Kuydirgi: Kasallik Tarixi, Sabablari va Profilaktika

Kuydirgi (antraks) – bu hayvonlar va insonlar orasida uchraydigan xavfli infeksion kasallik bo‘lib, u Bacillus anthracis bakteriyasi orqali yuzaga keladi. Kasallikning yuqish mexanizmi, uning o‘tkir kechishi va turli organlarga ta’siri sababli kuydirgi butun dunyo bo‘ylab sog‘liqni saqlash uchun jiddiy xavf hisoblanadi. Kuydirgi nafaqat insonlar hayoti uchun xavfli, balki iqtisodiy jihatdan qimmatli bo‘lgan chorva mollari orasida keng tarqalganligi sababli, qishloq xo‘jaligiga ham zarar yetkazadi.

Kasallikning Tarixi

Kuydirgi insoniyatga qadim zamonlardan ma’lum bo‘lib, tarixiy manbalarda bu kasallik haqida yozilgan ma’lumotlarga uchrash mumkin. Ba’zi tarixchilar kuydirgi qadimgi Misr va Mesopotamiya davrida ham kuzatilgan deb hisoblashadi. Kasallikning dastlabki ilmiy o‘rganilishi XVII asrda boshlangan, ammo 1876-yilda Robert Kox Bacillus anthracis bakteriyasini kashf etgach, uning mikrobiologik asoslari tushunila boshlandi.

Kuydirgining Kelib Chiqish Sabablari

Kuydirgiga sababchi bo‘lgan bakteriyalar yerda ko‘p yillar davomida faol bo‘lmagan holatda saqlanishi mumkin. Ular og‘ir sharoitlarda ham yashovchanligini yo‘qotmaydi, shu sababli kasallik ko‘pincha infeksiyalangan tuproq yoki suv bilan muloqotda bo‘lgan hayvonlar orqali tarqaladi.

• Infeksiyaning asosiy manbalari:
  • Bemor hayvonlar (qo‘y, sigir, ot, echki va boshqa chorva mollar).
  • Infeksiyalangan tuproq yoki ozuqa mahsulotlari.
  • Kasallik yuqtirgan hayvonlarning go‘shti, jun yoki terisi bilan aloqa.
• Yuqish yo‘llari:
  • Terining shikastlanishi orqali: Ochiq yaralar yoki mayda jarohatlar orqali bakteriya organizmga kiradi.
  • Nafas olish yo‘li orqali: Kuydirgi bakteriyasi chang holida nafas yo‘llariga tushishi mumkin.
  • Ovqat hazm qilish yo‘li bilan: Infeksiyalangan hayvonlarning go‘shti yoki sut mahsulotlarini iste’mol qilish orqali.

Kuydirgi Turlari va Belgilari

Kuydirgi organizmga qanday kirishiga qarab bir necha turlarga bo‘linadi. Har bir tur o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lib, turli organlar va tizimlarga ta’sir ko‘rsatadi.

1. Teri kuydirgisi:
   • Kasallikning eng keng tarqalgan turi bo‘lib, infeksiyalangan bakteriya teri orqali kirganda yuzaga keladi.
   • Belgilari: qizil dog‘lar, pufakchalar va qora qobiq shaklidagi yaralar paydo bo‘ladi.
   • Davolanmasa, infeksiya qon orqali tarqalib, sepsisga olib kelishi mumkin.
2. Nafas olish yo‘llari kuydirgisi:
   • Havoda bakteriya sporalari mavjud bo‘lsa, nafas olish yo‘llariga kiradi.
   • Belgilari: grippga o‘xshash simptomlar, qattiq yo‘tal, nafas olish qiyinlashishi va o‘lim xavfi yuqori.
3. Ovqat hazm qilish tizimi kuydirgisi:
   • Yuqmagan go‘sht yoki sut mahsulotlarini iste’mol qilish orqali yuzaga keladi.
   • Belgilari: qorin og‘rig‘i, ko‘ngil aynishi, qon aralash diareya.
4. Septik kuydirgi:
   • Bakteriyalar qon oqimiga tushganda yuzaga keladi.
   • Belgilari: isitma, umumiy zaiflik, qon tomirlarning kengayishi va organlarning ishdan chiqishi.

Diagnostika

Kuydirgini aniqlash uchun maxsus laborator tahlillar o‘tkaziladi. Bunga quyidagilar kiradi:

• Qon va yara suyuqligini tekshirish: Kasallik bakteriyalarini aniqlash uchun mikroskopik tahlil.
• Polimeraza zanjir reaksiyasi (PCR): Bakteriya DNKini aniqlash.

Davolash

Kuydirgi o‘z vaqtida aniqlanganda davolash mumkin bo‘lgan kasallikdir. Asosiy davolash antibiotiklar yordamida olib boriladi. Kasallikning turiga va bosqichiga qarab quyidagi antibiotiklar qo‘llanadi:

• Penitsillin: Eng ko‘p ishlatiladigan preparat.
• Tetratsiklin va doksitsiklin: Boshqa kuchli antibiotiklar.
• Siprofloksatsin va levofloksatsin: Zamonaviy keng spektrli antibiotiklar.

Kasallikning og‘ir holatida infuzion davolash va boshqa yordamchi muolajalar qo‘llanadi.

Profilaktika

Kuydirgining oldini olish choralari nafaqat insonlar, balki chorva mollari uchun ham muhim. Asosiy profilaktika usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Vaksinatsiya:
  • Insonlar uchun: Kasallik xavfi yuqori hududlarda yashovchi yoki ishlovchi insonlarga maxsus vaksina tavsiya etiladi.
  • Chorva mollari uchun: Hayvonlarni muntazam emlash infeksiyaning tarqalishini oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
• Gigiena qoidalariga rioya qilish:
  • Chorva mollari bilan ishlashda himoya vositalarini (qo‘lqop, niqob) ishlatish.
  • Go‘sht va sut mahsulotlarini to‘g‘ri issiqlikda qayta ishlash.
• Infeksiyaga qarshi nazorat choralarini ko‘rish:
  • Infeksiyalangan hayvonlarni izolyatsiya qilish va ularni to‘g‘ri yo‘q qilish.
  • Bemorlar bilan aloqada bo‘lgan odamlarga tibbiy kuzatuv va davolash choralarini amalga oshirish.

Xulosa

Kuydirgi inson va hayvonlar uchun jiddiy xavf tug‘diradigan kasallik bo‘lsa-da, zamonaviy tibbiyot va profilaktika choralarining rivojlanishi tufayli uning tarqalishini kamaytirish mumkin. Bu borada vaksinalar, antibiotiklar va gigiena qoidalariga qat’iy rioya qilish orqali kasallik xavfini pasaytirish va salomatlikni ta’minlashga erishish mumkin. Kuydirgiga qarshi kurash global darajada faol davom etmoqda va bu kasallikni butunlay bartaraf etish ehtimoli kelajakda yanada oshadi.