Kitobxonlik madaniyati haqida

Mamlakatimiz kutubxonalarida xususiy elektron resurslar yaratish ishlari, yigʻma elektron katalog yaratila boshlandi. Kutubxonachilik ishi sohasida yangi qonuniy va meʼyoriy hujjatlar qabul qilindi.

Oʻzbekistonda kutubxona va kutubxonashunoslik tarixi

Insoniyat tarixi kurashlardan, aql va maʼrifatning rivojidan, uning nodonlik ustidan gʻalabasidan, yaxshilik va yomonlikning kurashidan iborat. Insoniyat doimo muntazam taraqqiyot yoʻlidan borgan. Inson tafakkurini oʻzida aks ettirib, saqlab kelayotgan ijtimoiy xotira shu taraqqiyot negizini tashkil etadi. Ijtimoiy xotira insoniyat taraqqiyotining hamma davrlarida biron-bir axborotni yoki maʼlumotni qayerdadir qayd etish, roʻyxatga olish, saqlash, qayta ishlov berish, kimgadir, avloddan avlodga yetkazishning oʻsha davrga xos shakllaridan iborat boʻlgan. Bu shakllar maʼlum bir sifatga, qiyofaga yoki vositalarga ega boʻlgan. Jamiyatlar taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida tilning paydo boʻlishi dastlabki tajribalarni oʻzlashtirib, tahlil qilib, mehnat qurollarini takomillashtirish, ulardan foydalanish jarayonlarida koʻzga tashlangan. Eng muhim belgilar tuzilmasidan iborat yozuvning paydo boʻlishi esa fikrlarni uzoq vaqt davomida saqlab qolish, bir kishidan ikkinchi kishiga yetkazish, avloddan avlodga yetkazish imkonini kengaytirdi. Avval xalq ogʻzaki ijodi koʻrinishida, keyinchalik yozma shaklda paydo boʻlgan maʼlumotlar almashinuvi ogʻzaki va yozma adabiyotning paydo boʻlishiga olib keldi. Natijada, avval ogʻzaki koʻrinishdagi matnlar yozma shaklga aylandi.

Insoniyat tomonidan yaratilgan ikkinchi kashfiyot – kitob yuzaga keldi va hamma bilim sohasida adabiyotning mavjudlik shakllariga aylandi. Davrlar davomida kitobning shakl-shamoyili, sifati, bezatilishi, tashqi koʻrinishi, ishlab chiqarilishi takomillashib bordi. Antik davrda oʻrama kitoblar shakllangan boʻlsa, keyinchalik eramizning IV asriga kelib, muqovaga ega qoʻlyozma kitoblar paydo boʻldi. XV asrga kelib esa qoʻlyozmalarni qoʻlda koʻchirib yozishdan kitob chop etishga oʻtildi. XX asr oxiriga kelib esa ilgʻor mamlakatlarda elektron shakldagi kitoblar yuzaga keldi. Ammo har qanday shaklda boʻlmasin, kitobning mohiyati oʻzgarmaydi. Qoʻlyozma holida ham, matbaa holida va elektron shaklda ham kitob oʻzining tub mohiyatini, ahamiyatini yoʻqotmaydi, uning oʻrnini boshqa narsa egallay olmaydi.

Kitob insoniyat va jamiyat madaniyatining ajralmas bir qismi boʻlib, insoniyat taraqqiyotining hamma davrlarida kishilarni tarbiyalash, ularning aqliy rivojlanish vositasi boʻlib keldi. Kitob barcha sohaga oid bilimlarni toʻplash, saqlash usuli sifatida ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishda, barcha formatsiyalarning almashinuvida va taraqqiyotida katta ahamiyatga ega boʻldi. Inson tafakkurining rivojlanishida kitob va yozuv doimo hamroh boʻlgan. Baʼzi madaniyat va maʼrifat shakllari ogʻzaki aloqa munosabatlariga asoslangan boʻlsa-da, yozuv paydo boʻlgandan soʻnggina hozirgi kungacha yetib keldi va voqelikka aylandi.

Insoniyat yaratgan muomala vositalari ichida eng ishonchlisi, eng qulayi kitobdir. Barkamol inson tarbiyasi, odamlar maʼnaviyati, madaniyati, odob-axloqi, bilim saviyasi, jamiyatda oʻziga xos oʻrinni egallashi faqat kitobdan olgan bilimiga bogʻliq, chunki u inson aql-zakovati va bilimlarini saqlash hamda keng yoyishning eng mukammal qurolidir. Kitob kishilarga insoniyat erishgan yutuqlarni bilish imkonini beradi, xalqlar oʻrtasidagi munosabatni, hamjihatlikni, oʻzaro mehr-oqibatni tiklaydi. Dunyoda tinchlikni oʻrnatishga, mustahkamlashga xizmat qiladi.

Insoniyat yaratgan yozuvlar, kitoblar boʻlmaganda odamzod oʻzining oʻtmishini, bilim, donolik va hikmatlarini ham bilmagan, ilm-fanni ham taraqqiy ettira olmagan boʻlardi. Jami ixtirolar, kashfiyotlar, taraqqiyot darajasi ham kitoblar tufaylidir. “Kitob har qanday bilimning joni va yuragi, har qanday fanning ibtidosidir”, degan edi nemis yozuvchisi S. Sveyg. Kitoblar barcha zamonlar uchun eng zarur narsa, qalblar malhami, bilimlar xazinasi, donishmandlik chashmasi boʻlgan va boʻlib qolaveradi.

Kitoblar tufayli qadim davrlardagi kutubxonalar, ulardagi fondning mazmuni, katalog va kartotekalar tizimi, kutubxona xizmati koʻrsatishning sifati haqidagi maʼlumotlarni bilish bilan oʻsha davr kishilarining qiziqishlari, intilishlari, hayot darajasi haqida maʼlumotga ega boʻlamiz. Eramizdan avvalgi asrlarda kutubxonalarning sopol taxtachalarda bitilgan qoʻlyozma boyliklari Ossuriya-Bobil madaniyatini tushunishga yoʻl ochib berdi. Boshqa topilmalar kabi Mesopotamiyaning qadimgi madaniyati tarixini, uning yozuvi, saroy, cherkov va boshqa kutubxonalari sirlarini ochishga yordam qildi. Ular sababli bizgacha yetib kelgan juda koʻp turk, fors, arab tillaridagi qoʻlyozma kitoblar, tarixiy shaxslar haqidagi adabiy manbalar jonli guvohligida Oʻrta Osiyoning qadimgi sulolaviy kitob fondlari, masjid va madrasalarning kutubxonalari, shaxsiy kitob toʻplamlari boʻlganligidan xabardor boʻlamiz.

Somoniylar, xorazmshohlar, qoraxoniylar va moʻgʻullarning Oʻrta Osiyoga bostirib kirgan davrida saljuqiylar davlatidagi juda boy kitob xazinalari, Shahrisabz, Samarqand va Hirotdagi Temur va temuriylar kutubxonasi, Buxoroda shayboniylar va ashtarxoniylar kutubxonasi, Qoʻqon, Xiva va Buxoro xonliklari kutubxonalari musulmon olamiga mashhur boʻlganligini bilib olamiz.

Yozma axborot manbalari boʻlgan kitob, gazeta, jurnal va boshqalar jamiyat taraqqiyotini, maʼnaviy, ijtimoiy-maishiy talabehtiyojlarini toʻla qondirishga qaratilgan va butun insoniyat taraqqiyoti davomida shu vazifani ham bajarib kelgan. Yozma hujjatlar kishilarning oʻzaro fikr almashuv imkoniyatlarini kengaytirgan boʻlsa, kutubxonalar yozma asarlar umrini uzaytirish vositasi hisoblangan. Boshqa ijtimoiy muassasalar kabi kutubxonalar ham jamiyatning eng zaruriy ehtiyojlari asosida vujudga keldi va turli davrlarda turlicha shaklda rivojlanib keldi. Buning sababi, maʼlumotlarni qayd qilish, uzatish vositasi sifatida ijtimoiy talabga javob beradigan yozuvning paydo boʻlishi bilan oʻz-oʻzidan tabiiy holda ana shu yozuvlarni saqlay oladigan muassasalarni vujudga keltirishga ehtiyoj paydo boʻlgan edi. Shu tufayli ham kutubxonalar avval-boshdanoq jamiyatning moʻtadil mavjudligini taʼminlaydigan ajralmas qismi hisoblangan.

Kutubxona – kitoblar va kishilik jamiyati tarixi yigʻindisi boʻlgani uchun insonparvar muassasadir. Bunda insoniyat erishgan barcha ilmlar, turli fan sohalari boʻyicha shaklidan, xilidan, turidan, tilidan qatʼi nazar, adabiyotlar toʻplangan. Kutubxonalar zulmatga, nodonlikka, jaholatga qarshi kurashda faol boʻlgan, kishilar qalbiga ezgulik, yaxshilik, sahovat, sadoqat, mehr-muhabbat, oqibat urugʻlarini singdirgan. U insoniyat butun borligʻining buyuk hujjatlashgan guvohi sifatida yashab kelmoqda. Unga zarurat sezgan har bir kishi bemalol foydalana olishi va, oʻz navbatida, kutubxonalar shu maqsadda hammabop boʻlishi kerak.

Bora-bora madaniyatning takomillashuvi ijtimoiy va moddiy madaniyat taraqqiyotining tarixan rivojlanishiga asos boʻlib, kutubxonalar, kitob fondi, ularni tashkil etish va boshqarishning, kitobxonlarga xizmat koʻrsatishning muhim omiliga aylanib qoldi.

Qadimgi davrlardagi Shumer va Nineviya sopol taxtachalaridagi yozuvlardan Misrdagi papirus oʻrama kitoblarigacha, oʻrta asrdagi masjid va madrasalardagi taqchil qoʻlyozmalardan to dastlabki maktablar uchun yaratilgan darsliklargacha boʻlgan hamma davrda kutubxonalar koʻplab tarixiy oʻzgarishlarni boshidan kechirdi va oʻsha davr jamiyat talablariga, taraqqiyotiga javob berib keldi. Har bir jamiyatning gʻoyalari, yangiliklari, oliy maqsadlari kutubxonalarning rivojlanishiga, mazmun-mohiyatiga taʼsir etdi. Shu tufayli, kutubxonalarning jamiyatda tutgan oʻrni, maqsad va vazifalari shunga qarab oʻzgarib, rivojlanib bordi. Hamon kutubxonalar jamiyat maʼnaviy kamolotining ajralmas tarkibiy qismi boʻlib qolmoqda. Zero, maʼnaviyat kitoblar, axborot resurslarining boshqa turlari orqali shakllanadi. Buni jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida koʻrish mumkin.

Shuning uchun kutubxonalarning ijtimoiy roli aniq tarixiy sharoitda namoyon boʻladi. Kutubxonachilik ishi hech qachon makondan va zamondan tashqarida mustaqil rivojlana olmaydi, jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlariga boʻysunadi. Kutubxonalar ijtimoiy hodisa sifatida oʻzi ishlab turgan ijtimoiy muhit doirasiga bogʻliq ravishda shakllanishi buyuk haqiqatdir. Jamiyat kutubxonaning vasiysi boʻlgani uchun ham kutubxonalar jamiyat oldida oʻz faoliyatiga javobgardir va uning ehtiyojiga javob berishi shart, yaʼni jamiyat aʼzolarining axborotga boʻlgan talabini toʻla va sifatli qondirishi axloqiy, maʼnaviy, ijtimoiy qoidalar darajasiga koʻtarildi. 1892–1972-yillarda yashab ijod etgan hindistonlik kutubxonashunos olim Sh. R. Ranganatanning kutubxonachilik ishining besh qoidasi hozirgi davrda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Bular:

• kitoblar oʻqish uchun xizmat qiladi;
• har bir kitobning oʻz kitobxoni boʻlsin;
• har bir kitobxonning oʻz kitobi boʻlsin;
• kitobxonlar vaqtini asra;
• kutubxona oʻsayotgan organizmdir.

Bunday fikrlar juda koʻp va ulardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, kitob maʼnaviy kamolotning mahsuli, maʼlum bir bosqich yakunidir. Kitob oʻqish esa, oʻsib borayotgan maʼnaviy ehtiyojni qondirish yoʻli, maʼnaviyatni boyitish vositasi, maʼnaviy kamolot kalitidir.

Professor O. Gʻ. Qosimova va T. B. Yesimovning 1994-yil nashr qilingan “Umumiy kutubxonashunoslik” darsligida Oʻzbekistonda “Kutubxonashunoslik” fanining rivojlanish bosqichlari uch davrga boʻlib koʻrsatilgan. Agar shunga amal qiladigan boʻlsak, hozirgi kunda bu davrlar toʻrtta boʻladi:

• 1918–1945-yillar;
• 1946–1974-yillar;
• 1975–1990-yillar;
• 1991-yildan keyingi davr.

Bunday boʻlinishlar kutubxonachilik ishidagi rivojlanish xususiyatlari va sohaga oid amalga oshirilgan ilmiy-amaliy ishlar koʻlamiga bogʻliq. Birinchi bosqichda kutubxonashunoslik masalalariga oid atigi 14 ta material eʼlon qilingan boʻlsa, 1976–1987yillarda birgina Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi tomonidan chiqarilgan “Oʻzbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi” toʻplamida kutubxonachilik ishining turli yoʻnalishlari boʻyicha 131 ta maqola eʼlon qilingan. 4-bosqichda esa kutubxonashunoslik masalalariga oid oʻquv qoʻllanmalari, darsliklar, har ikki yilda anʼanaviy tarzda Oʻzbekiston hududida oʻtkazilib kelinayotgan “Central Asia” Xalqaro anjumani, boshqa xalqaro anjumanlar toʻplamlarida, xalqaro seminarlar, anʼanaviy tarzda Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasida oʻtkazilayotgan Betgerxonlik kunlari toʻplamlarida, Respublika bolalar kutubxonasi tomonidan yilda bir marta nashr etiladigan “XXI asrda bolalar kitobxonligi” Respublika seminari toʻplamida, “KUTUBXONA-UZ” oylik jurnali va “Kitob dunyosi” gazetasi sahifalarida muntazam maqolalar berib borilmoqda.

Shu davrda sohaga oid birinchi marta qabul qilingan Oʻzbekiston Respublikasining “Axborot-kutubxona faoliyati toʻgʻrisida”gi Qonuni, 2006-yil 20-iyunda qabul qilingan Prezidentimizning “Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan taʼminlashni tashkil etish toʻgʻrisida”gi, 2011-yil 23-fevraldagi “2011–2015-yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari negizida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatini yanada sifatli takomillashtirishning chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Qarorlari, 2012-yil 20-martda qabul qilgan “Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi axborot-resurs markazi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Qarorning oʻziyoq bu davrning oʻziga xos xususiyatlarini va ahamiyatini koʻrsatadi.

Oʻzbekistonda kutubxonashunoslik fanining birinchi bosqichi asosan fanning shakllanish davri deb hisoblanadi. Bu bosqichda Turkiston Respublikasida kutubxonalar tarmogʻini barpo qilish, kutubxonachilik ishining tashkiliy va funksional jihatlarini asoslash, uning nazariy va amaliy asoslarini yaratish, turli xil kutubxonachilik ishiga oid konferensiyalar, kengashlar, qurultoylarni chaqirish, kutubxonachilik ishiga rahbarlik qilish organlarini tashkil etish bilan bogʻliq ishlar bajarildi.

Bu ishlarni amalga oshirish oʻsha paytdagi Turkiston xalq kutubxonasi (hozirgi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi) faoliyati bilan bogʻliq. Chunki aynan shu kutubxonada oʻsha davrning eng yetuk kutubxonachi-bibliograflari, dastlabki kutubxonashunos, sharqshunos olimlar, madaniyat arboblari toʻplangan edi.

Oʻzbekistonda “Kutubxonashunoslik” fanining shakllanishi va rivojlanishi Yevgeniy Karlovich Betger nomi bilan bogʻliq. Y. K. Betger 1887-yil 30-iyunda Toshkent shahrida tugʻilib, 1905-yili Toshkent erkaklar gimnaziyasini, keyin Moskva, Gendelberg, Kiyev universitetlarini tugatgan. 1920–1924-yillari Oʻrta Osiyo davlat universitetining sharq fakultetini tugatadi va sharq tillari boʻyicha yetuk mutaxassis boʻlib yetishadi.

1914-yilda juda keng bilimga, ayniqsa, rus tilshunosligi boʻyicha yetuk bilimga ega boʻlgan Y. K. Betger Toshkent erkaklar gimnaziyasida rus tili va adabiyotidan oʻqituvchilik faoliyatini boshlaydi. 1915-yildan uning kutubxonachilik ishi bilan bogʻliq hayoti boshlanadi. Avval u Rus geografik jamiyatining Turkiston boʻlimida ham uning aʼzosi, ham kutubxonachi lavozimida ishlaydi. 1915-yil u bir ovozdan kutubxona mudiri lavozimiga saylanadi. A. V. Penkov bilan kitoblarni joylashtirish ishini tugatib, kartochkali va predmet katalogini tuzishga kirishadi. Olimlar yordamida fondni kengaytirishga harakat qiladi. Fond, ayniqsa, oʻlkashunoslik xarakteridagi adabiyotlar bilan boyiydi. Y. K. Betger kutubxona fondini targʻib qilish ishini jonlantirdi, shu yoʻnalishda bibliografiya ishini tashkil qiladi. A. V. Penkov bilan birgalikda “1912-yil 1-oktabrdan to 1914-yil 1-yanvargacha boʻlgan davrda turkistonshunoslikka oid kitoblar va maqolalarning bibliografik koʻrsatkichi”ni va 1914–1915-yillar uchun koʻrsatkichini tuzadi.

1917-yili u Turkiston ommaviy kutubxonasining Kuzatish qoʻmitasi tarkibiga ishga olinadi. Bu yerda u asosan kitob fondini saqlash va uni targʻib qilish masalalari bilan shugʻullanadi. Rahbarlik qobiliyatiga ega boʻlganligi sababli, 1918-yil Turkiston xalq kutubxonasini qayta tashkil etish komissiyasi ishiga jalb etiladi, bir vaqtning oʻzida Xalq komissariati qoshidagi kutubxonachilik boʻlimini boshqara boshlaydi. Uning tashabbusi bilan Toshkentda kutubxona xodimlarini tayyorlash kurslari tashkil etiladi. Bolalar, maxsus va milliy kutubxonalar tashkil etila boshlaydi. Boshqa mutaxassislar bilan birgalikda ilmiy va akademik kutubxonalarning Markaziy Oʻrta Osiyo birlashmasini boshqaradi. Markaziy bibliografik komissiya ishiga rahbarlik qilib, kataloglashtirish boʻyicha masʼul xodim, oʻnli tizim boʻyicha yirik mutaxassis va indeksator sifatida oʻlka boʻyicha kutubxonalar rahbarligiga tayinlanadi. 1922–1931-yillar ilmiy ishlar boʻyicha direktor oʻrinbosari, ilmiy kotib, 1947-yilgacha boʻlim mudiri lavozimlarida faoliyat yuritadi. 1943-yil “A. I. Butakov kundaliklari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiladi.

1920-yillardayoq Y. K. Betger kutubxonalar ishini tashkil etishdagi asosiy jihatlarga eʼtiborini qaratadi. Bular: hisobotlarni tuzishda bir xillikka erishish, kutubxona fondi va kutubxona maʼlumot apparatini tashkil etish, katalog va kartotekalarni tuzish, kitob fondini saqlash, klassifikatsiya qilish va oʻnli klassifikatsiya asosida tavsiflash. 1918-yili L. K. Davidov, A. A. Metelnikov bilan birga 1-marta “Oʻnli bibliografik klassifikatsiya”ni nashr ettiradi. Y. K. Betger bu ishni 1922-yili takomillashtirib qayta nashr ettirdi, unga soʻzboshi, uslubiy koʻrsatma, foydalanish qoidalarini qoʻshadi. Betger kutubxonalar hisobotini va uning tarkibiy qismlarini belgilab beradi, unda kutubxonaning tuzilishi va kutubxona boʻlimlarida ishni tashkil etish haqidagi masalalami yoritishni talab qiladi. Boʻlimlar ishini qulay va toʻgʻri tashkil etish kitobxonlarga ilmiy xizmat koʻrsatishning mezoni ekanligini taʼkidlaydi. Uni takomillashtirishda kutubxona xodimining oʻrni beqiyosligini, buning uchun undan professional bilim, aql-zakovat, mahorat talab etilishini, kutubxonaning moliyaviy ahvoli, uning smetasini tuzish hamda tahlil qilib turish kutubxona faoliyatini rivojlantirishda, takomillashtirishda muhim ekanligini, kutubxonaning moddiytexnik bazasini mustahkamlashning kutubxona oldida turgan vazifalarni hamda aholiga kutubxona xizmati koʻrsatishni yaxshilashning asosiy omili ekanligini koʻrsatadi.

Oʻrta Osiyo davlat kutubxonasi (hozirgi Milliy kutubxona)ning Y. K. Betger tomonidan tuzilgan yillik hisobotlarida qiyosiy tahlil usuli qoʻllanilgan boʻlib, bu bilan kutubxonaning ijtimoiy roli yildan yilga oshib borganligi, yoʻl qoʻyilgan xato va kamchiliklar, ularni bartaraf etish yoʻllarini koʻrish mumkin. Y. K. Betger bibliografik faoliyatga, ayniqsa, oʻlkashunoslik bibliograiiyasiga katta eʼtibor beradi. Nashr etilmay qolib ketgan boʻlsa ham, u juda koʻplab oʻlkashunoslik xarakteridagi bibliografik koʻrsatkichlarni tuzadi. Arab, fors va boshqa sharq tillarini mukammal bilgan mutaxassis sifatida hozirgi Sharqshunoslik instituti faoliyatida ham ishtirok etadi.

1947–49-yillarda sharq qoʻlyozmalarini tavsiflash ishida, 1952-yil tuzilgan “OʻzFA sharq qoʻlyozmalari katalogi”ning 1-jildini tuzishda qatnashadi. Nizomiy, Saʼdiy, Navoiy, Ogahiy asarlarini tarjima qiladi. 1953-yili uzoq yillik samarali mehnatlari uchun “Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan kutubxonachi” unvoni bilan taqdirlanadi.

A. P. Arxangelskiy va Stenmaxiar esa kutubxona budjeti, kitob fondining oʻsib borishi kutubxonachilik ishining taraqqiyotini belgilab beradigan omil boʻlibgina qolmay, balki kutubxonaning ijtimoiy rolini ham koʻrsatib beradi deb taʼkidlashgan. Buni yana kitobning ommaga yetkazib berilishiga, kutubxona ishi mazmunining oʻzgarishiga bogʻliq boʻlib, yangi tipdagi kutubxonalar avvalgi kutubxonalardan siyosiy va madaniy masalalarni ilgari surishi bilan ajralib turishi zarur degan gʻoyani ilgari surishgan. Ushbu gʻoyani rivojlantirib, kutubxonalarning muhim vazifalaridan biri kutubxonaga zarurati, ehtiyoji katta boʻlgan uy bekalari, uy xizmatkorlari, kosiblami va boshqalami jalb qilish zarurligini aytganlar. Kutubxonaning tarbiyaviy rolini oshirish uchun kutubxonachilik ishi sifatini yaxshilash, kitobxonlarga tabaqalashtirilgan (differensial) xizmat koʻrsatish zarurligini koʻrsatdilar.

O. V. Maslova va M. N. Latipovalarning 1931-yil nashr etilgan “Alifbo katalogi” amaliy qoʻllanmasida asarlarni tavsiflashda qoʻllaniladigan ruscha-oʻzbekcha qisqartirilgan soʻzlar lugʻati va boshqalar oʻzbek tilida nashr qilingan kitoblar asosida ishlab chiqiladi.

Olga Vasilevna Maslova yirik kutubxonashunos-bibliograf, Respublikada xizmat koʻrsatgan kutubxonachi, tarix fanlari nomzodi, xalqimiz maʼnaviy merosining faol targʻibotchisi 1893-yil 11-sentabrda Toshkentda harbiy xizmatchi oilasida tugʻilgan. Faoliyati davomida maʼlumot-bibliografiya apparatini, tarix, geografiya, geologiya, gidrologiya, biologiya, Oʻrta Osiyo xalqlari madaniyatiga oid bibliografik ishlarni tuzadi. Bibliografik tavsif, annotatsiya va sharhlarni tuzish metodikasiga alohida eʼtibor qaratadi.

Kutubxonashunoslik fani taraqqiyotining birinchi bosqichi kutubxonachilik nazariyasining tashkiliy masalalari bilan bogʻliq boʻlib, ular 1921-yil noyabr oyida Markaziy idoralararo kutubxonachilik komissiyasining barpo qilinishi, 1923-yil Toshkent shahrida kutubxona birlashmalarining tashkil etilishi, turli kutubxonachilik kengashlari, konferensiyalar, seminarlar, qurultoylarning chaqirilishi, respublikadagi ayrim kutubxonalar faoliyatini tekshirish, kutubxona shoxobchalarini rivojlantirish rejalarining tuzilishi, yetakchi kutubxonalarning ilgʻor ish tajribalarini oʻrganish, targʻib qilish, ommalashtirish va boshqa ishlar amalga oshirildi.

Oʻsha davrda kutubxonashunoslar tomonidan baʼzi bir muammolar oʻrganilgan va rivojlantirilgan. Bular:

• kutubxonachilik ishi tarixi va nazariy asoslarining umumlashtirilishi (Oʻzbekiston davlat kutubxonasi asarlarining nashr qilinishi va ilmiy sessiyalarning oʻtkazilishi);
• Oʻzbekiston davlat kutubxonasining ilmiy hisobotlarini tuzish va faoliyatini tahlil qilish;
• kutubxonachilik xizmati koʻrsatishning ahvoli va kutubxona fondini toʻldirish muammolarini oʻrganish;
• kutubxona shoxobchalari va tarmoqlarini tashkil qilish;
• tavsiflash metodlari va alifbo katalogini tashkil qilishning nazariy asoslarini ishlab chiqish hamda oʻzbek tilidagi kutubxonachilik atamalari muammolarini tadqiq etish;
• turli xil nazariy qarashlar (tanqidiy, munozarali), aniq namoyon boʻlgan oʻnli bibliografik klassifikatsiya jadvali nazariy va amaliy asoslarining ishlab chiqilishi.

Oʻzbekistonda kutubxonachilik fani rivojlanishining ikkinchi bosqichi birinchi bosqichdan farqli ravishda sohada mahalliy millat vakillarining koʻpayishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda kutubxonachilik ishining umumiy masalalaridan tortib, alohida kutubxonalar faoliyati, kutubxona tarmoqlari, kutubxonalar ishining ayrim yoʻnalishlari, kitobxonlarga xizmat koʻrsatish, kutubxona fondiga oid muammolar, kutubxonalar ishini tashkil qilish, kutubxonalarda ilgʻor tajribalarni oʻrganish, umumlashtirish va targʻib qilish, boshqa kutubxonalar amaliyotiga joriy etish, kutubxonalar ish tajribalarini ommalashtirish va targʻib qilish maqsadida toʻplamlar nashr qilish, lugʻatlar, maʼlumotnomalar tuzish, maʼlum mavzularda dissertatsiyalar yaratish masalalari asosiy oʻrinda turdi.

1940-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab matbuotda Oʻzbekistonda kutubxonachilik ishi, uning tashkil etilishi, tarmoqlarning rivojlanishi, A. Navoiy nomidagi davlat kutubxonasining faoliyati, tashkiliy-metodik ishlariga oid materiallar paydo boʻla boshlaydi.

1950-yillar oʻrtalariga kelib, jamoa xoʻjaliklari kutubxonalari ishi keng oʻrganiladi va ular matbuotda yoritila boshlanadi. Oʻtgan asrning 60-yillariga kelib, qishloq va shoʻro xoʻjaligi kutubxonalarining faoliyati, taraqqiyoti boʻyicha materiallar paydo boʻldi. Markaziy ilmiy qishloq xoʻjaligi kutubxonasi faoliyati, qishloq va shoʻro xoʻjaligi kutubxonalari faoliyatini muvofiqlashtirish masalalari yoritila boshlandi.

1950-yillardan bolalar kutubxonalari xodimlarining bolalarga kutubxona xizmati koʻrsatish, ilgʻor tajribalarni ommalashtirish, bolalar oʻqishiga rahbarlik qilish, bolalar bilan ishlash masalalarini yoritadilar. Oʻtgan asrning 60-yillari boshlariga kelib, ochiq kitob fondlarini tashkil etish masalasi oldingi oʻringa chiqdi. 1960-yilda Fargʻona va Buxoro viloyatida tuman kutubxonalarining ochiq kitob fondi sharoitida kitobxonlarga xizmat koʻrsatish tajribasi oʻrganilib, respublika miqyosida bu ilgʻor tajribani yoyishga oʻtildi.

Dastlab bu masalada Moskva va Sankt-Peterburgda nashr qilingan uslubiy qoʻllanmalardan foydalanildi. Shuning uchun milliy tildagi adabiyotlar fondini shakllantirish, kitoblarni joylashtirish usullarini ishlab chiqish, tavsiya bibliografik qoʻllanmalarining yetishmasligi, katalog va kartotekalar tizimining takomillashmagani tufayli kutubxona fondi mazmuni toʻla ochib berilmasligi, ochiq kitob fondi sharoitida “kutubxonachining boʻlishi shart emas” degan tushunchalarning paydo boʻlishi kutubxonachilik ishini takomillashtirishdagi asosiy toʻsiqlar boʻlib qoldi.

Shu sababli, Oʻzbekiston davlat kutubxonasi metodik markaz sifatida ochiq kitob fondi sharoitida kitobxonlar oʻqishiga rahbarlik qilish, kutubxona fondini oʻrganish va toʻldirish, katalog va bibliografk qoʻllanmalardan foydalanish hamda boshqa dolzarb masalalar boʻyicha tajribalarni oʻrganish, ommalashtirish, umumlashtirish masalalari bilan shugʻullandi.

Kutubxonachilar uchun viloyat, shahar, tuman kutubxonalarida ochiq kitob fondini tashkil etish, fondni joylashtirish, kutubxonachilarga yordam beradigan adabiyotlar roʻyxatini oʻz ichiga olgan tavsiya uslubiy qoʻllanmalar ishlab chiqish boshlandi. Shu sharoitda oʻqishga rahbarlik qilish, kitobxonlar qiziqishini oʻrganish, ommaviy, bolalar, kasaba uyushmalari, texnika kutubxonalarida ochiq fondni tashkil etish kabi dolzarb masalalar paydo boʻldi.

1962–1966-yillarda Oʻzbekiston davlat kutubxonasi “Har bir kishining mehnati – hammaning baxt-saodati uchun” umumiy sarlavhasi bilan uchta toʻplamni nashrdan chiqardi. Birinchi toʻplam 1962-yildan nashr etilgan boʻlib, respublika kutubxonalari fondini oʻrganish natijasida oʻzbek tilidagi adabiyotlar fondining oʻzagi (yadro)ni yaratish muammolari, texnika, qishloq xoʻjaligi, ijtimoiy-siyosiy adabiyotlarni targʻib qilish masalalari ana shu qismda ochib berildi. Ikkinchi toʻplam esa Fargʻona viloyati kutubxonasida ishchi yoshlarning oʻqishiga rahbarlik qilish va oʻlkashunoslik ishlari tajribalari asosida toʻplangan materiallar asosida 1966-yili nashrdan chiqdi. Uchinchi toʻplam ham 1966-yil nashr etilgan boʻlib, unda adabiyotlar targʻiboti, mehnatkash-kitobxonlar orasida ilmiy bUimlami targʻib qilish, qishloq joylarda va shaharlarda har bir oilaga kitobni yetkazish, ayrim jamoa xoʻjaligi kutubxonalarining ishlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar berilgan. Bu toʻplamlar tarixiy va ilmiy ahamiyatga ega boʻlib, kutubxonachilik ishi tarixini oʻrganishda manba boʻlib qoladi.

1972-yili oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlari kutubxonalari xodimlarining ish tajribalarini umumlashtirgan dastlabki toʻplam nashrdan chiqdi. Bu toʻplam uslubiy xarakterda boʻlib, yoshlarga kutubxona-bibliografik xizmati koʻrsatish tajribalarini umumlashtirish maqsadida Toshkent davlat universiteti (hozirgi Milliy universitet) tomonidan nashr etilgan edi. Oʻsha davr mutaxassislari toʻplamga yuqori baho berishgan va toʻplam koʻplab kutubxonalar uchun tajriba almashish, boshqa kutubxonalar tajribasini oʻrganib, oʻz faoliyatlariga singdirish uchun asos boʻlib xizmat qilgan. Bunga oʻxshagan toʻplam 1974-yilda boshqa nomda nashr etilgan edi.

1958-yilda Qoʻqon pedagogika instituti tarkibida kutubxonachilik fakulteti tashkil etiladi va 1960-yilda Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika instituti tarkibiga kiritildi. Shundan soʻng mamlakatimizda kadrlar tayyorlash sifati, koʻlami ancha oshdi. Kutubxonashunoslik va bibliografiya fani rivojlana boshladi. Bu esa kutubxonalar tizimining amaliyotiga ham taʼsir koʻrsatdi. Shuningdek, Oʻzbekistonda tarix fanining taraqqiyotida oʻzgarishlar yuz berdi. Alohida kutubxonachilik ishi tarixi hali mustaqil oʻrganilmagan boʻlsa-da, ikki yoʻnalishda: xalq maorifi tarixi, nashriyotchilik ishi, madaniy-maʼrifiy ishlar tarixi oʻrganilganda maʼlum bir maʼnoda kutubxonachilik ishi tarixiga ham oʻrin berilgan edi.

1959-yil hukumatning “Mamlakatda kutubxonachilik ishining ahvoli va uni yaxshilash choralari toʻgʻrisida”gi qarori qabul qilingan edi.

1960-70-yillarga kelib, Nizomiy nomidagi TDPI qoshidagi kutubxonashunoslik kafedrasi jamoasi tomonidan kutubxonachilik ishi tarixi oʻrganila boshlandi. Ilk feodallar jamiyati davridan 1924-yilgacha boʻlgan davrda Oʻzbekiston kutubxonachiligi tarixi masalasi birinchi marta Osiyo Gʻafurovna Qosimova tomonidan tadqiq etildi. Natijada, 1965-yilda Toshkent davlat universitetida respublikada birinchi boʻlib kutubxonachilik ishi tarixi boʻyicha nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilindi. Bu O. Qosimovaning “Oʻzbekistonda ommaviy kutubxonalar tarmogʻining rivojlanishi” mavzusidagi ishi edi. Tarixiy materiallar asosida ilk bora Turkiston oʻlkasi kutubxonalari tarixi, turli xil ilmiy jamiyatlar kutubxonalari faoliyati, nolegal kutubxonalar, Turkiston ommaviy kutubxonasi, unda tashkil topgan Kutubxonachilik komissiyasining tashkil topishidan to 1924-yilgacha boʻlgan faoliyat yoritildi.

Inqilobdan keyingi davrni oʻrganishda davrlashtirish prinsipini qoʻllagan holda ommaviy kutubxonalar rivojlanishi, har bir davrda aholiga kutubxonachilik xizmati koʻrsatishning xususiyatlarini ochib bergan.

Ilmiy ishi natijasidan unumli foydalangan O. Qosimova 1968-yilda “Oʻzbekistonda kutubxonachilik ishi” nomli asarini nashr ettirdi. Bu asarda 1924-yildan 1967-yilgacha boʻlgan davrdagi Oʻzbekiston kutubxonalari tarixi, istiqboli tanqidiy va tahliliy ravishda ochib beriladi. Kutubxonachilik ishi tarixi muammolari bilan amaliyotchilar ham shugʻullanishgan. A. Navoiy nomidagi OʻDK xodimi Y. B. Abramov Leningrad davlat madaniyat instituti bazasida 1967-yili “Oʻzbekistonda kataloglashtirish nazariyasi va amaliyotining rivojlanishi” mavzusida dissertatsiyasini himoya qiladi. Ishning birinchi qismida muallif IX asrdan to Rossiyaning Oʻrta Osiyoni bosib olgunigacha boʻlgan davrda Oʻzbekiston hududida kataloglashtirish tarixini yoritgan. Asosiy eʼtiborini Turkiston Ommaviy kutubxonasi (TOK)ning rus boʻlimi katalogi, Turkiston oʻlkasidagi shahar, ilmiy, oʻquv yurtlari va boshqa kutubxonalar kataloglariga qaratgan. TOKning kataloglashtirish faoliyati va uning rivojida N. V. Dmitrovskiy hamda kutubxonachilik komissiyasining oʻrni tarixan oʻrganib chiqilib, tadqiq qilingan. Tadqiqotning keyingi qismlarida 1917–1924-yillar Turkiston muxtor respublikasida, 1925–1967-yillarda Oʻzbekistonda kataloglashtirish jarayonlari va amaliyoti Oʻzbekiston davlat kutubxonasi misolida yoritilgan. OʻDK negizida 1918-yili tashkil topgan kutubxona fondini kataloglashtirish muammolari bilan shugʻullanuvchi maxsus komissiya faoliyati birinchi bor ilmiy jamoatchilikka yetkazildi.

1968-yili ToshDU asosiy kutubxonasi xodimi Aleksandr Ivanovich Kormilitsin “Inqilobdan oldingi Turkistonda kutubxonachilik ishi tarixi” mavzusida ilmiy ishini himoya qiladi. Ishda

Turkistonning mahalliy aholi soni koʻp boʻlgan Sirdaryo, Fargʻona va Samarqand viloyatlari boʻyicha tadqiqot ishlari yoritilgan.

1969-yillarning birinchi yarmida ilmiy kutubxonalar faoliyati ham tadqiq qilina boshlandi. 1973-yili M. Rahimova ToshDUda “Oʻzbekiston SSR ilmiy kutubxonalari taraqqiyoti tarixi” (1917–1941-yillar) mavzusida ilmiy ishini himoya qiladi va Oʻzbekiston davlat kutubxonasi, ToshDUning ilmiy kutubxonasi, A. S. Pushkin nomidagi Samarqand viloyat kutubxonasi, A. Navoiy nomli Samarqand davlat universitetining asosiy kutubxonasi, Abu Ali ibn Sino nomli Buxoro viloyat kutubxonasi, FA asosiy kutubxonasi, Toshkent davlat tibbiyot instituti kutubxonalari tarixi, respublikada ilmiy kutubxonalar tarmogʻining shakllanishi, oliy oʻquv yurtlari kutubxonalari faoliyati va muammolari atroflicha tadqiq qilingan. 1941–1970-yillarda ilmiy kutubxonalar faoliyati tarixini Boqibillo Karimov tadqiq qiladi va “Oʻzbekiston SSRda ilmiy kutubxonalar taraqqiyoti” nomi bilan ilmiy ishini himoya qiladi. Unda Respublika ilmiy-texnika kutubxonasi, Respublika hududiy patent fondi kutubxonasi, Oʻzbekiston davlat rejani ilmiytexnika va texnik-iqtisodiy tadqiqotlar ilmiy tekshirish institutining xalq xoʻjaligi mutaxassislariga xizmat koʻrsatish faoliyati yoritib berilgan.

Mamlakatimiz kutubxonashunoslik fanining rivojlanishini oʻrganishda, tadqiq qilishda yana maʼlumotnoma nashrlar ham alohida ahamiyatga ega. 1964-yili A. Navoiy nomidagi OʻDK tomonidan oʻzbek tilida “Oʻzbekistonning yirik kutubxonalari” nomli maʼlumotnoma eʼlon qilindi. Unda respublika ahamiyatiga ega boʻlgan ilmiy kutubxonalar, viloyat, oliy oʻquv yurtlari va kasaba uyushmalari kutubxonalari faoliyati yoritilgan, makoni, joyi, tarixi, qaysi tarmoqqa qarashliligi va vazifalari, tuzilishi, kitob fondi va kitobxonlar miqdori koʻrsatilgan.

Yana bir maʼlumotnoma “Oʻzbekistonning texnika kutubxonalari”dir. Bu Oʻrta Osiyo respublikalari boʻyicha shunday tipdagi birinchi nashr hisoblanadi. Maqsadi Oʻzbekiston kutubxonalarining kitob fondini toʻldirish, kutubxonachilik va axborot ishlarini muvofiqlashtirish. U respublika ilmiy-texnika kutubxonasi, boshqa ilmiy-texnika va texnika kutubxonalari, Oʻzbekiston Madaniyat ishlari vazirligining viloyat kutubxonalari, FAning asosiy kutubxonasi, universitetlar va texnika oliy oʻquv yurtlari kutubxonalari haqida maʼlumotlar beradi.

Xulosa oʻrnida 1946–1974-yillarda eʼlon qilingan materiallar asosida shuni aytish mumkinki, respublika kutubxonalari faoliyati chuqur ilmiy va tanqidiy jihatdan oʻrganildi va sharhli-axborotli materiallar koʻpaydi, ilgʻor tajribalar oʻrganilib, umumlashtirildi va amaliyotga joriy etildi, kutubxonachilik ishi haqida ilmiy tadqiqotlar koʻpaydi, maʼlumotnoma va lugʻat nashrlari paydo boʻldi. A. Navoiy nomli OʻDK mamlakatda kutubxonachilik ishining tashkilotchisi, jonkuyari, ilmiy tadqiqot ishlarini muvofiqlashtiruvchi markazga aylana boshladi.

Kutubxonachilik sohasida kadrlar tayyorlashning oliy va maxsus tizimi tarkib topdi. 1974-yilda sobiq Ittifoqda 14-chi boʻlib Toshkent davlat madaniyat instituti tashkil topdi va uning tarkibida “Kutubxonachilik” fakulteti ish boshladi. Respublikada yagona oliy maʼlumotli kutubxonachi-bibliograflar tayyorlaydigan oliy oʻquv yurti 2012-yilgacha faoliyat yuritdi, koʻp yillar mobaynida mamlakatimiz, qoʻshni va xorijiy davlatlar kutubxonalari uchun malakali kadrlar tayyorlab keldi, mamlakatimiz kutubxonachiligi tizimini rivojlantirishga muhim hissa qoʻshdi.

1974-yil kutubxonachilik ishi sohasida markazlashtirilgan tizimni boshlab bergan “Mehnatkashlarni kommunistik ruhda tarbiyalashda va fan-texnika taraqqiyotida kutubxonalarning rolini oshirish toʻgʻrisida”gi hukumat qarori qabul qilindi. Bu esa 1975-yildan boshlangan kutubxonashunoslik fanining uchinchi bosqichi rivojida muhim asos boʻlib qoldi. Bu davrda kutubxonashunoslik fani yangi pogʻonaga koʻtarildi. Kitob ishi tarixi, kutubxonalar tarmoqlari, kutubxonashunoslik fani va uning umumiy muammolarini hal etish boʻyicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. O. Qosimovaning oʻzbek va rus tilidagi “Oʻzbekistonda kutubxonachilik ishi tarixi” darsligi kutubxonachilik fakultetida oʻqitila boshlandi.

Bu davrda kutubxonachilik ishi muammolariga oid bitta doktorlik va 7 ta nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. “Oʻzbek tilining kutubxonachilik-bibliografik terminshunosligi” (E. Yoʻldoshev) mavzusida ish boshlanib, u “Oʻzbek kitobatchiligi terminologiyasi” nomi bilan doktorlik ishi darajasiga yetdi. Professor Ergash Yoʻldoshev “Oʻzbekistonda bolalarga kutubxonachilik xizmati koʻrsatilishi: shakllanishi, rivojlanishi va istiqbollari”, M. Rasulov “MKSda ommaviy qishloq xoʻjaligi kasbi mehnatkashlariga xizmat koʻrsatishni takomillashtirish”, M. A. Zufarova “Ikki tillilik sharoitida sistematik katalog: tashkil qilish muammolari va takomillashtirish yoʻllari”, V. V. Sadurskaya “Yuqori sinf oʻquvchilarining bilishga oid faolligini shakllantirishda yoshlar kutubxonasi, maktab ishlab chiqarish jamoasining oʻzaro hamkorligi”, M. Mahmudov “Maktab oʻqituvchilariga kutubxona xizmatini koʻrsatish: hozirgi ahvoli va taraqqiy ettirish yoʻllari” mavzularida tadqiqot ishlarini yakunladilar.

Bu bosqichda Oʻzbekistonda kutubxonashunoslik fanini rivojlantirishning asosiy masalalaridan biri ilgʻor tajribalarni oʻrganish, tahlil qilish va ommalashtirishdan iborat edi. Shu yoʻnalishda 1960-yillardan Alisher Navoiy nomidagi Respublika davlat kutubxonasi (hozirgi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi) 34 ta maxsus toʻplam nashr qiladi, 1976-yildan “Oʻzbekiston kutubxonalari” nomi bilan davomli nashr chiqadi. Ilmiy toʻplam sifatida respublika kutubxonalaridagi amaliy ish tajribalari yoritadigan, tahlil va targʻib qiladigan nashrga aylanadi. Keyinchalik bu toʻplam “Oʻzbekiston kutubxonashunosligi: kutubxonachilik ishi nazariyasi va amaliyoti boʻyicha maqolalar toʻplami” nomi bilan chiqarila boshlandi va kutubxonachilik ishining nazariy va amaliy muammolari boʻyicha umumiy materiallar, uning ayrim yoʻnalishlariga bagʻishlangan risolalar oʻz aksini topdi.

Bu nashr respublikada kutubxonachilik ishi tarixi, nazariyasi, amaliyoti va istiqboli masalalarini yoritadigan, ishlab chiqadigan, barcha kutubxona tarmoqlari oʻrtasida ilgʻor tajribalarni ommalashtiradigan, mamlakatimizda va hududlarda kutubxonachilik ishi qurilishi xususiyatlarini oʻrganadigan, kutubxona xodimlari malakasini oshiradigan, kitobxonlarda oʻqish madaniyatini tarbiyalaydigan, kutubxonachilik kasbining nufuzini, obroʻ-eʼtiborini koʻtaradigan nashrga aylandi.

1974-yilda sobiq Ittifoq hukumatining kutubxonachilik ishiga oid qabul qilgan qarori asosida mamlakatda markazlashtirilgan kutubxonalar tizimi tashkil topdi. Bu tizimning xususiyati shundan iborat ediki, hududlar xususiyatidan kelib chiqqan holda alohida tizimlar shakllandi, ulaming tarkibida markaziy kutubxona va uning atrofida filiallar birlashib, tizimni boshqarish, mablagʻ bilan taʼminlash, rejalashtirish va hisobot ishlari, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, hisob-kitob ishlari, fondni toʻldirish, unga qayta ishlov berish, texnik va ilmiy ishlov berish Markaziy kutubxona zimmasiga, aholiga kutubxona xizmati koʻrsatish filiallarga biriktirildi. Kutubxonalarda ilgʻor ish usullarini oʻrganish, oʻzaro hamkorlik qilish, ichki va tashqi kitob ayirboshlash, kutubxonalararo abonement, sirtqi abonement, Xalqaro abonement ishlari shu davrda rivojlantirildi. Markaziy kutubxona butun bir tizim uchun ilmiy-uslubiy, bibliografik ish markaziga aylandi.

1975–1990-yillarda “Kutubxonashunoslik” fanining rivojlanishida asosiy eʼtibor respublikada maktab oʻquvchilari va bolalarga kutubxona xizmati koʻrsatish sifatini oshirish masalalariga qaratildi. Kitobxonlar oʻqish madaniyatini tarbiyalash, oʻqishiga rahbarlik qilish masalalari har tomonlama ishlab chiqila boshlandi. Shu davrda Toshkent davlat madaniyat institutining “Bolalar adabiyoti va kutubxonalarda bolalar oʻqishiga rahbarlik qilish” kafedrasi tashkil topib, uning faoliyati koʻlami va sifati jihatidan koʻzga tashlandi. Bu kafedraga avval filologiya fanlari doktori, folklorist olim Malik Murodov, keyinchalik pedagogika fanlari nomzodi, professor E. Yoʻldoshev rahbarlik qildi. 1982–1990-yillarda M. Murodovning bolalar kitobxonligi, ularning oʻqishiga rahbarlik qilish, kitobxonlikning ildizlari, oilada kitobxonlik, uning ildizlari, anʼanalari, shaxsiy kutubxonalar va ularda aholiga xizmat koʻrsatish, bolalar maʼnaviy dunyosini shakllantirishda kitobning oʻrni, E. Yoʻldoshevning “Bolalar oʻqishiga rahbarlik qilish”, “Oʻqish madaniyatini tarbiyalash” kabi risolalari nashr etildi. Maktab va litsey kutubxonalari ishini tashkil etish, kutubxonalarda kataloglarni tashkil etish, kitob fondini tashkil etish va u bilan ishlash, turli sinf oʻquvchilari bilan ishlash, ular oʻrtasida kutubxonachilik va bibliografik bilimlarni targʻib etish boʻyicha kitoblar va risolalar, turli ommaviy tadbirlarni tashkil etish metodikasiga oid qoʻllanmalar respublika “Kitobxon” jamiyati bilan hamkorlikda nashr etildi. Ulardan “Badiiy adabiyotlarni targʻib etishning ommaviy usullari”, “Adabiy oʻqishlarni tayyorlash va oʻtkazish metodikasi”, “Adabiy viktorinalar” kabi yangi ish usullarining metodikasini oʻrgatuvchi, ommalashtiruvchi metodik risolalar nashr etildi. Chunki, bu davrga kelib, ommaviy ishlarni tayyorlash va oʻtkazishda yagona metodikaga ehtiyoj paydo boʻldi. Turli kutubxonalarda ommaviy ishlarning oʻziboʻ1archi1ik bilan, har kim oʻzi istagancha oʻtkazishi ommaviy tadbirlarning taʼsirini, sifatini, nufuzini tushirib yubordi.

1975–1990-yillarda kutubxonachilik ishi sohasidagi tadqiqotlar kutubxonalarning ijtimoiy rolini oshirishga qaratildi. Bu sohaga adabiyotshunoslarning kirib kelishi koʻzga tashlandi. Ammo, kutubxonachilik ishi masalalarining hal etilishida jamiyatshunoslar, faylasuflar, pedagoglar, psixologlar yetarli darajada ishtirok etishmadi.

Bu davrda asosiy eʼtibor sohaga oid ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish, bolalar va oʻsmirlar bilan ishlash, oʻqish madaniyatini tarbiyalash, oʻqishiga rahbarlik qilish, yetakchi kutubxonashunos-bibliograf olimlarning faoliyatini oʻrganish, tadqiq qilish, targʻib qilish, kutubxonashunoslik fanining boshqa sohalar bilan hamkorligini yoʻlga qoʻyish, ular yordamida ilgʻor tajribalarni ommalashtirish, aholiga kutubxonachilik xizmati koʻrsatishni takomillashtirish, kutubxona tarmoqlarini markazlashtirish, madaniy-maʼrifiy muassasalar tizimida kutubxonalarning oʻrni masalasini oʻrganish, tadqiq qilish, kutubxonachilik hududiy birlashmalari faoliyatini oʻrganish masalalari uchinchi bosqichga xos edi.

1991-yil Oʻzbekiston mustaqilligi qoʻlga kiritilganidan soʻng jamiyatning barcha qatlamlarida oʻzgarishlar yuz berdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitiga oʻtish davri boshlandi. Hamma sohada iqtisodiyotni, moddiy-texnik bazani mustahkamlash, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniymaʼrifiy sohalarda boʻlgani kabi madaniyat va sanʼat sohasida ham milliylikka eʼtibor oshdi. Milliy urf-odatlarimizni takomillashtirish, milliy qadriyatlarimizni qaytadan oʻrganish, tahlil qilish, ayniqsa, oʻzbek millati tarixini yangi nuqtayi nazardan oʻrganish masalasi, maʼnaviyatni shakllantirish, rivojlantirish oldingi oʻringa chiqdi. Diniy qadriyatlar qaytadan tiklandi. Xorijiy mamlakatlar bilan barcha sohada hamkorlik kuchaydi. Xorijiy sarmoyalar mamlakatimiz rivojiga taʼsir eta boshladi. Kutubxonachilik ishi sohasida ham xorijiy grantlar, hamkorlik yordamlari paydo boʻldi. Ulaming taʼsirida va koʻmagida kutubxonachilik ishi sohasida avtomatlashtirish tushunchalari shakllanib, amaliyotga joriy etila boshlandi. Shulardan eng asosiysi elektron kataloglarning tashkil etilishi boʻldi. Mamlakatimizda dastlab Toshkent viloyati “Turon” ilmiy-universal kutubxonasi, Oʻzbekiston FA asosiy kutubxonasining faoliyatida yangi texnologiya paydo boʻldi, Rossiyaning “IRBIS” dasturi asosida elektron kataloglar yaratila boshlandi. “Turon” kutubxonasi tomonidan bir necha xorijiy grantlar yordamida respublika kutubxonalari uchun oʻquv seminarlari tashkil etilib, elektron katalog tuzish qoidalari, nusxa koʻchirish apparatlari yordamida adabiyotlardan nusxa olish, bibliografik yozuvlarni dasturga kiritish, kompyuter savodxonligini oshirish masalalari boʻyicha mashgʻulotlar oʻtkazildi.

XX asrning soʻnggi yillariga kelib, mamlakatimiz kutubxonalari faoliyatiga kompyuterlar kirib keldi. Ular yordamida kutubxonachilik ish jarayonlarini avtomatlashtirish bilan kutubxonachilar mehnatini yengillashtirish, ularning ish samarasini va sifatini oshirish masalalari kun tartibiga chiqdi. Shu sababli, 1994-yildan boshlab AK respublikada birinchilardan boʻlib, Rossiyaning “IRBIS” dasturi asosida elektron katalog yaratishga kirishdi.

1998-yili kutubxona ish jarayonlari shu dastur asosida avtomatlashtirishga oʻtkazila boshlandi, kitobxonlarda Internet tarmogʻida ishlash imkoniyati yaratildi hamda elektron pochta aloqasi ishga tushdi.

2001-yili FAAK Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida birinchi boʻlib “Avtomatlashtirilgan kutubxona modeli” loyihasi doirasida respublika kutubxona xodimlarini axborot texnologiyalari savodxonligiga oʻqitishga moʻljallangan oʻquv markazi ish boshladi va 150 dan ortiq kutubxona xodimi oʻqitildi. 1994-yildan boshlab, AK fondiga olingan hujjatlarning elektron katalogi, 9 mingga yaqin dissertatsiyalarning bibliografik yozuvlari kiritildi. Ammo bu ishlar dastlabki davrda bajarilgani va hali kutubxona xodimlarida elektron katalog tuzish madaniyati yetarli boʻlmaganligi sababli bibliografik yozuvlarni kiritishda koʻpgina xatolar mavjud edi.

2000–2004-yillarda Toshkent viloyati “Turon” ilmiy-universal kutubxonasi (2006-yildan axborot-kutubxona markazi) nafaqat Toshkent viloyati kutubxonalari, balki respublika kutubxonalari faoliyatini rivojlantirish maqsadida xorijiy grantlardan foydalanib, 5 ta viloyat kutubxonasida “Huquqiy axborot markazi”ni tashkil etdi, ularni kompyuter, printer, skaner bilan taʼminladi va elektron katalog tashkil etish ishlarida yordam berdi, kutubxonalar faoliyatiga fandrayzing usulini olib kirish boʻyicha bir yil davomida oʻquv seminarlari tashkil etdi.

1999-yildan boshlab mutaxassislar saʼy-harakati bilan xorijiy tashkilotlar koʻmagida “Fan, texnika, taʼlim va biznes sohalarida kutubxona, Internet resurslaridan foydalanish – “Central Asia” nomi bilan ikki yilda bir marta Oʻzbekistonning yirik shaharlari va kutubxonalari bazasida Xalqaro anjuman oʻtkazila boshlandi. Bu anjumanda dunyo mamlakatlarining ilgʻor kutubxonashunos va bibliograf olimlari, kutubxonalar ish jarayonlarini avtomatlashtirish boʻyicha mutaxassislar ishtirok etadilar. Anjumanda kutubxonachilik ishini takomillashtirish, sifatli va samarali axborot xizmati koʻrsatish, kutubxonalar ish jarayonlarini avtomatlashtirish, xodimlar malakasini oshirish, qayta tayyorlash, elektron kataloglar yaratish, mamlakatlarning yigʻma elektron kataloglari, ilgʻor ish tajribalari, virtual kutubxonalar, elektron kutubxonalar, ularning ishini tashkil etish, Internet xizmati, Internet resurslarini yaratish, xususiy elektron resurslar va ularni yaratish, masofadan turib xizmat koʻrsatish, elektron resurslar tashkil etish, oʻzaro almashish, hamkorlik ishlari, elektron bibliografik resurslar yaratish va fondini tashkil etish kabi koʻplab masalalar muhokama qilindi.

Anjumanda axborot-kutubxona xizmati koʻrsatish bilan bogʻliq tashkilotlar – nashriyotlar, kitob savdosi tashkilotlari, kompyuter texnologiyalari ishlab chiqarish kompaniyalari, dasturchilar, arxiv xodimlari qatnashib, fikr almashdilar. Bu davrda xorijiy mamlakatlar tajribalarini oʻrganish, kutubxonalar faoliyatiga olib kirish borasida katta ishlar bajarildi. Turli grantlar jalb etilib, Ispaniya, Italiya, Fransiya, AQSH, Germaniya, Latviya, Litva, Shvetsiya, Gruziya, Ozarbayjon, Rossiya, Ukraina, Belorus, Qozogʻiston, Qirgʻiziston kabi koʻplab mamlakatlar bilan hamkorlik oʻrnatildi, ularning ish tajribalarini oʻrganish maqsadida ijodiy safarlar, oʻquv kurslari tashkil etildi. Bunda Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent davlat madaniyat instituti kutubxonashunos-bibliograflari, talabalar, mamlakatimizning yirik kutubxonalari xodimlari

qatnashdilar. Ayniqsa, bu borada Germaniyaning Gyote instituti faoliyati juda samarali boʻldi. Bu institut yordamida Samarqand viloyati AKMda, Toshkent shahar sanoat kasb-hunar kollejining ARMda nemis oʻquv zallari tashkil etildi, kompyuterlar va ilgʻor texnika vositalari bilan jihozlandi, adabiyotlar va elektron resurslar fondi tashkil etildi.

Mamlakatimiz kutubxonalarida xususiy elektron resurslar yaratish ishlari, yigʻma elektron katalog yaratila boshlandi. Kutubxonachilik ishi sohasida yangi qonuniy va meʼyoriy hujjatlar qabul qilindi.

Zuhra Berdiyeva

“Kutubxonashunoslik” (Kasb-hunar kollejlari uchun. Toshkent, “Ilm ziyo”, 2014) darsligidan.

Kitobxonlik madaniyati haqida

Kitob – zamonlar toʻlqinida suzuvchi, oʻzidagi ma’nolar xazinasini ajdodlardan avlodlarga avaylab yetkazuvchi tafakkur kemasidir. Uning har bir sahifasi hikmatlarga boy va dillarga roʻshnolik kiritib, ezgu tuygʻularni uygʻotmoqqa qodir. Shu bois soʻnggi yillarda mamlakatimizda kitob mutolaasi va targʻiboti, kitobxonlik madaniyatini oshirishga oid qator qarorlar va farmonlar qabul qilinib, yurtimizning barcha hududlarida, xususan OTMlarda talabalar orasida kitobxonlikni keng targʻib qilishga asosiy e’tibor qaratilmoqda.

Prezidentimiz tashabbusi bilan ilgari surilgan 5 muhim tashabbusni talaba-yoshlar orasida keng targʻib qilish, ularning boʻsh vaqtlaridan samarali foydalanish, shuningdek, qishki ta’tilda dam olish kunlarini ham mazmunli oʻtkazishni yanada orttirish, kitobxonlik va kitob mutolaasiga samarali jalb etish borasida amalga oshirilayotgan ishlar yuqoridagi fikrlarimiz tasdigʻi sanaladi.

Bugun jamiyatimizda kitobxonlikni rivojlantirish, mutolaa madaniyatini takomillashtirish borasida har doimgi davrdan bir necha barobar koʻp miqdorda samarali ishlar amalga oshmoqda, tashviqot-targʻibotlar olib borilmoqda. Ma’naviy barkamol kitobxon avlod tarbiyasida har bir oʻquv dargohi muhim va mustahkam poydevor.

Shu bois, institutimizda kitobxonlikni rivojlantirish, mutolaa madaniyatini takomillashtirish borasidagi har qanday faoliyatda kafedra va toʻgaraklar bilan hamohang, hamfikr ish yuritish koʻzlangan maqsadlarga erishishga munosib zamin yaratadi.

Mazkur yoʻnalishdagi ishlarni tizimli tashkil qilish borasida joriy yilning 24-dekabr sanasida Turkiy tillar fakulteti Xotin-qizlar maslahat kengashi yetakchisi, “Qizlarjon” ilmiy-adabiy toʻgaragi rahbari Feruza Sapayeva tomonidan toʻgarak a’zolari bilan birgalikda institutimiz kutubxonasida “Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish” ruknida “Faol kitobxonga tavsiyalar” nomli diskus davra suhbati tashkillashtirildi.

Hozirda yoshlarimiz asosiy axborotni televideniya va internet orqali olmoqda. Shu sabab talaba-yoshlarni kitob oʻqishga boʻlgan qiziqishlarini kuchaytirish, ularning ma’naviy saviyasini oshirishda kitob muhim ahamiyat kasb etadi. Axir buyuk shoir va mutafakkir Hazrat Alisher Navoiy: “Kitob – beminnat ustoz. U har daqiqa bizni donishmandlarning bilim xazinasi bilan oshno eta oladi”, – degan edilar.

Shu kabi munozarali davra suhbatlari fakultetimiz talabalarida kitob mutolaasiga mehr uygʻotishda muhim ahamiyat kasb etadi. Alxusus, kitob mutolaasi insonni hayoti davomida mukofot bilan taqdirlovchi sharafli mehnatdir. Tadbirda eng faol, oʻz fikr-mulohazalari bilan oʻrtoqlashgan talabalar: Shohsanam Ergasheva, Dinora Karimboyeva, Farangiz Abdullayeva, Nargiza Shirinova, Barchinoy Kenjaboyeva, Latofat Qadamboyeva, Sarvinoz Sherimbetova, Dildora Davlatboyeva Dilfuza Ismailovalar boʻldi.

Aytish joizki, ushbu diskus davra suhbatlari doirasida talabalar adabiyotshunoslik asoslari, oʻzbek adabiyoti tarixi, hozirgi adabiy jarayon, mutolaa madaniyati va ifodali oʻqish kabi ixtisoslik fanlari kesimida talqin qilinishi lozim boʻlgan asarlarni oʻqish va tahlillashga jalb etilmoqda.

Kitobga oshno kishidan hech vaqt yomonlik chiqmaydi. Zero, talabalarimizga kitob oʻqishni targʻib etishimizgina emas, balki ularga oʻrnak boʻlish hayotiy taomilimizning bosh asosi boʻlib qolajak…