Kitob haqida reja

Bosh qahramon o’zga dunyoga yo’l oladi. U yerda esa uni mislsiz sarguzashtlar kutadi. Londonning narigi tarafida qo’nalg’a topgan turli afsonaviy qahramonlardan tashkil topgan do’stona doirada Richard bilan eshik – qiz farishtani izlaydi, lekin haqiqiy murtad iblisni uchratadi. Ajoyib hikoya qilish yengil va majburlovsiz o’quvchini Britaniya poytahtining mashhur ziyoratgohlariga yangitdan nazar tashlash imkonini bergan holda London yer osti metrosining labirintlari bo’ylab yetaklab yuradi.

O’ta qiziqarli syujetga ega bo’lgan 10 ta kitob

Bu asarlar sizni dunyoda hamma narsani unuttirib yuboradi va oxirgi varaqqacha o’z qahramonlarining taqdirini diqqat bilan kuzatishga majbur qiladi.

1. “Qoplon”, Yu Nesbyo

Muhtasham Yu Nesbyo hamda undan hech ham kam bo’lmagan Xarri Xole yana ishda. Birinchi varaqlaridanoq mutolaa qiluvchi kitobxon voqealar girdobida cho’kib ketadi. Xole ismli ayg’oqchi Gonkongda depressiya bilan juda ham an’anaviy bo’lmagan tarzda kurashayotgan bir paytda, Osloda ayollarning mudhish qotilliklari sodirbo’la boshlaydi: birorta ham ekspert qanday narsa qurbonlarning jonini olganini aniqlay olgani yo’q.

Jinoyatlarning maqsadi aniq emas. Aftidan, bu jumboqning yechimini faqatgina Xarri Xole kabi dahogina topa oladi. Jinoyatchini izlash va jinoyat qurollari bu professionalni uzoq mamlakatlarga olib keladi. Odamlarga ov uyushtirish kimga kerak bo’lib qoldi, kim pismiqqina va shafqatsiz bo’lgan qoplonga aylanishga qaror qildi? Xarri Xole o’z hayotini havf ostiga qo’yib, ushbu savollarga javob topib surunkali qotilni to’htatish maqsadida ko’rinmas dushman bilan urush so’qmog’iga chiqdi.

2. “Pandemiya”, Frank Tile

Frank Tile gripp kasaligining navbatdagi shtammi pirovardida olib keladigan oxir zamonning o’z talqinini taqdim etdi. Bu kitobda hamma aralishib ketgan – odamlar, qushlar, viruslar hamda yerda o’zining tartibini o’rnatmoqchi bo’lgan darg’azab daholar.

Komissar Frank Sharko butun insoniyatning kelajagi aynan unga bog’liq ekanligini bilmagan holda tergovga kirishadi. Aniqlanishicha virus kimningdir g’alamis niyati tufayli tarqatib yuborilgan, haddan tashqari keng ko’lamdagi qotillikka esa derli politsiyaning burni ostida tayyorgarlik ko’rilgan.

O’z tinchligi va bahtini saqlab qolish uchun odamlar jamiyatidan yashirinishga urinishlarning behudaligini ko’rsatishda Tile ikkinchi syujet liniyasi — ekspert Amandina Geren tarixidan uddaburonlik bilan foydalangan.

Jo’shqinlik oxirgi varaqqacha pasaymaydi: Frank Sharko komandasi virusning manbasini topishga ulguradimi yoki insoniyat halokatga mahkum va najot yo’qmi? O’qisangiz bilib olasiz.

3. “Mahshar kunlari”, Adam Nevill

“Britaniyalik King”dan bu bestseller ilk misralaridanoq o’z domiga tortib ketadi: mustaqil rejissyor va deyarli bankrot bo’lgan Kayl Frimenga o’ta badavlat odam Maksimillian Solomondan juda manfaatli va — faqatgina birinchi qarashdan shunday tuyuladigan— oddiy taklif kelib tushadi. Vazifa bemazagarchilik darajada oson — qo’liga kamerani olib, o’ziga sodiq yordamchi topish hamda 10 kun ichida “Mahshar kunlari butxonasi” nomli bir tariqat to’g’risida ommabop soxta hujjatli uslubda filmni suratga tushirish kerak. Ammo, suratga olish ishlarini turli mamlakatlarda o’tkazishga to’g’ri keladi, lekin asosiy qahramonlar beozor qari odamlar.

Gonorar yoqimlidanham ortiqroq, shuning uchun Kayl bir daqiqa ham cho’zib o’tirmay ishga kirishadi. Biroq, suratga olish jarayoni uni paranormal va narigi dunyoga oid chalkashliklarga botirib yuborishini bilganida edi! Bosh qahramon kabi mutolaa qiluvchilar ham skeptik bo’lishiga qaramay, pirovardida oddiy bo’lgan narsalarga ham nigohini o’zgartirib yuborishga qodir darajadagi mutlaq aqldan ozgan olamga cho’mib ketadi.

4. “Qish odamlari”, Djennifer Makmaxon

Asta-sekin muhitning murakkablashtirilishi va bir syujetdan ikkinchi syujetga keskinliksiz bir maromda, lekin shunga qaramay juda qo’rqinchli o’tishlari Djennifer Makmaxon yozgan navbatdagi asarga ommaboplikni ta’minlab berdi.

Voqealari kki davrda sodir bo’ladi va jumboqlarga to’la yog’ochdan qurilgan eski uy birlashtiruvchi ikki oila hayotini aks ettiradi. Kitobning asosiy qahramonlari — qish odamlari, ya’ni, yer bilan osmonning o’rtasida qolib ketganlar.

Romanda hamma narsa yetarlidan ortiq: tungi noma’lum shovqinlar, yog’och pollarining g’ichirlashi, kundalikdagi yarim chirib bo’lgan varaqlarning shitirlashi, yaqin insonni yo’qotish tufayli og’ir dard va g’azab. Sotqinlik, umidsizlik va qo’rqinch ayrim qahramonlarni jinoyatlar yo’liga, boshqalarini tushkunlikka boshlaydi.

Qor Uest-Xill shaharchasining sirlarini sahiylik bilan qoplab, la’natlangan o’rmonga bo’lgan yo’lni ko’mib tashlaydi. Kutilmagan yechim kitobda tasvirlab berilgan ko’p hodisalarga yorug’lik to’kadi: hamma narsa kitobxon shu paytgacha tasavvur qilganidek emasligi ayon bo’ladi.

5. “Yo’lovchi”, Jan-Kristof Granje

Har kuni bir xil: ishxona, yolg’iz uy, yana ishxona, yana bo’m-bo’sh uy. Ko’chib o’tgandan keyin xatto narsalarni joylashtirishga ham vaqt topilmaydi. Psixiatr Matias Frerga hayot shaffof va yorug’liksiz bo’lib ko’rinar edi, toki u “yuksiz yo’lovchi”ni uchratmaguniga qadar. Vrachlar bunday deb hotirasini yo’qotib o’tmishini unutib qo’ygan va uning parchalaridan mutlaqo yangi hayotni qurayotganlarni ataydi.

Asta sekin Matias o’zi haqida hech narsani eslay olmayotganini tushunib yetadi: hujjatlar soxta, ko’chib o’tgandan keyingi joylashtirilmagan qutilar bo’m-bo’sh. O’zining kimligini va o’z o’tmishini izlash jarayoni Matiasa Frerni jinoyatlar va buzuq niyatliliklarga ham joy topilgan voqealar changaliga qaytarib olib kiradi.

Eng dahshatli haqiqat bosh qahramonni yo’lning ohirida kutib turadi. Xo’sh, Matias qanday yo’lni tanlaydi: hamma narsani yangitdan esdan chiqarib yuborib mutlaq yangi shahsni yaratadimi yoki haqiqatni tan olib hayotni davom ettiradimi?

6. “Adabiy sharpa”, Devid Mitchell

Diniy mutaasib, musiqa do’konidagi sotuvchi, tanasiz qadimiy ruh, Londonlik menedjer, rus mafiyasi, razvedka veterani, maxsus hizmatlar quvg’ini ostidagi fizik ayol, Nyu-Yorklik modadagi didjey — Devid Mitchell aniy biladiki, sayyoradagi hamma odamlar bir-biri bilan ko’rinmas iplar bilan bog’liq. Yozuvchining ilk romani juda muvaffaqiyatli va o’ta chalkash chiqqan. O’quvchi endigina syujet liniyasidagi voqealarni tushunib olgan paytida uning ustiga, avvalgisi bilan bog’liq, biroq undan farq qiladigan boshqasi bostirib keladi.

Kitobda vujudga kelishi mumkin bo’lgan barcha savollarning ichidagi eng ritorik shakliga ega, ya’ni javobi o’z ichida bo’lgan savolga javob topish mumkin: “Nima uchun bu aynan men bilan sodir bo’ldi?”. Voqeaning yakunlanishi — to’liq nokautga jo’natadigan o’sha yakuniy zarba.

7. “O’lik mavj”, Yuxan Teorin

Ayrim jinoyatlarning eskilik muddati bo’lmaydi, onaning yuragi ham bolani yo’qotish hodisasiga ko’nika olishi amri mahol. Yuliya Davidsson ko’p yillar oldin o’z o’g’lini yo’qotgan, lekin uning betayin tarzda yo’qolishini hamon qabul qila olmagan. Besh yoshli bolakay bobosi bilan buvisi uyining devori oldida, bobosi bir daqiqaga uyquga cho’mgan paytda tumanda yo’qolib qolgan. Politsiya bu ishni allaqachon arxivga jo’natib yuborgan, ammo bolaning onasi bolakay haloq bo’lganiga hech ishonmaydi. Yuragi sezib turibdi, u tirik va qayerdadir uzoqda, tumanda o’z onasini kutyapti.

Ko’p yillar o’tib bolakayning bobosiga pochta orqali jo’natib yuborilgan bir sandalcha yetib keladi. Bu sandalcha o’sha bolakay yo’qolib qolgan kuni uning oyog’ida bo’lgan. Eski sharpalar ko’tariladi, o’tmish oynaga taqillatadi va unutib yuborilgan gunohlarga eshiklarni ochib qo’yishni so’raydi. Bolakayning halok bo’lishida kim javobgar – aqldan ozgan qotilmi yoki hukumat bilan tartibning vakili bo’lgan inson qiyofasidagi mahluqmi?

8. “Konklav”, Robert Xarris

Katoliklar olami uchun papa saylovi — o’ta javobgar va jiddiy marosim. Marosim asrlar davomida shakllangan: ruhoniylar Vatikanga yetib kelib, ibodatxonalarning birida to’planadi, ichkaridan qamalib olib u yoki bu nomzod uchun ovoz beradi. Eng asosiy shart: yangi papa billurdek pok va sofdil nomga ega inson bo’lishi kerak.

Mana shu paytdan eng qizig’i boshlanadi. Gilamosti fitnalar o’ta jo’shqin girdob kabi aylanib ketadi, hamma narsadan sirli pardalar yechib tashlanadi, nomzodlar va vafot qilgan pontifikning eng iflos sirlari ochib tashlanadi. Robert Xarris, britaniyalik yozuvchi va tarixga oid bo’lgan intellektual detektivlar bo’yicha mutaxassis o’quvchini Vatikan labirintlari bilan birga undagi o’zaro janjallari ichra ustakorlik bilan yetaklab yuradi.

9. “O’lik hudud”, Stiven King

Djonni Smit o’zining baquvvat sog’ligi bilan maqtangudek emas. U bolaligida chang’i uchish paytida muzga yiqilib tushib bosh suyagi qattiq lat yeb shikastlangan. Oradan ko’p yillar o’tib Djonni avtohalokatga uchraydi va to’rt yil komatoz holatda, ya’ni oddiychasiga komada o’tkazadi. U o’ziga kelganidan so’ng gayrioddiy xususiyatlarga ega bo’lib qolganini, aniqrog’i kelajakni ko’ra olish qobiliyatiga ega ekanligini tushuna boshlaydi.

“Bashoratchi”ning dong’i ommaviy ahborot vositalariga yetib boradi va Djonni mahalliy yulduzga aylanadi. Huddi shu paytda Djonni bolalik paytidan beri tanish bo’lgan uning antagonisti Greg Stilson ham muvaffaqiyat sari dadil qadamlar bilan harakatlanadi. Bir payt kelib ikkala qahramon bir yig’ilishda uchrashib qoladi. Smit uchrashuv paytida Stilsonga tegib ketadi va shu zahotiyoq Greg insoniyatni halokatga yetaklab borishini payqab qoladi.

Djonnining oldida Stilsonni to’htatib qolishday o’ta murakkab vazifa vujudga keladi. Chalkashib ketgan syujet o’quvchining diqqat-e’tiborini oxirigacha qizg’in pallada ushlab turadi: Djonni Greg ismli mahluqni to’htatib qola oladimi va buning uchun u o’zining hayotini qurbon qilishiga to’g’ri keladimi, yo’qmi?

10. “Eshik orti”, Nil Geyman

“Neverwhere”romani rus tiliga “Nikogde” deb, yana boshqa bir safar “Eshik orti” deb tarjima qilingan.

“Salom, men eshigingizdaman!” — deyarli shunday gaplar bilan hech qanday narsasi bilan e’tiborni tortmaydigan idora ishchisi Richardning hayotiga Londonning orqasidan bir qiz, uning ortidan esa boy tarixi bilan ish tajribasiga ega bir juft qotillar ham kirib keladi. Ular hamkorlik qilish taklifini rad etgani uchun Richardni hayotdan “o’chirib” tashlaydi.

Bosh qahramon o’zga dunyoga yo’l oladi. U yerda esa uni mislsiz sarguzashtlar kutadi. Londonning narigi tarafida qo’nalg’a topgan turli afsonaviy qahramonlardan tashkil topgan do’stona doirada Richard bilan eshik – qiz farishtani izlaydi, lekin haqiqiy murtad iblisni uchratadi. Ajoyib hikoya qilish yengil va majburlovsiz o’quvchini Britaniya poytahtining mashhur ziyoratgohlariga yangitdan nazar tashlash imkonini bergan holda London yer osti metrosining labirintlari bo’ylab yetaklab yuradi.

KITOB

KITOB — axborotlarni, gʻoya, obraz va bilimlarni saqlash hamda tarqatish, ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, estetik karashlarni shakllantirish vositasi; bilimlar targʻiboti va tarbiya quroli; badiiy, ilmiy asar, ijtimoiy adabiyot. Xalqaro statistikada YUNESKO tavsiyasiga koʻra, hajmi 48 sahifadan kam boʻlmagan, taboqlab tikilgan nodavriy nashrni, shartli ravishda, Kitob deyish qabul qilingan.

Kitob ishi Kitobni yaratish, tayyorlash, uni tarqatish, saqlash, tavsiflash va oʻrganish b-n bogʻliq katta jarayonni oʻz ichiga oladi. Fan, adabiyot, sanʼat asarlaridan matbaada koʻpaytirish va tarkatish uchun tanlash, ularga ilmiy va badiiy nuqtayi nazardan yondoshish, tahrir qilish, badiiy bezash, matbaa ijrosini belgilash va nashrga tayyorlash noshirlikning vazifasi. Kitobni koʻplab chiqarish — kitob bosish ishi poligrafiya sanoatiaa olib boriladi. Kitoblarni toʻplash, saqlash, oʻquvchilar oʻrtasida tashviqot qilish, ulardan kitobxonlar foydalanishlari uchun qulay sharoit yaratish kutubxona ishiga qaraydi (q. Kutubxona, Kutubxonashunoslik). K. va b. bosma asarlar haqida muayyan maqsad bilan oʻquvchilarga maʼlumot berish va ularni tashviqot qilish bibliografiya vazifasidir va h. k.

Kitobning paydo boʻlish tarixi yezuvning yaratilishi va shakllanishi jarayoni bilan oʻzviy bogʻliq. Yozuvningtoʻzilish xususiyatlari (belgilar tizimi, ularning joylashish tartibi), yozuv materiali va qurolining oʻziga xos tomoni va b. maʼlum darajada Kitob tuzilishini qam belgilab berdi. Qad. Misr, Rim, Yunoniston va Oʻrta Osiyoda kishilar tosh, palma daraxti barglari, sopol va b. materiallarga yozib fikr izxrr etganlar. Har bir Kitob oʻnlab shunday materiallardan tayyorlangan plitalardan iborat boʻlib, ogʻirligi bir necha kg boʻlgan. Yozuv materiali sifatida papirus usimligi ishlatilishi (mil. av. 4—3 ming yilliklarda) bilan oʻrama K. lar paydo boʻldi. Bunday Kitob larning oʻzunligi oʻrtacha 10 m atrofida boʻlib, ingichka, yumaloq tayoqlarga oʻralgan va maxsus charm yoki yogʻoch gʻiloflarda saqlangan. Sharq mamlakatlari, Qad – Rim va Yunonistondagi koʻpgina nodir asarlar papirusga bitilgan. Mil. av. 2-asrga kelib Kitob materiali sifatida pergament (teri)dan foydalanish keng rasm boʻldi. Dastlab bunday Kitob oʻrama holda saqlangan. Ayrim maʼlumotlarga Qaraganda, Oʻrta Osiyoda, xususan, Xorazmda mil. av. 1-mingyillikning 1-yarmida vujudga kelgan zardoʻshtiylik dinining muqaddas kitoblaridan Avestoning qad. nusxasi ham 12 ming mol terisiga bitilgan. Arablarning Oʻrta Osiyodagi istilosiga qadar (8—10-a. lar) u yerda koʻp nodir Kitoblar saqlangan kutubxonalar boʻlgan. Lekin ularning koʻpi bosqinchilik urushlari natijasida yoʻqotib yuborilgan. 2—4-a. lardan boshlab Qad. Rimda xuddi hozirgi Kitob larning varaqalari singari buklab, tikib tayyorlangan va bir-biriga biriktirilgan, muqovali Kitoblar — kodeks paydo boʻldi. Ular dastlab papirus, soʻng pergamentga yozilgan. Bunday Kitoblar ogʻir va besunaqay edi. 6-a. dan boshlab kodeks shakli asosida hoz. koʻrinishdagi Kitoblar paydo boʻldi. Teriga ishlangan noyob Kitob lardan biri — Mus-hafi Usmon Kurʼonidir. Qurʼoni karimning bu nusxasi 644—656-y. larda xalifa Usmon koʻrsatmasi bilan Muhammad (sav)ning kotiblari Zayd ibn Sobit, Amir ibn alOʼs va Hishom ibn Hakimlar tomonidan kufiy xatida yozilgan. Mazkur qoʻlyozma K. Amir Temur tomonidan Samarqandga olib ke-lingan. Jami 353 varaq, hajmi 68x53x22 sm. Oʻzbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanadi.

Qogʻozning kashf qilinishi Kitob tarixida yangi davr ochdi. Ayrim maʼlumotlarga qaraganda, 650-y. lardayoq Samarqandda qogʻozli Kitoblar boʻlgan. 13-a. dan Yevropada qogʻoz asosiy yozuv materiali boʻlib qoldi. Qogʻoz Kitobning koʻpayishiga va tarqalishiga yangi imkoniyat ochdi. Kitob bezashga alohida ahamiyat berildi. Uning sahifalariga turli miniatyuralar, hoshiyalariga bezaklar ishlana boshladi. Asta-sekin xattotlik (kalligrafiya), muqovasozlik kabi kasblar ajralib chiqdi. Ayniqsa, Oʻrta Osiyoda oʻrta asrlarda xattotlik sanʼati keng rivojlandi. Mashhur xattotlarning koʻp avlodlari Kitob tayyorlash usulini — materiallar, siyoh, xat koʻchirish texnikasini takomillashtirib bordilar.

10—12-a. larda Movarounnahrda muayyan soxa sifatida shakllangan kitobat sanʼati 14—15-a. larda yangi taraqqiyot bosqichiga kutarildi. Har bir Kitob qogʻozidan tortib muqovasigacha, siyoxdan to buyoqlari-yu zarhaligacha maʼlum meʼyordagi modda, reja va qoida asosida tayyorlanadi, hatto Kitobdan xushboʻy hid anqib turishi uchun baʼzan siyohga gulob yoki anbar qoʻshilardi. Qoʻlyozmalar nafis husnixat, zarafshon (tilla suvi sochish), suvli buyoqlar bilan hoshiyaga nafis naqshlar ishlab badiiy bezatildi. 15—16-a. larda bir qancha isteʼdodli xattot, musavvir, lavvoh va saxdoflar (Abdurahmon Xorazmiy, Sultonali Mashqadiy, Sultonali Xandon, Mirali qilqalam va b.) yetishdi. Hirot xattotlariga ustozlik qilib, kitobat sanʼati ravnaqiga ulkan hissasini qoʻshgan xushnavis xattotlardan Sultonali Mashhadiy edi. U Nizomiy, Hofiz, Saʼdiy, Navoiy, Husayn Boyqaro va b. ning asarlarini koʻchirib shuhrat qozondi. Sultonali tomonidan koʻchirilgan 50 dan ziyod Kitob bizning davrimizgacha yetib kelgan. Temuriy hukmdorlar devonxonalari qoshida, xususan, Samarqand, Hirotda maxsus saroy kutubxonalari tashkil etilgan. Bunday kutubxonalar oʻrta asrning oʻziga xos hunarmandchilik korxonasi boʻlib, ularda qoʻlyozma Kitoblarni toʻplash va saqlash bilan birga Kitob sozlik b-n bogʻliq boʻlgan bir qancha amaliy ishlar bajarildi. Bunday saroy kutubxonalarining boshliklari «kutubxona dorugasi» yoki «kitobdor» deb atalgan. Ularning qoʻl ostidagi koʻplab xushnavis xattot, naqqosh-musavvirlar, lavvoh, sahhoflar Kitob yaratishga doyr turli vazifalarni bajarishgan. Mas, 15-a. ning 1-yarmida Hirotda Ulugʻbekning ukasi Boysunqur kutubxonasida 40 xattot va bir qancha naqqosh qoʻlyozma asarlardan nusxalar koʻchirish va ularni bezash bilan band boʻlgan. Har bir qoʻlyozma Kitob bir necha mutaxassis qoʻlidan oʻtardi. 1425—29 y. larda Jaʼfar Boy-sunquriy tomonidan Abulqosim Firdavsiyning mashhur «Shohnoma» asari koʻchirilib, 20 ta turli mazmundagi rangdor miniatyuralar b-n bezatilgan. Noyob sanʼat asari sifatida bu Kitob Tehron muzeyida saqlanadi. Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy saroy kutubxonasi ham oʻz davrida mashhur boʻlgan. Navoiy badiiy qoʻlyozma sanʼatini rivojlantirishga katta hissa qoʻshdi. Uning bevosita koʻmagi bilan Behzod, Sultonali Mashhadiy, Shoh Muzaffar kabi oʻnlab Kitob soz ustalar yetishib chiqdi. Bu ustalarning uslub va anʼanalari keyingi yillardagi kalligrafiya sanʼatining asosini tashkil etdi. Turkistonda xattotlik yoʻli bilan Kitob tayyorlash oʻzoq vaqt davom etdi. Hatto Kitob bosish kashf qilingandan keyin ham, dastlabki vaqtlarda Kitoblar qoʻlyozma yoʻli bilan koʻpaytirilar edi.

Kitob nusxalarini ommaviy koʻpaytirish yoʻlidagi izlanishlar natijasida ksilografiya paydo boʻldi. 15-a. ning 40-y. larida Germaniyada Iogann Gutenberg tomonidan Kitob bosish ixtiro qilinishi Kitob taraqqiyotida yangi davr ochdi. Kitob bosish texnikasi asta-sekin takomillashib, boshqa mamlakatlarda ham tarqala boshladi (q. Kitob bosish, Bosmaxona).

Turkistonda bosma usuli bilan Kitob chiqarish Oʻrta Osiyo Rossiyaga qoʻshib olingandan keyin tarqaldi. 1868-y. Toshkentda Turkiston xarbiy okrugi shtabining bosmaxonasi tashkil etildi. Shu bosmaxonada nashr etilgan rus olimi va sayyohi N. A. Seversovning «Chu va Norin tizmalari etagidagi togʻli oʻlka toʻgʻrisida lavhalar» (rus tilida) kitobi Turkistondagi ilk bosma Kitob dir. Oʻzbek tilidagi birinchi bosma Kitob Shohimardon Ibrohimovning 1871-y. Xivada bosilgan «Kalendar»idir. Birin-ketin Turkistonning boshqa shaharlarida ham xususiy litografiyalar tashkil etildi. Boʻlardan Otajon Abdalov (Xivada), Semyon Laxtin (Toshkentda), Gʻulom Hasan Orifjonov (Toshkentda) litografiyalari mashhur. Bu bosmaxonalarda adabiy, falsafiy, diniy, tarixiy asarlar va darsliklar chiqarildi.

Oktyabr toʻntarishidan soʻng sovet tuzumi davrida Kitob bosish ishi birmuncha rivojlanib, ommaviy Kitoblar yaratish ishiga katta ahamiyat berildi. Lekin Kitobga, boshqa ommaviy axborot vositalari kabi, KPSS va Sovet hukumatining qudratli mafkuraviy quroli sifatida qaraldi. Shu maqsadda juda koʻp nomda va nusxada marksizm-leninizm asarlari, ijtimoiy siyosiy, badiiy, ilmiy Kitoblar nashr etildi. Ayni vaqtda, 20—30-y. larda, Oʻzbekistonda asrlar mobaynida saqlanib kelingan qoʻlyozma Kitoblar, ayniqsa diniy, tarixiy mazmundagi Kitoblar, keyinroq katagʻonga uchragan oʻzbek yozuvchilarining asarlari yoʻq qilina boshlandi: oʻtda kuydirildi, suvga tashlandi.

Istiqloldan keyingi yillarda Kitob mahsulotlari mavzu-mundarijasida keskin oʻzgarish boʻldi. Tarixiy, diniy, milliy qadriyatlarga taalluqli Kitoblar nashriga alohida ahamiyat berildi. Qurʼoni karimning oʻzbek tilidagi tarjimasi ikki bor nashr etildi (1991-y., «Choʻlpon» nashriyotida; 2001-y., Toshkent Islom un-ti nashriyotida). Imom Buxoriyning 4 jildli «Hadis»lari (1991— 96 y. lar, Komuslar Bosh tahririyati), Amir Temur mavzui bilan bogʻliq oʻnlab Kitoblar chiqarildi. Alisher Navoiyning 20 jildli toʻla asarlari (1998 — 2002, Oʻzbekiston FA «Fan» nashriyoti) chop etildi. Turli nashriyotlarda Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Najmiddin Kubro, Mahmud az-Zamaxshariy, Ulugʻbek, Yassaviy, Abdulla Qodiriy, Choʻlpon, Munavvarqori, Fitrat, Usmon Nosir va b. ning asarlari, 33 jildli «Xotira» K. i chiqarildi. «Oʻzbekiston» nashriyotida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 10 jildli Asarlari nashr qilindi (1997—2002). Mavjud nashriyotlar ommaning talabehtiyojlaridan kelib chiqib badiiy, ilmiy, ommabop, darslik va b. tur K. lar nashr etmoqdalar. Kitob larning badiiy va matbaa ijrosi ham jahon andozalari talablariga javob beradigan darajada yuksalib bormokda (yana q. Noshirlik).

Kitob larning toʻzilishi va turlari. Hozirgi Kitoblar oʻquvchilar talabi va estetik didiga koʻra muayyan shaklga ega. Kitob sahifalarga ajratilib, oʻrtasidan tikiladi va muqovalanadi. Muqovaning Kitob sahifalari bilan biriktirilgan qismi forzas deyiladi. Ayrim hollarda muqovani saqlash va bezak sifatida muqovaga jild (superoblojka) kiygiziladi. Kitobning bosh qismida sarvaraq (titul list) boʻladi. Unda muallif ismsharifi, Kitobning nomi, nashr etilayotgan joyi, yili, nashriyot nomi va b. yoziladi. Sarvaraq qoʻsh sahifada boʻlishi mumkin; bu holda u K. ning 2-(muqobil sarvaraq) va 3-betlarini egallaydi. Sarvaraq maʼlumotlarining ayrimlari Kitobning l-sahifasi — peshvarak, (avantitul)da ham yozilishi mumkin. Sarvaraqning orqa sahifasiga kitob belgisi qoʻyiladi. Baʼzi hollarda sarvaraq oʻrnida sarrasm (frontispis) boʻladi. Matnning mazmuniga karab, Kitobda turli usulda sarlavhalar qoʻyiladi. Ayrim hollarda yirik sarlavhalar alohida sahifada beriladi. Bunday sahifa zarvaraq (shmustitul) deyiladi. Kitobning ruknsarlavha (kolontitul) va ruknraqam (kolonsifr) lari undan foydalanish ishini osonlashtiradi. Shuningdek, Kitobda mundarija, muqaddima, xotima, annotatsiya, ilova, izoh, turli koʻrsatkichlar, bibliografik roʻyxatlar ham boʻlishi mumkin. Kitob sahifasining hajmi uning nashr bichimi bilan belgilanadi (q. 7a-bok).

Kitoblar qanday oʻquvchilar ommasiga moʻljallanganligi, maqsadi va mavzuiga qarab turlarga ajratiladi. Oʻquvchilarga koʻra, Kitoblar ommaviy, mutaxassislar uchun va bolalar kitobi boʻlishi mumkin. Maqsadiga koʻra, rasmiy, ilmiy, ilmiyommabop, oʻquv, adabiy-badiiy, maʼlumotnoma va b. xil Kitob larga boʻlinadi. Ilmiy Kitoblar ichida monografiya keng tarqalgan. Oʻquv Kitoblari darslik, oʻquv qoʻllanmasi, oʻquv metodik qoʻllanma va b. turlarga ajratiladi. Maʼlumotnomalar esa lugʻat, ensiklopediya, kalendar, yoʻl koʻrsatkichlar qabilarga boʻlinadi.

Ad.: Kasprjak Ye. I., Istoriya knigi, M., 1964; Sidorov A. A., Kniga i jizn, M., 1972; Lyublinskiy B. C., Kniga v istorii chelovecheskogo obщyestva, M., 1972; Rustamov M., Oʻzbek kitobi, T., 1968; Murodov A., Oʻrta Osiyo xattotlik sanʼa-titarixidan, T., 1971,3iganshina N. A., Musavvir va kitob, T., 1987.