.R. O’zbekiston tarixi. (V asrdan XXI asrning boshigacha)T., yshshe

6.Raximov J. O’zbekiston tarixini o’rganishda arxiv manbalaridan foydalanish.T., 1995

7. O’zbekiston tarixi. (1917-1993)N., 1995

8.O’zbekiston tarixi (I qism) T., 1997

1984 yili umum talim maktab isloh’atiga muvofiq 11 yillik talim kirgizilib, bu tarixiy

talim tizimida h’am o’zgarishlarga olib keldi: V sinfda : ”SSSR tirixi bo’yicha epizodik

h’ikoyalar” h’aptasiga 2 soat, jami 6i soat;

VI sinfda: Umumiy tarix :I bo’lim. Qadimgi dune tarixi:-8 aptasiga 2 soat, jami 6i

VII sinfda: Umumiy tarix II bo’lim: O’rta asrlar tarixi-h’aptasiga 2 soat, jami 6i soat.

VIII sinfda: Qadimgi davrdan XVIII arning oxirigacha bo’lgan SSSR tarixi-h’aptasiga

2 soat, jami 6i soat.

IX sinfda Umumiy tarix III-bo’lim. Angliya burjua inqilobidan (XVII asr) Parij

kommunasigacha; XIX asrdan boshlab XIX asrning oxirigacha bo’lgan SSSR tarixi-

h’aptasiga 3 soat, jami 102 soat. X sinfda: Umumiy tarix III bo’lim Parij Kommunasidan 1-

jah’on urushining tugatilishiga qadar; XX asrning oshidan 193i yilga qadar SSSR tarixi;

Umumiy tarix IV bo’lim 1917-yildan boshlab 2-jah’on urushiga qadar chet el eng yangi

tarixi-h’aptasiga 4 soat, jami 136 s). XI sinfda: ”q0-yillarning oxiridan bizning kunlarimizga

qadar SSSR tarixi”; Umumiy tarix IV bo’lim 1939 yildan bizning kunlarimizga qadar chet

ellar eng yangi tarix.-h’aptasiga 3 soat, jami 104 soat.

Umum talim maktablarda (11 yillik) tarixini o’rganish uchun h’aptasiga 1i soat, yiliga

612 soat ajratildi. Shuni h’am aytish kerakki, sobiq ittiyoq tarkibiga kirgan respublikalar

tarixini o’rganish 50 soatdan oshmasligi kerak edi. Faqat mustaqqil marofati bilan tarixiy

talim soh’asida o’zgarishlar bo’ldi.

Prezidentimiz ”Tafakkur” jurnaliga bergan intervyusida Abdulla Avloniyning

”Tarbiya biz uchun e h’aet-e mamot, e noxot-e h’alokat, e saodat-e falokat masalasidir” degan

fikrini keltirip o’tadi. Sababi bu so’zlar bugun h’am dolzarbdir. Prezidentimiz takidlaganidek,

”Fikr qaramligi, tafakkur qulligi-h’ar qanday iqtisodiy eki siesiy qaramlikdan h’am ko’ra

dah’shatlidur”, ””oyaga qarshi faqat g’oya, fikrga qarshi faqat fikr, jah’olatga qarshi faqat

marifat bilan baxsga kirishish, olishish mumkin”.

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida ildiz otgan Turkiston jadidlari eshlarning

milliy tafakkurini o’stirish, duneviy ilimlarni egallash uchun jon uydirishdi. Bolsheviklar

imperiyasi davrida yagona ideologiya g’oya asosida talim-tarbiya soh’asida milliy mentolitet

bir tomonda qolib ketdi. Fikr qoromligi esa yuqorida takidlaganimizdek h’ammasidan h’am

dah’shatli. Mustaqilligimiz ana shu h’islotlarga tarbiyalaydigan, yani eshlarimizning etuk

milliy tariximizni, ananalarimizni zur qiziqish bilan egallashlari uchun sharoit berdi. Shu

asosda “O’zbekiston tarixini o’qitish bo’yicha kontseptsiya” ishlab chiqildi. Yangi dasturlar

vujudga keldi. Bu dasturlarda vatan tarixini urganisha katta etibor berilgan. Nafaqat yangi

tariximiz, bilki bizning qadimgi va juda boy tariximiz saxifolarini tadqiq qilishimiz,

topishimiz, urganishimiz vazifa etib belgilangan. Yangi tarixni h’aqqoniy yaratish, tug’ri

davrlashtirish muh’im meh’nat talab qiladi.

Tarix fani obektiv suratda amal qiladigan qonunlarni ochib berish maqsadida kishilik

jamiyatining taraqqiet jaraenini o’rganadi bu qonunlarni bilish o’tmishni va h’ozirgi zamonni

ilmiy asosda yaxshiroq tushunib olishga h’amda kelajakni oldindan ko’ra bilishga va o’ni

ongli ravishda ko’rishga imkon beradi.

O’zbekiston Respublikasi “Talim tug’risida” gi qonunning 4-moddasida: ”O’zbekiston

respublikasida kelib iqishi, jinsi, tili, eshi, irqi, millati, etiqodi va dinga munosabatidan,

ijtimoiy ah’voli, mashg’ulotining turi, turar joyi, respublika xududida qanchadan beri

yashaetganligidan qatiy nazar barchaning talim olishi uchun teng h’uquqlari kafolatlaydi”-deb

Mustaqillikgacha O’zbekiston xalqlari tarixi V,VIII-XI sinflarda SSSR tarixi tarkibida

o’rganilar edi. Endilikda mustaqillik morofoti tufayli O’zbekiston xalqlari tarixini aloh’ida

o’rganish bilan birga, o’nga ulkamiz tarixini urganiuvchi ”o’lkashunoslik”, “arxeologya”,

”etnografiya” va boshqa bir qancha fanlar qushildiki, bu fanlar tariximizni umumjah’on tarixi

fani bilan yaqindan bog’lanishga katta erdam beradi.

2. Maktab tarix dasturlarida tarix kursining talim va tarbiya vazifalari, mazmuni,

o’quvchilarning o’zlashtirib olish zarur bo’lgan asosiy tushunchalar va g’oyalar, kunikmalar

va malakalar miqdori aniq belgilab berilgan. Unda maktab kursining talim va tarbiya

vazifalari qo’yidagicha ifodolab berilgan.

Birinchidan: o’quvchilarni qadimgi amonlardan to h’ozirgi kunimizgacha bo’lgan

jamiyat taraqqieti tug’risida puxta va chuqur bilimlar bilan qurollantirish.

İkkinchidan-aniq asosli materiallarni tah’lil qilish va umumlashtirish asosida ular

uchun tushunarli formada ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy tushunishni h’osil qilish;

Uchinchidan-tarixning chinakkam ijodkorlari, moddiy va manaviy nematlarni

yaratuvchi-xalq ommasining roli h’amda shaxsning tarixdagi ah’amiyati.

To’rtinchidan-o’quvchilarni ilmiy obektivlik, tarixiylik qonunlariga asoslangan h’olda

o’tmishdagi va h’ozirgi zamon h’odisalariga ilmiy qaray bilishga o’rgatish.

tinchligi. h’amkorligi, bir-birini tushunish va

h’urmat qilish ruh’ida shovinizm va millatchilikka, militarizm va urushni targ’ib qilishga,

kamsitish va irqiy ustunlikka qarshi murosasiz kurash ruh’ida tarbiyalash.

Oltinchidan-o’quvchilarda meh’nat tarbiyasini amalga oshirish, ularni moddiy ishlab

chiqarish soh’asidagi ishlarga psixologik jih’atdan tayerlash; meh’natning barcha- turlari va

uning natijalariga h’urmat, ularni o’z shaxsiy qobiliyati va jamiyat eh’tiejlariga qarab ongli

ravishda kasb tanlashga tayerlash.

Ettinchidan-o’quvchilarning ijodiy fikrlashni, ularning bilim egallashdashgi faolligini,

mustaqilligini rivojlantirish, ishlab chiqarishga, fanga, sanatga qiziqishlarini rag’batlantirish,

o’z bilimlarini mustaqil to’ldirish, h’ozirgi zamon siesiy h’aet voqelarini tug’ri tushunish,

ko’nikma va malakalarini singdirish lozim. Ayniqsa umumtalim maktablari dasturlarida

O’zbekiston tarixi tuzulishi va urganilishiga aloh’ida etibor berish kerak. Buning uchun

qo’yidagilarga biroz jalb etish lozim.

-O’zbekiston tarixi bo’icha tanlangan dastur materiali mazmuni va miqdorini

o’quvchilarning bilish imkoniyatlari h’amda uni o’rganish uchun ajratilgan vaqtda mos

bo’lish, shu bilan birga respublika tarixi uchun mos bo’lgan eng muh’im asoslar va

-O’zbekiston tarixini o’rganishda doimo o’quvchilarning boshqa fanlardan va umumiy

tarixdan olgan asosiy va nazariy bilimlariga suyanish, h’amda takrorlashga yo’l qo’yilmagan

h’olda respublika tarixi materiallari asosida ularning bilimlarini aniqlashtirish.

-O’zbekiston davlat tarixini o’rganishning tarbiyaviy imkoniyatlaridan samarali

foydalanish, eng avvalo duneqarashga doir etakchi g’oyalarni, umumiy qonuniyatlarni,

ularning asosini tashkil qilgan xalqimiz soib o’tgan tarixiy yo’lni ochib berish lozimdir.

Shuni h’am aytib o’tish kerakki, h’ar bir tarix darsining o’z oldiga qo’yilgan malum-

tarbiyaviy vazifalari turadi. Prezidentimiz İ.A.karimov ”Turkiston” muxbiriga intervyusida:

”Buyuk ajdodlrimiz yuksak taraqqiy topgan davlat barpo etgani va bu mamlakatda ”kuch-

adolatda” degan bosh shior davlat siesatining, jamiyat h’aetining asosi bo’lganini yaxshi

bilamiz. Bu g’oya odamlarga kuch bergan, ularda insof-dienatga, ezgulikka ishonch

uyg’otgan. Chunki jamiyatda adolat barqaror bo’lsa millat, xalq h’ech qachon yo’ldan

adashmaydi, ertami-kechmi farovon turmushga erishadi” degan edi. Bu buyuk Amir Temur

davriga xos tarixiy h’aqiqat umum talim maktablarida VII sinflar uchun ”O’zbekiston tarixi”

darsligi orqali o’rganiladi. ”Amir Temur davlati” mavzusidagi darsning o’zida

adolatparvorlik, vatanparvarlik, insonparvarlik to’yg’ulariga tarbiyalash vazifasini amalga

oshirishimiz mumkin. Masalan, soliq siesatidagi Amir Temurning insoniyligi misollar bilan

3. Hozirgi vaqtda tarix fani oldiga katta vazifalar qo’yilgan bir davrda maktab tarix

darsliklari mazmuni katta ah’amiyat kasb etadi.

1994 yilda qator O’zbekiston tarixi darsliklari V,VI,VII,VIII,IX sinflar uchun

chiqarildi. Lekin davr talabiga xos darsliklar yana h’am yaxshilanish nazarda tutilib, 199i-

2000 yillarda yangi tarix darsliklari chiqarildi.

5-6 sinflar uchun ”jah’on tarixi” darsligi mualliflari A.Kabirov va F.Korovkinlar.

Uning 5- sinfga talluqli yani I bo’limda ”Qadimgi jamoa tuzumi” o’rganiladi. Bu tuzimning

rivojlanish bosqichlariga etibor beriladi: ”odamlar tudasi”, “ovchi va deh’qonlarning urug’

jamoalari”, qadimgi jamiyatning inqirozi, meh’natning o’z-aro taqsimlanishi, uning roli

h’aqida malumot beriladi. II bo’lim: ”İnsoniyatning qadimgi tarixi” deb nomlanib, Qadimgi

Misr, Qadimgi Janubiy-”arbiy Osie ellari, Qadimgi Kichik Osie va Kavkaz orti o’lkalari,

Qadimgi Eron, Hindiston, Xitoy, Gretsiya (Yunoniston), Rim va Rim imperiyasi tarixi

Masalan: ”Qadimgi Janubiy-”arbiy Osie ellari” degan bobda ”İkki dare oralig’i

(Mesopotamiya) tarixi asosiy o’rin egallaydi. Tabiiy sharoitlari, xo’jaligi sinfiy jamiyatning

vujudga kelishi so’z etiladi. ”Davlat”, ”shah’ar”, ”qonun” kabi tushunchalar ochib beriladi.

VI bob yani Qadimgi Hindiston mavzusidan boshlab VI sinfda o’tildi. So’nggi XI bob

”Rim imperiyasining susayishi va qulashi” deb nomlanadi. II va III asrlarda Rim saltanati”

degan temada qul meh’natining natijasizligi, quldorlik-xo’jalik rivojlanishidagi tusqin

ekanligi ochilishi kerak. Varvarlar bosqinchiligi, 476- yilda german qobilalari tomonidan

“arbiy Rim saltanatining tugatilishi so’z etiladi. Madaniyati, sanati, diniy etiqodlar qadimgi

mavzular bilan darslik tamomlanadi.

O’rta asrlar tarixini urgana utirib, feodal tuzum, uning kelib chiqishi, rivojlanish va

tarqoqlanish”, “feodal jamiyat sinflari”, “feodal davlat”, ”o’rta asr madaniyati” va boshqa

asosiy tushunchalar shakllantiriladi.

Shunday qilib, darslik-bu uqituvchining tayanadigan asosiy o’qitish quroli va asosiy

bilim manbai h’isoblanadi. Tarix darsligi birnecha komponentlardan turadi: tekst (motn)

(asosiy, qo’shimcha, tushuntirish); matndan tashqari komponentlar; uzlashtirishni tashkil

qilish apparati, illyustrativ material, orientirovka apparati.

Asosiy matnda: nazariy va faktik materiallar bo’lib, tariflash va tushuntirish

xarakterida bo’ladi. Qo’shimcha matnda: (spravochnıy) malumotnoma material beriladi.

Aniqlovchi-tushuntirish matn o’ziga qushimchalarni, kommentariyalarni oladi.

Matndan tashqari komponentlarga savollar va topshiriqlar-yani uzlashtirishni tashkil

qilish apparati kiradi.

O’quvchilarda tarixiy bilimlarni shakllantirish (2 soat).

1.O’quvchilarda tarixiy bilim shakllantirishda tarixiy tasavvurning ah’amiyati.

a) Tarix o’qitishda faktlarning roli.

b) Tarixiy tasavvurlarning shakllanish uslublari, ularga tasnifnoma.

2. Tarixiy bilim shakllantirishda tarixiy tushunchalarning roli.

a) Tarixiy tushunchalar va ularni klassifikatsiya qilish

b) Tarixiy tushunchalarni shakllantirish usullari.

1. Toshpo’latov T., G’afforov Ya. Tarix o’qitish metodikasi. Toshkent, ”Universitet”, 1999

2. Goar P.V. Povıshenie effektivnosti obucheniya istorii v shkole.M., 1988

3. Pospelov N, Pospelov İ. Formirovanie mıslitelnoy operatsii u starsheklassnikov. M., 1989

4. Babanskiy Yu.K. Hozirgi zamon umumiy talim maktabida o’qitish metodlari.T., 1990

5. Sadiev A. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish.T., 1993.

a) O’zbekiston Respublikasi ”Talim tug’risida” gi qonunining 9-moddasida ”Umumiy

talim uzluksiz davlat talimi tizimida asosiy bug’in bo’lib, talim oluvchilar ilmiy bilim,

meh’nat va boshlang’ich kasbkor ko’nikmalari, ishbilarmanlik asoslarini egallashlarini,

shuningdek o’z ijodiy qobiliyatlari va manaviy fazilatlarini rivojlantirishlarini taminlaydi”, –

deyiladi. Umuman olganda maktabda O’zbekiston xalqlari tarixi o’qitishning asosiy vazifasi-

o’quvchilarga tarix fanidan puxta bilim berish, shu bilimlarni amalietda qo’llanish

ko’nikmalari va mah’oratini h’osil qilish, duneqarashini shakllantirishdan iborat.

O’rta umumtalim maktablarida o’tiladigan tarix kursining bazi bir vazifalarini

uslubchi A.A.Vagin qo’yidagi bosqichlarda ifodalab bergan: 1. O’quvchilar tarixiy jaraenni

va tarixiy rivojlanishning h’amma bosqichlardagi ijtimoiy h’aetning turli tomonlarini

xarakterlab beruvchi muh’im tarixiy asoslarni puxta uzlashtirib olgan bo’lishlari lozim.

2. Tarixiy asoslarni o’zlashtirish natijasida o’quvchilar tarixdagi asosiy voqealarni,

ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni, h’amda ularning rivojlanib borishini aks ettiruvchi aniq

tarixiy tasavvurlar tizimini h’osil qilishlari lozim.

3. O’quvchilar maktab tarix kursidagi muh’im tarixiy tushunchalarni puxta

o’zlashtirish jamiyatning ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini mukammal tushunib etishi,

tarixni o’z eshiga qarab ilmiy asosda h’ar tomonlama bo’lib olishi lozim.

4.O’quvchilar tarix kursidan olgan bilim va malakalarini yangi tarixiy materiallarni

o’rganishda, o’tmish va h’ozirgi zamon voqealarini tushunishda, kundalik ijtimoiy ishlarda,

h’aetda qullay bilishlari lozim.

5. O’quvchilar tarixiy material bilan, h’ar xil materiallar, darslik, tarixiy h’ujjatlar,

ilmiy ommabop-adabiet, siesiy risolalar, ro’znoma va oynomalar, xaritalar bilan ishlay bilishi,

reja tuza olishi, tarixiy materialni tizimni va asosli baen qila bilishi, ayrim tarixiy mavzularda

axborot bera olishi, maruzalar qila olishi lozim.

Yuqorida ko’rsatilgan vazifalar bevosita o’rta maktablarda O’zbekiston xalqlari

tarixini o’qitishda h’am asos bo’la oladi, shuning uchun h’am o’quvchilar bilimini asosiy

tarixiy faktorlar bilan boyitib chuqurlashtirib borish maktabda tarix o’qitishning eng muh’im

vazifalaridan biri h’isoblanadi.

Masalan, o’quvchilar O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganish jaraenida O’zbekiston

jamiyat taraqqietining h’ar bir tarixiy bosqichida odamlar qanday yashaganini, h’ukmdorlikka

asoslangan sinfiy davlatlar qanday vujudga kelganligini, ayniqsa O’rta Osie xalqlarining o’z

ozodligi va mustaqillligi uchun chet el bosqinchilariga forslar, makedoniyaliklar, arablar,

mug’ullarga qarshi olib borgan qah’ramonona kurashlarini, o’zbek xalqi bilan qardosh xalqlar

o’rtasidagi qadimdan davom etib kelaetgan iqtisodiy, siesiy va madaniy aloqalarni, bulardan

tashqari mustaqil O’zbekiston davlatining h’ozirgi davrdagi sanoati, qishloq xo’jaligi, fan va

madaniyati yutuqlarini, qisqasi, faqat Sharqda emas, balki jah’on tarixida o’zining mustaqil

yo’liga ega bo’lgan davlatga aylanaetganligi va boshqa faktorlarni puxta bilishlari kerak.

Umuman olganda, tarixiy faktlarni o’zlashtirish talim-tarbiya jih’atidan h’ar qancha

muh’im bo’lsa h’am, faktlarni bilishninng uzi o’quvchilarning tarixini bilish jaraenidagi

a) Tarixni bilish jaraeni faktlarni o’zlashtirishdan boshlanadi. Tarixiy faktlar 2 turda

bo’lishi mumkin. Birinchidan yagona voqealarni aks ettiruvchi faktlar. Ular takrorlanmaydi.

Masalan: a’q:o’ yildagi ”Loy jangi”; a’n’0g’ yilgi ” Ankara jangi” va h’okazo.

İkkinchidan: tarixiy h’odisa turidagi faktlar. Ular malum bir tarixiy davr

xususiyatlarini aks ettiradi. Masalan: barshina va obrok bular feodalizm davriga xos bulgan

qarom deh’qonlarning to’lami. O’ malum bir ijtimoiy tuzumga xos bo’lgan tarixiy fakt. Yana

bir misol: Sanoat tuntarilishi-bu qo’l meh’natidan mashinaga o’tishni belgilaydigan jaraen.

b) O’quvchilarni puxta bilimlar bilan qurollantirishda tarixiy tasavvur va

tushunchalarni h’osil qilish, qonuniyatlarni tushunib olishning ah’amiyati h’am kattadir.

Tarixiy tasavvur bilan tushunchalar bir-biri bilan uzviy bog’langan. O’quvchilarda h’odisalar,

tarixiy jaraenlar h’aqida etarli darajada to’liq va aniq tasavvurlar mavjud bulgandagina

tushunchalar h’osil bo’ladi. Tarix o’qitish jaraenida o’quvchilarning tassavurlari chuqurlashib

borish natijasida tushunchalarni shakllantirish uchun zamin yaratiladi. Tushunchalar o’z

navbatida tasavvurlarni mazmunan boyitib, aniqlashtirib borishga erdam beradi. Tarix

o’qitishda ayniqsa, O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitishda o’quvchilarning ko’z o’ngida

o’tmishdagi ijtimoiy h’aetning yaxlit manzaralarini shakllantirishda jonli va erqin obrazlardan

foydalanishning ah’amiyati kattadir.

Tasavvurlarni shakllantirishda tarixiy h’odisalar obrazlarini o’quvchilr faol suratda

idrok etishga qaratilgan usullardan foydalanadi. O’qituvchi h’ikoyasining mazmunan

kurgazmali va obrazli bo’lishi, darslik matnidagi tarixiy h’ujjatlardagi voqea va tasviriy

elementler, badiiy adabiet asarlari o’quvchilarda tarixiy tasavvurlarni shakllantirishning

asosiy manbai bo’lib xizmat qiladi. O’qituvchi materialni baen qilaetganda. tarixiy

h’ujjatlardan, ilmiy-ommobop va badiiy adabiet asarlaridan olingan erqin tafsilotlarga h’amda

o’quvchilardagi mavjud tasavvurlarga suyangan h’olda ish tutadi, o’quvchilarning tarixga

qiziqishining ortishi, ularning muh’im tafsilotlarni ajratib olishi va esda saqlab qolishlari

erdam beradi. Biroq, o’qituvchi kurgazmali qurolni shundaygina ko’rsatib uning mazmunini

tushuntirib, h’ujjatlarni o’qib quya qolmay, balki h’ikoyadan eng muh’im joylarni aloh’ida

takidlashi, ko’rgazmali qurollarni, matnlarni o’quvchilarning faol ishtirokida tah’lil qilib,

undagi eng muh’im elementlarni ajratib chiqishi, o’rganilgan h’ujjatlardagi, u eki bu

jih’atlarga ular diqqatini jalb qila bilishi kerak.

b) Tarixiy tasavvur masalasining ah’amiyatiga K.D.Ushinskiy uz vaqtida katta etibor

bergan edi. 40-yillarda: N.V.Andreevskaya, V.A.Bernadskiy. Albatta sanoat tuntarilishi

katolistik aloqalarning shakllanish davriga h’am faktdir.

Voqealar va h’odisalar o’rtasida bog’likliklar h’amma vaqt mavjud. Masalan: a’h’9h’

yili Andijon qo’zg’oloni, 1i92- yilgi Toshkentdagi qo’zg’olonlar-bu kolonial yani mustaqil

davriga oid bo’lgan ozodlik h’arakati bo’lib h’isoblanadi. Bunda yagona voqealardan-ozodlik

h’arakati-yani tarixiy h’odisa tushuntiriladi. Tarixiy h’odisani ochib ko’rsatish orqali o’z

navbatida tarixiy voqealarning ah’amiyatini va sababini bilishga erdam beradi. Masalan,

kapitalistik davlatlar orasida qarama-qarshiliklarning o’sishini urganish orqali birinchi jah’on

urushining kelib chiqish sabablari va xarakterini bilib. o’zlashtirib olish mumkin.

Faktlar-bu teoretik xulosa va umumiylashtirish uchun asos bo’lib h’isoblanadi.

Tarixda faqat faktlar bilan cheklanib, fakttologiyaga aylandirmaslik kerak. Shuningdek agar

etarli faktlarga tayanmay umumiylashtirishlar ko’p o’rin olsada tarixni o’qitish-sotsiologiyaga

aylanar edi. Chuning uchun ularni aqlga muvofiq birgalikda foydalanish zarur. Faktlar esh

xususiyatlariga qarab tanlab olinadi. Bilimni umumiylashtirish va tizimga solish-bu tarixni

bilish instrumenti h’isoblanadi. A.İ.Strajev, A.A.Vagin, 70-i0-yillarda P.V.Gora,

N.İ.Zaporojuts, F.P.Korovkin va boshqa uslubchilar aniq (konkret) tarixiy tasavvurlarni h’osil

etish h’aqidagi nazariyani rivojlandirishga xissa qo’shdilar.

O’qitish jaraenining samoradorligini taminlash uchun nima h’aqida tarixiy tasavvur

h’osil qilish zaruriyatini bilish kerak. O’larni qo’yidagicha h’osil qilish mumkin: a’) jamiyat

h’aetining barcha tomonlarini o’z ichiga oluvchi o’tmishi faktorlari h’aqida: moddiy h’aet:(

meh’nat asbobi, odamlarning kasbi, xo’jalik soh’alari v.h’.) ijtimoiy-siesiy h’aet. (h’ar xil sinf

vakillari h’aqida qo’l, feodal; davlat tuzimi h’aqida v.h’), tarixiy shaxslar h’aqida (lashkar

boshi, siesiy arbob v.h’.), h’arbiy tarix voqelari h’aqida (qurollanish, h’arbiylarning kiyim-

kechaklari (mundirlar). h’arbiylarning jangdagi sop tizimlari v.h’.), tarixiy-madaniy h’aet

h’aqida (xalq h’aeti, tasviriy sanat v.h’.).

2) Tarixiy vaqt h’aqida (yani malum bir tarixiy faktning malum bir vaqtga aloqasi). U

jamiyatning rivojlanishini, formatsiyalarning almashinishini tushunishga erdam beradi.

3) Tarixiy kenglik h’aqida. Bunda tarixiy geografiya erdam beradi. Masalan: ellarni

jug’rofik joylashuvi iqtisodiy rivojlanish sabablarini tushuntiradi, urush operatsiyalarining

borishi, xalqlarning joylashish sabablarini tushunishga mumkinchilik beradi.

Taraqqiy tasavvurni ayniqsa V-VIII sinf o’quvchilarida shakllantirishda ko’pincha

obrazlilikka etibor beriladi. Sababi o’larda tarixiy bilim zaxirasi oz. Ayniqsa V-VII sinflarda

ko’rsatmali o’qitish ah’amiyatga ega. Unda illyustratsiyalar, applikatsiya, o’qitish kartinalari

Faktlar h’aqidagi tarixiy tasavvurni h’osil qilishda sonlarni (tsifr) maqsadga muvofiq

foydalanish kerak. Masalan: Misrdagi Xeols eh’romining balandligi 150 metr degan bilan 5-

sinf o’quvchisining etiborini torta almaslik mumkin. Chuning uchun bu o’quvchilarga tanish

bo’lgan narsalarni qo’shib misol keltiramiz. Masalan: ushbu eh’romning balandligini tasavvur

qilish uchun, Nukus shah’ridagi 9 qovatli binoning beshtasini balandligi bo’yicha qo’shib

tasavvur etamiz desak, o’quvchilarda qiziqish uyg’otiladi.

O’quvchilar o’zlashtirishi kerak bo’lgan sanalar ikkiga bo’linadi. Asosiy sana-bunga

masalan, Konstitutsiya kuni, Mustaqillik kuni, Navro’z va h’okazo. Tayanch sana-bu

mavzular bo’yicha sanalar masalan: Spartak quzg’oloni.

Shunday tushuntirishlardan so’ng chuquriroq tushunchalarga o’tiladi. Hardoim

tushuntirishda vaqt lentasi bilan ishlashish kerak bo’ladi.

Masalan: Qadimgi Bobil podshosi mil.avv. 1792 yilda boshqara boshlaydi. U 42 yil

boshqargan bo’lsa, qachon uning podsholigi tugallangan?

1800 42 yil 1700 1000 1500 200 100 Era 100

Masalan, mil.avv. 265 yilda erga xazina qo’shilgan, u milodiy 547 yilda topilgan. U necha yil

er qarida etgan ekan:

300 265 200 100 Era 100 200 300 400 500 547 600

mil avv. 265+547=812

Shuningdek, xronologik tablitsalardan foydalanish mumkin, urush h’arakatlri,

ellarning rivojlanishi va h’okazalarni tasvirlash mumkin.

Kenglik h’aqida tasavvur h’osil qilishda ayniqsa xarita ah’amiyatli. Odatda tarix

xaritalarining uch xili mavjud. 1) tarixiy taraqqietning malum bir bosqichidagi ah’volni

aniqlovchi umumiy xarita. 2) sharxlovchi (obzornıe) xarita. Unda izma iz tarixiy voqealar

tasvirlanadi. Masalan: ”Rossiya imperiyasining 1700-1914- yillardagi o’sishi va 8. 3) tematik

ayrim voqealarga bag’ishlangan xaritalar. Masalan: ”1525 yilgi Germaniyadagi deh’qonlar

urushi” Xarita-sxemalar h’am bo’ladi.

2. a) Tarixiy tasavvur o’quvchilarda h’ar xil shakllanishi mumkin. Lekin, tarixiy faktni

beruvchi tushuncha o’quvchilarda bir xil, aniq shakllantirishi lozim.

Tarixiy tushunchalarni klassifikatsiya qilishda 50 yillarda (met) usulubi G.M.Donskoy

katta h’issa ko’shdi. (G.V.Klokova, A.A.Vagin va b). A.Vagin tushunchani shakllantirishning

asosiy yo’li induktiv yo’l deb h’isoblanadi. Shuningdek induktiv uslub bilan birga deduktiv

uslubning h’am ah’miyatga egaligini A.N.Bogomobov, N.G. Dayri, İ.Ya.Lernerler h’am

Tushunchalarni tarixiy materialning mazmuniga qaray qo’yidagi klassifikatsiya

qilamiz: a’) iqtisodiy tushuncha-meh’nat qurollari, xo’jalik turlari, iqtisodiy jaraenlar.

Masalan: feodal krepostnoy tizim inqirozi, ilmiy-texnikaviy inqilob va h’akoza.

2) ijtimoiy-siesiy tushunchalar-mamlakatning siesiy tuzilishi va ijtimoiy munosabatlarini

ochib beradi. Masalan: feodal jamiyatning asosiy sinflari, imperiya, respublika, burjua

davlati, burjuaziya inqilobi va h’.

3) tarixiy madaniy tushunchalar masalan: Uyg’onish davri madaniyati. Moddiy va manaviy

madaniyat. Madaniy inqilob va h’akoza.

4) ideologik (g’oyaviy) tushunchalar: Masalan: “Utopiya sotsializmi”, ”fashizm, burjuaziya

ideologiyasi va h’akoza.

Tushunalarni umumiylashtirilgan h’olda klassifikatsiya qilishning qo’iydagi to’ri

mavjud: 1) yakka-tarixiy tushunchalar: bu malum bir elatlarning malum bir tarixiy davriga

xos bo’lgan tushunchalar. Masalan: sfinks, triet (qadimgi grek (yunon) h’arbiy korabli),

mushket, smerd, boyarin va h’. Bu tushunchalar 1-2 drida ochib berilishi mumkin.

2) umumiy tarixiy tushunchalar. Bu bir ijtimoiy iqtisodiy formatsiyaga va bir eki bir necha

ellarga taaluqli tushunchalar. Masalan: Quldorlik tuzimi, natural xo’jalik, burjua inqilobi va

h’. Ular bir necha kurs davomida o’zlashtiriladi.

3) İjtimoiy tushunchalar: formatsiyalarga taaluqli bo’lgan tarixiy jaraenlarning umumiy

bog’lanish va qonuniyatlarini tasvirlaydi. Maslan, ishlab chiqarish kuchlari, ishlab chiqarish

munosabatlari, ideologiya va h’. Ular barcha kurs davomida o’zlashtiriladi.

2. b) Umumtalim maktablarining tarix kursi uchun tuzilgan dasturlarning oxirida

asosiy tushunchalar mazmuni belgilab berilgan. Bu tushunchalar kursining ilmiy mazmunini,

g’oyaviy-nazariy asoslarini aniqlab olish, aniq tarixiy materiallarni taxlil qilish va

umumlashtirish bo’yicha ish usullarini belgilab olishga erdam beradi. Tarixiy tushunchalarni

h’osil qilish deganda o’quvchilarning tarixiy faktlarning eng muh’im belgilarini ikkinchi

darajali belgilardan ajrata bilishi, ularni guruh’larga bo’la olishi, tarixiy voqea va h’odisalar

o’rtasidagi bog’lanish va munosabatlarni chuqur anglab tushunib olish ko’zda tutiladi. Ana

shu taxlitda shakllangan, mukammal tarixiy tushunchalar ilmiy bilimlar tizimini vujudga

kelishda bamisoli zanjir vazifasini o’taydi.

Tarix o’qitish jaraenida tarixiy tasavvurlar bilan tshunchalarni shakllantirish uzviy

bog’langan bo’lib, bir vaqtning o’zida amalga oshadi. Tarixiy tushunchalarni shakllantirishda

o’quvchilarning fikrlash faoliyatini rag’batlantirish va unga rah’barlik qilish muh’im rol

uynaydi. Tarix o’qitishda tushunchalarni shakllantirishning usul va vositalari xilma-xil bo’lib,

avvalo u tushunchalarning mazmuni murakkabligiga bog’liq masalan: moddiy buyumlar:

omoch, kema tug’risida tushunchalar h’osil qilish uchun bir eki birnecha soat dars kifoya

qilsa sotsiologik (ijtimoiy) tushunchalar o’quvchilarning esh xususiyatlarini h’isobga olishgan

h’olda barcha tarix kurslarini urganish davomida o’zlashtiriladi.

Tarixiy tushunchalar h’osil qilishda o’quvchilrning voqea va h’odisalarni farqlay olish

qobiliyatlarini o’z ichiga olgan fikrlash faoliyatini kuchaytirishga talimning faol usullari

muammoli talim, evristik suh’bat usullaridan foydalanish o’quvchilarning ko’rgazmali

qurollar, talimning texnik vositalari, tarixiy h’ujjatlar bilan ishlashlarini uyushtirish, ularga

tarixni chuqur urganish bilan bog’liq bulgan turli amaliy xarakterdagi ishlarni topshirish

aloh’ida ah’amiyatga ega.

Bir turdagi voqea va h’odisalar tarixiy jaraenlar h’amda sabab-oqibat bog’lanishlar

mazmunini taqqoslab o’rganish jamiyat taraqqietining ayrim va bazi bir umumiy

qonuniyatlarini tushunib olish imkonini beradi. O’quvchi voqea va h’odisalarning sabab va

oqibatlari o’rtasidagi aloh’a va bag’lanishlarni ko’pincha, dastlab bir mamlakat tarixini

o’rganish vaxtida ochib beradi. Boshqa mamlakat tarixini o’rganish paytida ilgari o’rganilgan

h’odisalar uxshash h’odisalarga duch kelgan paytda o’qituvchi va uquvchilarga bir-biri bilan

uxshash sabab-natijali bog’lanishlar tug’risidagi bilim va malakalarini o’rganilaetgan

h’odisalarni izoh’lab berishga deduktiv suratda tatbiq etishlariga, umumiyliklarni anglab

olishlariga erdam beradi.

Ayniqsa tarix o’qitish jaraenida O’zbekiston mustaqilligining qonuniyatli amalga

oshganini, mustobidlik davridagi xalqimizning ah’voli, asrlar davomida mustaqillikka intilish

g’oyalari, bu yo’lda tarixda tangbalangan qiyinchiliklar va natijada erishilgan

mustaqilligimizning qadriga etishdek tushunchalarni h’osil etish ayniqsa h’ozirgi davrda

kelajak eshlarni tarbiyalashda katta ah’amiyat kasb etadi.

Shunday qilib, ijtimoiy rivojlanish qonunlarini o’rganish uzoq muddatli jaraen bo’lib,

u o’quvchilarda umumiy nazariy bilimlar va ilmiy dune qarashni shakllantirish ishlarining

muh’im tarkibiy qismidir.

Maktab darsliklari tarix

Powered by Phoca Download

Saytimiz rivojiga hissa

Uzcard: 8600 5504 8563 9786

© 2004-2020 – Ziyo istagan qalblar uchun! Saytda taqdim etilgan elektron manbalardan faqatgina shaxsiy mutolaa maqsadida foydalanish mumkin. Tijoriy maqsadlarda foydalanish (sotish, chop etish, ko‘paytirish, tarqatish) qonunan taqiqlanadi. Saytdan materiallar olib chop etilganda manzilimiz koʻrsatilishi shart.

• Bosh sahifa
• Portal haqida
  • Portal tarixi
  • Sayt xaritasi
  • Muallif haqida
  • Tafakkur gulshani
  • Mumtoz faylasuflar hikmati
  • Ibratli hikoyatlar
  • Jahon xalqlari maqollari
  • Jadid matbuoti
  • Sovet davri matbuoti
  • Qayta qurish davri matbuoti
  • Mustaqillik matbuoti
  • Hozirgi davr matbuoti
  • Tarix
    • O‘zbekiston hukmdorlari
    • Temuriy malikalar
    • Yurt bo‘ynidagi qilich.
    • Qomusiy olimlar, sarkardalar
    • O‘zbek xalq og‘zaki ijodi
      • O‘zbek xalq maqollari
      • O‘zbek xalq ertaklari
      • O‘zbek xalq topishmoqlari
      • O‘zbek mumtoz adabiyoti
      • Zamonaviy o‘zbek she’riyati
      • Muxlislar ijodidan
      • Barcha kitoblar
      • Ziyouz jurnalxonasi
      • Ziyouz audiokutubxonasi
      • Mobil kutubxona
      • Maktab darsliklari
      • Oliy va OMTM darsliklari
      • Durdona to‘plamlar
      • Android uchun kitoblar
      • Videogalereya
      • Узбекская библиотека
      • Islomiy sahifamiz
      • Forum
      • Kross-shou
      • Foydali sahifalar
      • Saytdan qidirsh
      • Ziyouz viktorinasi arxivi