Kuyish — turlari, darajalari va birinchi yordam ko‘rsatish usullari haqida malumot

Kuyish – terining xavfli shikastlanishi bo‘lib, bunda nafaqat teri balki boshqa a’zolar ham zararlanadi. Ayniqsa kuyish buyraklar, yurak, moddalar almashinuvini buzishga, tana harorati oshishiga, qayt qilish va boshqa asoratlarga olib keladi. Kuygan vaqtda nima qilish kerak, shikastlangan insonga qanday birinchi yordam berish kerak ? Axir, insonning keying ahvoli va hatto uning hayoti ham ko‘rsatilgan birinchi yordamga bog‘liq.

Kuyishda birinchi yordam qanday ko‘rsatiladi?

Kuyish deganda to‘qimalarning kimyoviy va termik ta’sirlar natijasida travmatik jarohati tushuniladi. Yuqori harorat bilan kuyish ko‘pincha yong‘in sodir bo‘lganda, issiq jismlar, suv, yog‘ va boshqalar bilan kontakda bo‘lganda kuzatiladi. Kimyoviy kuyish esa teri qoplamasiga ishqor, kislota va og‘ir metall tuzlari tushganda kelib chiqadi. Aynan kuyish, inson o‘limiga sababchi bo‘luvchi jarohatlar ichida ikkinchi o‘rinni egallaydi, ko‘pincha kuygan inson yon atrofidagilar o‘z vaqtida va to‘g‘ri usulda birinchi yordamni ko‘rsata olishmaydi. Shuning uchun ham har bir inson kuyishda birinchi yordam sifatida bajariladigan elementar harakatlarni bilishi shart. Kuyish jarayoni kuzatilsa, birinchi navbatda tez tibbiy yordamga qo‘ng‘iroq qilish kerak. Ular kelgunicha bemor ahvolini yaxshilash uchun ayrim harakatlar bajarilishi kerak:

• Jarohatlovchi manbani olib tashlash, kuygan kiyimlardan halos etish kerak;
• 10-20 daqiqa davomida kuygan sohani muzlatish zarur (uzoq muddatga muzlatish qon tomirlarni kuchli spazmiga olib keladi, qon bilan ta’minlanishni buzadi), bu terining kuyish chuqurligini kamaytiradi, to‘qimalar zararlanishini va og‘riq hissini kamaytiradi. Kuygan sohani muzlatish faqatgina kuygandan keyin 2 soat davomida bajariladi;
• Og‘riqsizlantirish, undan keyin kuygan sohaga steril bog‘lam qo‘yish, agar kuyish katta sohani egallagan bo‘lsa, toza yopinchiq bilan yopib qo‘yish kerak;
• Birinchi darajali kuyishlarda maxsus kuyishda qo‘llaniladigan moddalardan foydalansa bo‘ladi. Agar yosh bola kuygan bo‘lsa, terini qayta ishlashda e’tiborli bo‘lish kerak. Bolalarda kuyishda eng asosiy qilinishi kerak bo‘lgan chora antiseptikadir. Ota-onalar doimo savollar berishadi, kuyganda paydo bo‘ladigan pufakli yaralarni qanday qilib zararsizlantirish va og‘riqni qanday kamaytirish mumkin? Briliant yashili (Бриллиантовый зелёный) va yod eritmasi haqida unuting, bolakayning nozik terisiga bunday vositalar qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun hozirgi pediatrlar antiseptik vosita sifatida kumush tuzlari eritmalaridan foydalanishni tavsiya etishmoqda. Masalan, «Surfalgin» preparati bakteriyalardan himoya qiladi, regeneratsiya (bitish) jarayonini tezlashtiradi va har qanday bolalar terisiga mos keladi.

Kuyganda umuman mumkin emas!

• Jatohatlangan sohani o‘simlik moyi va kraxmal bilan yuvish;
• Spirt saqlovchi preparatlardan foydalanish, yod va shu kabilar;
• Teridagi pufaklarni mustaqil ravishda “yorish”;
• Teriga yopishib qolgan kiyimlarni mustaqil ravishda olib tashlash;
• Kuygan sohaga maz surtish;
• Bitish jarayonini tezlashtirish maqsadida siydikdan foydalanish.

Kuyish klassifikatsiyasi va uning darajalari

I darajadagi kuyish

Bu turdagi kuyish, 50-70 gradusda bo‘lgan jismlar va suyuqliklar bilan kontaktda bo‘lganda kuzatiladi. Bunda kuyish terining yuza qavatlarini qamrab oladi. Birinchi darajali kuyish unchalik ham xavfli emas. Bunday darajadagi kuyishda teri sohasi qizaradi, kuchli achishadi va og‘riydi. Birinchi navbatda kuygan sohani muzlatish va antiseptik vosita bilan qayta ishlash kerak. Ushbu holatda xalq tabobati vositalaridan ham foydalansa ham bo‘ladi. Odatda jatohat bir necha kundan keyin bitib ketadi, terida pigmentatsiyasi yo‘qolgan soha paydo bo‘ladi. Agar kuyish teri sohasining 25 %ini qamrab olsa, yuqorida keltirilgani kabi birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish talab etiladi.

II darajadagi kuyish

II darajadagi kuyish, terining 70-100 gradusdagi jismlar bilan kontakda bo‘lganda kuzatiladi. Shu darajadagi kuyishga nafas yo‘llarining har qanday kuyishlarini kirg‘azish mumkin. Terining yaqqol ko‘rinadiga qizarishi va bir-ikki soatlardan keyin pufakchalar paydo bo‘lishi, ularning ichi suyuqlik bilan to‘lishi yuzaga keladi. Pufaklarning yorilishi (o‘zi mustaqil, mexanik ta’sirlarsiz) dan keyin terida qizil dog‘ saqlanib qoladi. Odatda jarohatning bitishiga ikki hafta vaqt sarfalanadi, albatta jarohatga infeksiya qo‘shilmagan bo‘lsa.

Bunday darajadagi kuyishda turli xildagi maz va moylardan foydalanish mumkin emas, shu bilan birga xalq tabobati vositalarini ham mustaqil qo‘llash tavsiya etilmaydi. Bunday vositalar og‘riq hissini sezilarli darajada kamaytirsa ham, infeksion bakteriyalar uchun ozuqa muhuti va qulay sharoit yaratib berishi mumkin, bu esa jarohatning tiklanishiga halaqit beradi. Kuyish sodir bo‘lgandan keyin tez tibbiy yordam chaqirish zarur, yordam kelgunga qadar jarohatlangan sohaga steril quruq bog‘lam qo‘yish kerak. Demak II darajali kuyish 14 kunlardan keyin bitishni boshlaydi, nafas yo‘llarining har qanday kuyishlari II darjadagi kuyishga kiradi.

III va IV darajadagi kuyish

III va IV darajali kuyishda teri to‘qimalari va mushaklarning kuchli zararlanishi, ularning anatomik va funksional buzilishlari kuzatiladi. Keng hajmdagi soha kuyganda oqibat ko‘pincha o‘lim bilan tugaydi. Kuyishning shu darajasida, jarohat olgan bemorda kuyish shoki kelib chiqadi, chunki bemor juda kuchli, chidab bo‘lmaydigan og‘riqni his qiladi, buning natijasida es-hushini yo‘qotadi va atrof muhitni his qilmay qo‘yadi. Shok holatida qon bosimi tushib ketadi, pulslar soni ortadi. Bunday holat yog‘, bug‘, qaynoq suv bilan teri sohasining 10 foizdan 30 foizgacha jarohatlanishidan kelib chiqadi. Zararlangan terida chuqur yaralar paydo bo‘ladi, teri tiklanganda yaqqol namoyon bo‘luvchi chandiq qoladi. Ayrim hollarda bemor nogiron bo‘lib qoladi.

IV darajali kuyishda teri qavati buziladi, teri osti kletchatkasi, mushak hatto suyaklar ham zararlanadi. Bunda bemor og‘riq sezmaydi, chunki nerv oxirlari ham shikastlangan bo‘ladi. Ayrim holatlarda, shifokorlar zararlangan qo‘l yoki oyoqlarni amputatsiya (kesib tashlash) qilishiga to‘g‘ri keladi. Agar keng hajmdagi kuyishlar kuzatilsa, mustaqil ravishda chora ko‘rish qat’iyan mumkin emas!

Jarohat olgan inson o‘zi harakat qila olmasa, uni ko‘tarish talab qilinadi, bunda zararlangan sohalarni yopinchiqlar bilan himoya qilish zarur. Tibbiy yordam chaqirib, bemorga og‘riqsizlantiruvchi preparatlar va ko‘proq suyuqlik ichirish kerak bo‘ladi.

Issiq suvdan kuyish kuzatilsa, nima qilish mumkin?

• Qaynoq suv to‘kilgan kiyimlarni yechish kerak;
• Kuygan teri darjasini aniqlash kerak (inson kafti 1 % hisoblanadi). 10 % dan ortiq kuygan sohada, ya’ni 10 kaftga teng, tez tibbiy yordamga murojaat etish zarur;
• Jarohatlangan sohani “Pantenol” eritmasi bilan qayta ishlash;
• Agar kuygan soha qo‘lda bo‘lsa, qo‘llarni pastga osiltirgan holda ushlamaslik kerak, shunda shish paydo bo‘lishini kamaytitishga erishiladi;
• Birinchi va ikkinchi darjali kuyishlarda terining jarohatlangan sohasiga sovuq suv shimdirilgan bog‘lam qo‘yish kerak. Har ikki-uch daqiqada bog‘lamni almashtirib turiladi (20 daqiqa davomida, agar teri qoplami buzilmagan bo‘lsa);
• Pufaklar paydo bo‘lsa, ularni mustaqil ravishda yorishga harakat qilmang;

Bug‘ bilan kuyganda nima qilish kerak?

• Jarohatlangan sohani sovutish, isigan kiyimlarni yechish kerak;
• Teri sohasining 10 % dan ortiq qismi zaralanganda shifokorga murojaat qilish zarur;
• Kuygan sohaga moy surish, pufaklarni yorish hatto ularga qo‘l bilan tegish ham mumkin emas.

Moy bilan kuyganda qanday yordam ko‘rsatish mumkin?

• Qanyoq moy tushgan teri sohasini sovuq oqar suvda ushlab turish;
• Agar moy bilan kuygan soha 1 %ni tashkil qilsa yoki moy ko‘zga tushgan bo‘lsa, zudlik bilan shifokorga murojaat qlish zarur. Shifokorgacha jarohatlangan sohaga steril bog‘lam qo‘yish kerak. Analgetiklardan foydalansa ham bo‘ladi (agar bunga malakangiz yetsa): novakain eritmasi (4-5 %), lidokain, albutsid eritmasi (10-20 %), levomitsetin (0,2 %) eritma.

Dazmol bilan kuyganda nima qilish kerak?

• Kugan sohaga moy yoki glitserin surtiladi;
• Jarohatlangan sohaga lavlagi, karam qo‘yilib, har 10 daqiqada almashtirib turish;
• Shu sohani suv bilan sovutish va soda sepib qo‘yish;
• Kuygan sohani hom tovuq tuxumi bilan qayta ishlasa ham bo‘ladi.

Agar kuyish pufaklar hosil bo‘lishi bilan kechsa, yuqoridagi muolajalarni qo‘llamang, shifokorga murojaat eting!

Kimyoviy kuyish ro‘y bersa, qanday yordam ko‘rsatish zarur?

Kimyoviy moddalar bilan kuyishda davo, kimyoviy modda tabiatiga qarab o‘tkaziladi. Albatta, birinchi yordam uchun tez tibbiy yordam chaqiriladi. Yordam kelgunga qadar zararlangan sohadagi kiyim yechiladi yoki kesib olib tashlanadi. Zararlovchi moddani yo‘qotish uchun, sovuq oqar suv ostida 20-30 daqiqa davomida ushlab turiladi. Agar kuyish noma’lum tabiatli kimyoviy modda ta’sirida kelib chiqsa, oqar suv ostida ushlab turmagan ma’qul, chunki suv kimyoviy moddaning ta’sirini kuchaytirib yuborishi ham mumkin. Agar kuydirovchi modda oltingugurt kislotasi bo‘lsa, uni rezina qo‘lqoplar kiygan holda, quruq salfetka bilan shimdirib olish kerak. Shundan keyingina oqar suv bilan chayish va quruq steril bog‘lam qo‘yish zarur.

Bunday holatda dori preparatlari shifokor tomonidan buyuriladi, chunki ular kimyoviy modda bilan reaksiyaga kirishib o‘ta og‘ir asoratlarga olib kelishi mumkin. Agar kimyoviy modda tabiati aniq bo‘lsa, masalan kislota bilan kuyganda 2 %li soda eritmasi bilan, kimyoviy modda ishqor bo‘lsa – bor kislotasi qo‘shilgan suv bilan yoki limon kislotasi bilan yuvsa bo‘ladi. So‘ngra quruq va steril bog‘lam qo‘yish kerak.

Har qanday regeneratsiyani kuchaytiruvchi preparatlar qat’iy shifokor tomonidan buyuriladi. Odatda bunday kuyishni davolash uchun uzoq muddat talab qilinadi, davo muolajalari tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. Bemorning ahvolini yaxshilash, bitish jarayonini tezlashtirish, sovutish va terini yumshatish maqsadida, jarohatlangan sohaga aloe bargidan foydalaniladi. E vitamin ham mahalliy zararlangan soha regeneratsiyasini kuchaytiradi va chandiq qolishini kamaytiradi. Ichki davoga vitamin E, A, C, B lar kapsula ko‘rinishida buyuriladi.

Kuyishda xalq tabobati vositalari

Yuqorida aytib o‘tilganidek, xalq tabobatida vositalari bilan faqatgina I darajali kuyishlar, teri qoplamasining katta hajmda bo‘lmagan jarohatlanishida foydalansa bo‘ladi.

Kuygan sohaga xom kartoshka, qovoq va sabzi qo‘yish ham yordam beradi. Har qanday sabzavot qirg‘ichdan o‘tkazilib, steril bog‘lam yordamida kuygan joyga qo‘yiladi. Bog‘lamni 10-15 daqiqada lamashtirib turish tavsiya etiladi;

Yana bir samarali usul, og‘riq va qizarishni oldini olish uchun na’matak, dub (eman) ildizi eritmalari bilan primochkalar qilish kerak. Buning uchun tayyor eritmani dokaga shimdirib kuygan sohaga bog‘lash kifoya. Bog‘lam har 15 daqiqada almashtirib turiladi;

Sut mahsulotlari ham og‘riqni yaxshi oladi. Kuniga 3 mahal, yarim soatda kefir yoki smetana bilan kuygan sohani primochkalar qilish lozim;

Asal – bakteritsid ta’sir ko‘rsatishi qadim zamonlardan beri ma’lum. Uning og‘riqni kamaytirish, regeneratsiyani tiklash xususiyati bor;

Issiq va qaynoq buyumlardan foydalanayotganda ehtiyot bo‘ling, kimyoviy moddalarni ishlatayotganingizda ehtiyotkorlik choralarini ko‘ring, doimo ogoh bo‘ling. Kuyish ro‘y bersa, yuqoridagi ko‘rsatmalarga amal qiling va shifokorga murojaat eting.

© Avitsenna.uz

---

Savol: Assalomu alaykum. Ismim Qosimjon, 3 yoshli o‘g‘lim bor. Uning chap qo‘li kuyganligi sabab, kuygan joyi oqarib qoldi. Bu holatni bartaraf qilish mumkinmi? Qanday maslahat berasizlar? Oldindan rahmat.

Javob: Agar o‘sish qavati kuygan bo‘lsa, teri oqarib, chandiqlanib qoladi va bu rang boshqa o‘zgarmaydi. Bu 2 B-3 darajadagi kuyishda kuzatiladi. Agar 1-2 A darajadagi kuyish kuzatilgan bo‘lsa, teri o‘z rangiga qaytadi. Kombustiologga ko‘rining.

© Javlon Abdullayev, shifokor.
ATF.UZ — Onlayn tibbiy konsultatsiya.