Kitob haqida gaplar tuzish

Fe’lning kerakli shaklini kiriting:

1. Bu akula. (Bu akula)
2. Ular delfinlar. (Ular delfinlar)
3. Bu velosiped. (Bu velosiped)
4. Ular apelsin. (Ular apelsin)
5. Biz do’stlar. (Biz do’stmiz)
6. Bu avtobus. (Bu avtobus)
7. Men o’qituvchiman. (Men o’qituvchiman)
8. Siz shifokorsiz. (Siz shifokorsiz)

1. Bu sichqon. (Bu sichqon)
2. Ular otlar. (Ular otlar)
3. Siz o’qituvchisiz. (Siz o’qituvchisiz)
4. Bu qush. (Bu qush)
5. Pam talaba. (Pam – talaba)
6. Pol uyda. (Uydagi qavat)
7. Ular do’stlar. (Ular do’st)
8. Siz shifokorlarsiz. (Siz shifokorsiz)

1. Bu olma. (Bu Apple)
2. Ular bolalar. (Ular bolalar)
3. U hayvonot bog’ida. (U hayvonot bog’ida)
4. Bu qo’g’irchoq. (Bu qo’g’irchoq)
5. U o’qituvchi. (U o’qituvchi)
6. Itlar qora. (Itlar qora)
7. Siz mening singlimsiz. (Siz mening singlimsiz)
8. Jon talaba. (Jon shogirdi)

Ingliz tilidagi savol so’zlari: kim, kim, kimniki

Har qanday muloqotning mohiyati axborot almashishdir. Agar siz suhbatdoshingizdan aniq bir narsani bilmoqchi bo’lsangiz, unda siz ma’lumotli savol berishingiz kerak. Suhbatdosh undan qanday ma’lumot olishni xohlayotganini tushunishi uchun to’g’ri savol so’zi muhim rol o’ynaydi. Axborot savolida savol so’zi birinchi o’rinda turishi kerak.

Hamma savol so’zlari, “How” dan tashqari, Wh harflari bilan boshlanadi, shuning uchun axborot savollari ko’pincha Wh-Savollar deb nomlanadi. Savol so’zlari bitta so’z yoki ikkita so’z yoki butun ibora bo’lishi mumkin. Ba’zi so’zlar (nima, qanday) bir qator so’roq birikmalarini hosil qiladi, biz ham ularga e’tibor qaratamiz.

Ko’p odamlar hamma savol so’zlarini birdaniga eslab qolish qiyin, chunki ular birinchi qarashda juda o’xshash ko’rinadi. Qolaversa, so’roq so’zlarining ko’pchiligi ularni ishlatishda nuanslarga ega bo’lib, ularni e’tiborsiz qoldirib bo’lmaydi.

Men sizni asta -sekin, dozali so’roq so’zlari bilan tanishtirishga qaror qildim, chunki men o’zim bilaman, katta hajmdagi ma’lumotlarni tezda qabul qilish qanchalik qiyin. Men tushuntirishlarimda so’roq so’zining tarjimasi va u bilan berilgan savollarga misollar bilan cheklanib qolmayman, balki iloji boricha sizga aytib berishga harakat qilaman. Bugun biz kim, kim va kimning so’zlarini ko’rib chiqamiz.

JSSV? [huː] – Kim? (Kim? Kim? Kim?)

Bu so’z faqat odam haqidagi savollarda ishlatiladi. Kim so’zi bilan savol berganda, biz javob sifatida uning ismini yoki bu shaxs kimligi haqida ma’lumot olishni xohlaymiz:

Kim u? – Kim bu? Sizga kim yordam beradi? – Sizga kim yordam beradi? Siz ziyofatga kimni taklif qildingiz? – Siz ziyofatga kimni taklif qildingiz?

Ular kim bilan sayohat qilishdi? – Ular kim bilan sayohat qilishdi?

Kimga savollar ikki xil bo’lishi mumkin: mavzu va ob’ekt savollari. Aytmoqchi bo’lgan narsamizga qarab, savolning tuzilishi o’zgaradi:

Sizni kim chaqirdi? – Sizni kim chaqirdi? (savol) Kimga qo’ng’iroq qildingiz? – Kimga qo’ng’iroq qildingiz?

Men bu savollar orasidagi farqni “Mavzu savollari va ob’ekt savollari” maqolasida batafsil tushuntirdim. Agar sizga bu turdagi savollar orasidagi farqni tushunish qiyin bo’lsa, men o’qishni va tushunishni tavsiya qilaman.

Kim [huːm] – Kim? Kim tomonidan? Kimga?

Kimning so’zi kimga juda o’xshaydi, u ham xuddi shunday tarjima qilinadi, lekin kim kabi tez -tez ishlatilmaydi. Agar kim mavzuga savollar bersa (Kim?), Keyin kim bilan savollar faqat ob’ekt haqidagi savolni o’z ichiga oladi: Kim? Kimga? Zamonaviy og’zaki nutqda kamdan -kam uchraydi, bu so’z rasmiy uslubga ko’proq xosdir:

Kecha kim bilan uchrashdingiz? – Kecha kim bilan uchrashdingiz?
U kimga qo’ng’iroq qilyapti? – U kimga qo’ng’iroq qilyapti?

Kim ko’pincha fe’llar bilan, for, bilan va boshqalarni talab qiladigan savollarda ishlatiladi. Masalan: bering, gapiring, gapiring, sotib oling, yuboring va boshqalar. Shuning uchun, boshida kim bilan savollar oxirida predlog bo’lishi mumkin:

Siz kim bilan gaplashdingiz? – Kim bilan gaplashdingiz? U kimga sotib oldi? – Kim / kim uchun sotib olgan?

Xatni kimga (m) yubordingiz? – Xatni kimga yubordingiz?

Yuqoridagi barcha misollarda siz kimni kim bilan almashtirishingiz mumkin. Ammo agar sizda juda rasmiy ohang bo’lsa, unda gap boshida gap boshida ketishi mumkin, undan oldin:

Kim bilan gaplashdingiz? – Kim bilan gaplashdingiz?
Kim bilan uchrashasiz? – Kim bilan uchrashasiz?

Agar siz kimga tegishli ekanligi haqida savol berishingiz kerak bo’lsa, sizga kimning savol so’zi kerak. Kimning eng keng tarqalgan ishlatilishi ot bilan. Agar savol mavzu haqida bo’lsa (kimning mavzusi?), Va muloqot vaziyatidan aniq nima aynan savol bilan bog’liqligi aniq bo’lsa (masalan, siz ob’ektga ishora qilasiz), unda otni olib tashlash mumkin:

Bu kimniki (kitob)? – Bu kimning kitobi?
Bu kimlar (qalamlar)? – Kimning qalamlari?

Rus tilida biz odatda har qanday vaziyatda so’raymiz: Bu kimniki ?, Lekin ingliz tilida mavzuni shu tarzda so’rash va ko’rsatish uchun siz ko’rsatma olmoshlar haqida eslashingiz kerak. Ular haqida bu, bu, bu, o’sha maqolasida o’qing.

Agar siz odamlar haqida so’rasangiz, ismni olib tashlash mumkin emas:

U kimning ukasi? – U kimning ukasi?
Ular kimning bolalari? – Bu kimning bolalari?

Savol berilgan ot ham jumlaning oxirigacha “borishi” mumkin. Keyin yordamchi fe’l darhol so’roq so’zidan keyin keladi:

Bu kitob kimniki? – Bu kimning kitobi? Bu qalamlar kimniki? – Kimning qalamlari?

Bu bolalar kimlar? – Bu kimning bolalari?

Biror narsaning egalari odatda odamlar bo’lgani uchun, biz bunga javoban odamning egalik holatidagi ismini yoki egalik olmoshini eshitishni kutamiz. Biz kim bilan batafsil muhokama qilgan savollarga qanday javob berish kerak? Kimniki? Kimniki? Ingliz tiliga ega va meniki yoki meniki.

Kimniki ham predloglar bilan ishlatilishi mumkin. Old so’z savolning boshida bo’lishi mumkin (ko’proq rasmiy versiya) yoki oxirida (kamroq rasmiy versiya):

Siz kimning rejasiga qo’shilasiz? – Siz kimning rejasiga qo’shilasiz?
Siz kimning uyida qoldingiz? – Siz kimning uyida qoldingiz?

Va oxirgi lahza. Siz kimning savolini kim bilan aralashtirib yuborishingiz mumkin, chunki ular bir xil. Kim – kim yoki kimga ega bo’lgan qisqartma, shuning uchun undan keyin hech qanday yordamchi fe’l yo’q (u qisqartirilgan) va undan keyin oddiy, qisqartirilmagan yordamchi fe’l keladi:

Kim bu? – Kim bu? Kimda qalam bor? – Kimning qalami bor? Buni kim qilgan? – Buni kim qildi?

Bu kimniki? – Bu kimniki?

Savollar haqidagi keyingi maqolada men sizga nima, nima va nima uchun savol so’zlari haqida aytib beraman. Va keyingi maqolada so’zlar qayerda, qachon, qanday so’roq qilinishi haqida so’z boradi. Agar sizda biron bir savol bo’lsa – bizga yozing, sharhlaringizni qoldiring.

So‘roq olmoshlari. So’roq olmoshlari

Ingliz tilidagi so’roq olmoshlari olmoshlarni o’z ichiga oladi kim – JSSV, nima – nima nima, kimlar – kimning, qaysi – qaysi, nima, kim, nima. Ular savol berilayotgan shaxs, ob’ekt, atribut yoki raqamni ko’rsatadi.

misollar:kim bugun bormi? – Bugun kim bor?
Nima mening stolimdami? – Mening stolimda nima bor?
Kimning bu piyola choymi? – Bu kimning chashka choyi?
qaysi siz ingliz tilida gaplashasizmi? – Qaysi biringiz (kim) ingliz tilini bilasiz?

Kim (kim) so’roq olmoshi

1. Ingliz tili so‘roq olmoshi kim ikkita holat bor: nominativ ish и ob’ektiv holat.

Isoning ismi nominativda kim quyidagi funktsiyalarda ishlatiladi:

• Mavzu vazifasida (rus tilida bo’lgani kabi, yakka fe’llar bilan birlashtirilgan);
• Predikatning nominal qismi vazifasida (to be bog‘lovchi fe’li mavzuga mos keladi);

misollar:kim qilganmi? – Buni kim qildi? (mavzu vazifasida)
kim u? – U janob. Rojers. – Kim u? U janob Rojers. (predikatning nominal qismi vazifasida)
kim bu bolalarmi? Ular mening akalarim. – Bu bolalar kimlar? Ular mening akalarim. (predikatning nominal qismi vazifasida)

Isoning ismi ob’ekt holatida kim (kim) ishlatilgan:

misollar:Kimga u erda ko’rdingizmi? – U erda kimni ko’rdingiz?
Kimga kitobingizni berdingizmi? – Kitobingizni kimga berdingiz?

E’tibor bering! Hozirgi vaqtda iste’mol qilish tendentsiyasi mavjud kim o’rniga kimni.

2. Ba’zan olmosh kim (kim) ishlatiladi oldindan tayyorlangan, odatda so’roq gapning oxiriga qo’yiladi.

misollar:Kimga qidiryapsizmi? at? = kim qidiryapsizmi? at? – Kimga qaraysiz?

Nima va kimniki so’roq olmoshi

1. So‘roq olmoshi nima olmosh-ot sifatida ishlatiladi va tarjimasi bor ekan, shuningdek, sifatdosh olmosh sifatida ishlatiladi va tarjimasi bor nima, nima, nima.

misollar:Nima sodir bo’lganmi? – Nima bo’ldi?
Qanday kitoblar siz o’qiyapsizmi? – Qaysi kitoblarni o’qiysiz?

2. Agar olmoshi nima va olmosh kimlar sifat olmoshlari sifatida ishlatiladi, keyin otdan oldingi artikl, bu holda ishlatilmaydi.

misollar:Qanday sumka (sumkalar) Savatga borishim mumkinmi? – Do’konga borish uchun qanday sumka olsam bo’ladi?
Kimning kitobi (kitoblar) o’qiysizmi? – Kimning (kimning kitoblarini) kitobini o’qiysiz?

3. Ingliz tilida ta’rif vazifasidagi so’roq olmoshlari har doim ot aniqlanmasidan oldin qo’yiladi. Rus tilida so’roq olmoshlarini otdan boshqa so’zlar bilan ajratish mumkin.

misollar:Qanday qalam (faqat ta’rif funktsiyasida) men olsam bo’ladimi? – Qanday tutqich Olishim mumkinmi? = Qaysi Men olaman qalam?

4. So‘roq olmoshi nima jonsiz narsalar, hayvonlar va mavhum tushunchalarga nisbatan ishlatiladi. Odamlar olmoshi haqida nima kasb haqida gap ketganda ishlatiladi.

misollar:Nima shundaymi? Bu it. – Kim (kim)? Bu it.
Nima do’stlaringizmi? Ular talabalar. – Sizning do’stlaringiz kimlar (kimlar)? Ular talabalar.
Nima sening otangmi? U shifokor. – Sizning otangiz kim? U shifokor.

5. Ba’zan olmosh nima ishlatiladi oldindan tayyorlangan, odatda so’roq gapning oxiriga qo’yiladi.

misollar:Nima qidiryapsizmi? at? – Nimaga qarayapsan?
Nima gapiryapsizmi atrofida? – Nima haqida gapiryapsiz?

Qaysi biri

1. So‘roq olmoshi qaysi so’zlar bilan tarjima qilingan qaysi biri, nima, kim?, ekancheklangan miqdordagi shaxslar, ob’ektlar yoki hodisalarni tanlash haqida gap ketganda.

misollar:qaysi iPhone 5 uchun rang ko’proq mashhur: qora yoki oqmi? – iPhone 5 uchun qaysi rang ko’proq mashhur: qora yoki oq?
qaysi sizga ko’proq yoqadimi: konkida uchishmi yoki chang’ida yurishmi? – Sizga ko’proq nima yoqadi: konkida uchishmi yoki chang’ida yurishmi?
qaysi siz frantsuz tilida gaplashasizmi? – Qaysi biringiz (kim) frantsuz tilini bilasiz?

Savollarni ingliz tilida qanday yozish kerak: qoidalar va misollar

By Natalia 25 yil 2018 -avgust

Ingliz tilida savollar tuzish – tilni o’rganishning muhim jihati. Bu mavzu oddiy va oson ko’rinadi, lekin ba’zi nuanslar ajralib turadi. Ular bilan qanday kurashish va savollarni ingliz tilida to’g’ri shakllantirishni o’rganish uchun siz ushbu maqoladan bilib olasiz.

Ingliz tilida savollar yozish bosqichlari

Ushbu chet tilidagi savollarni grammatik jihatdan to’g’ri tuzish uchun aniq va eng muhimi oddiy sxema tuzildi:

1. Gapdan fe’l toping va nima ekanligini tushuning (asosiy, modal yoki bo’lish).
2. Bu fe’lning zamonini to’g’ri aniqlang (vaqtni bilish shart).
3. Biz savollar tuzish qoidasini qo’llaymiz (deyarli barcha turlar uchun bir xil) – yo fe’lni birinchi o’ringa o’zgartirish, yoki yordamchi fe’l yordamida.

Umumiy formula: so’roq so’z + yordamchi fe’l + mavzu + predikat + gapning boshqa a’zolari?

Misol:

• Mushukning suti. – Mushuk sutni yaxshi ko’radi. (tasdiqlovchi jumla).
• Mushuk sut beradimi? – Mushuk sutni yaxshi ko’radimi? (so’roq gap).

Savollarni yozish uchun fe’l zamonlari, modal fe’llar va ekvivalentlari haqida bilim kerak.

Ingliz tilida 5 turdagi savollar

Ingliz tilida beshta turdagi savollar mavjud:

• Umumiy;
• Muqobil;
• Ajratish;
• Maxsus;
• Mavzuga savol.

Umumiy masalalar

Bu “ha” yoki “yo’q” javobini nazarda tutadigan oddiy savollar (batafsil javob bera olmaysiz).

formula:

Yordamchi fe’l / modal fe’l	Mavzu	Semantik fe’l (predikat)	Qo’shimcha (taklifning boshqa a’zolari)
qiladimi	mushuk	sut?
mumkin	Ann	o’yin	voleybol?

Ko’rib turganingizdek, bu savollar faqat “ha” yoki “yo’q” javobini talab qiladi.

O’tgan vaqt

O’tgan zamonning umumiy savollari standart formulaga muvofiq tuziladi, lekin ba’zi o’zgartirishlar bilan.

Ingliz tili darsligi

Present Simple -dagi savollar birinchi o’rinda yoki so’roq olmoshidan keyin qo’yiladigan yordamchi fe’lning shaklini (shuningdek, salbiy jumlalarni) o’z ichiga oladi. So‘ngra infinitivdagi mavzu va semantik fe’l keladi.

Tasdiqlash	Sizning savolingiz
Men hammasini	ishlagan	do	Men hammasini	ish ?? ish bormi?
ikkilanmasdan	ishlaydi	qilsa	ikkilanmasdan

Jadval: Hozirgi sodda va so’roq gaplar

2

Inglizcha jumlalar so’z tartibida bo’lishi kerak. Ularni rus tilidagi kabi almashtirmang.

Adverb	qil / qil	Mavzu	Tushuncha	Qo’shimchalar / holatlar
Do	siz	ish	kechqurun?
Do	do’stlaringiz	jonli	bu yerga yaqin?
qiladimi	Chris	o’yin	tennis?
qayerda	do	ota -onangiz	yashaysizmi?
Necha marotaba	do	siz	yuvish	sochingiz?
Nima	qilsa	bu so’z	anglatadi?
Necha pul	qilsa	it	qiymati	Rimga uchish

Jadval: So’roq gaplarda oddiy va so’z tartibini taqdim eting

Adverb	qil / qil	Mavzu	har doim / odatda / tez -tez	Tushuncha	Qo’shimchalar / holatlar
Do	siz	har doim	bor	nonushta?
qiladimi	Chris	ko’pincha	o’yin	tennis?
Nima	do	siz	odatda	do	dam olish kunlarida?

Jadval: Oddiy va so’z tartibini har doim / odatda / tez -tez taqdim eting

3

Yordamchi fe’l uchun -es oxiri faqat 3 -shaxs birlik uchun qo’shiladi. Aks holda, do formasini ishlating:

do Men / biz / siz / ular (ular musiqa qiladimi?)
qilsa u (u musiqa qiladimi?)

4

Qisqa javoblarda, semantik fe’l qoldiriladi va oddiy hozirgi qismning kesilgan shakli ishlatiladi. Unda bajaruvchi olmosh va yordamchi mavjud. Rad etishda unga zarracha qo’shilmaydi.

Tasdiqlash	Rad qilish
Ha,	Men / biz / siz / ular qilishadi	, No	Men / biz / siz / ular yo’q
u / u / qiladi	u / u / unday emas

Jadval: Oddiy va qisqa javoblar

Siz shaxmat o’ynaysizmi? Yo’q, bilmayman. Siz shaxmat o’ynaysizmi? Yo’q, men o’ynamayman.
Sizning do’stlaringiz ingliz tilida gaplashadimi? Ha, shunday qilishadi. Sizning do’stlaringiz ingliz tilida gaplashadimi? Ha, deyishadi.
Tim video o’yinlar bilan shug’ullanadimi? Ha u bajaradi. Tim video o’yinlarni yoqtiradimi? Ha menga yoqadi.
Akangiz teatrga bormaydimi? Yo’q, unday emas. Akangiz teatrga bormaydimi? Yo’q, unday emas.

Ingliz tilida so’roq gaplarni tuzishning umumiy tamoyillari

Bugun biz ingliz tilida so’roq gaplar tuzishning umumiy tamoyillarini ko’rib chiqamiz.

Aslida, bu mavzu tasodif uchun pishmagan. Ingliz tilida so’roq gaplarni tuzish kattalar uchun ham, bolalar uchun ham katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Va faqat yangi boshlanuvchilar xato qilmaydi.

Savol berish qobiliyati – muloqot qilishning asosiy ko’nikmasi. Axir, barcha muloqot “savol -javob” tamoyiliga asoslanadi. Suhbatdoshga savollar berolmay turib, har qanday tilda muloqot qilish mumkin emas.

Ushbu maqolada men so’roq gaplarni tuzishning asosiy tamoyillarini to’pladim. Maqola vaqt va savollar nuqtai nazaridan ma’lum grammatikaga e’tibor bermasdan, umumiy ko’rinishga ega bo’ladi.

Ingliz tilida so’zlar tartibi

Inglizcha jumlada so’z tartibi to’g’ri. Tasdiqlovchi jumlaning umumiy sxemasi quyidagicha:

• Mavzu – predikat – to’g’ridan -to’g’ri ob’ekt

Masalan, men ingliz tilida gaplashaman. Bu tartibga to’liq mos keladigan eng oddiy jumla.

Vaziyat ko’pincha jumlaning boshida yoki oxirida qo’yiladi.

Masalan, men ingliz tilida gaplashaman yaxshi. Men ingliz tilini yaxshi bilaman. Adverbial vaziyat gapning oxirida paydo bo’ladi.

Yoki, O’tgan hafta biz xolamiznikiga tashrif buyurdik. O’tgan hafta biz xolamiznikiga tashrif buyurdik. Vaziyat birinchi o’ringa qo’yiladi. U xavfsiz tarzda jumlaning oxirigacha ko’chirilishi mumkin.

So’roq gaplarga kelsak, inversiya ingliz tiliga savol tuzishda xosdir.

Ingliz tilida so’roq gaplarni tuzish sxemalari

Ingliz tilidagi barcha so’roq gaplar grammatik zamondan qat’i nazar, bir xil tuzilgan.

Men og’zaki tilning ba’zi nuanslarini, so’roq so’zlarining ayrim turlarini, modal fe’llarni, chastotali qo’shimchalarni va ajratuvchi savolni hisobga olmayman, men misollar bilan faqat umumiy sxemani beraman:

1	2	3	4	5
So’z so’z (agar mavjud bo’lsa)	Yordamchi	Mavzu(ism yoki olmosh)	Semantik fe’l (kerakli shaklda)	Taklifning boshqa a’zolari (to’g’ridan -to’g’ri qo’shilish, holat)
qayerda	do	siz	go	har kuni?
Qachon	qilgan	siz	uchrashmoq	ular?
bor	siz	egan	tushlikmi?
Nima uchun	bo’ladi	siz	yugurish	bugun?
qiladimi	u ayol	gapirish	Inglizcha?
bo’ladi	sizning bolalaringiz	sayohat	bugun kinoga?

Ko’rib turganingizdek, biz savolni konstruktor sifatida aniq shaklda yig’amiz.

Bu sxema ikki xil so’roq konstruktsiyalari uchun to’g’ri keladi. Bular ASI va QUASI deb ataladi:

• ASI nimani anglatadi – “yordamchi (yordamchi fe’l), mavzu (mavzu), cheksiz (infinitiv)”.
• QUASI – “savol so’zi, yordamchi, mavzu, cheksiz”.

Ingliz tilidagi so’roq gaplar yoki so’rashni qanday o’rganish kerak?

Takliflar qanday farq qiladi? Albatta, ular oddiy yoki murakkab bo’lishi mumkin. Ular hatto bitta so’zdan iborat bo’lishi mumkin. Har safar, so’zlarni yaxlit bir butunga aylantirib, biz aniq maqsad uchun jumla tuzamiz va unga ma’lum ma’no qo’yamiz.

Shunday qilib, gap o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi.Bu mezonga ko’ra, gaplar hikoya, rag’batlantiruvchi va so’roqlarga bo’linadi. Bundan tashqari, takliflar turli xil hissiy ma’nolarga ega.

Aytilishning maqsadi hissiy rang berish bilan qanday bog’liq? Keling, hamma narsani tartibda ko’rib chiqaylik.

Rus tilidagi deklarativ jumlalarga misol

An’anaviy jumlalar kundalik nutqda tez -tez ishlatiladi.

Ular biror narsa haqida gapirishadi, faqat odam sodir bo’lgan voqealarni aytib berganda, u hikoya davomida hikoyali jumlalar tuzadi. Yozuvda ular odatda nuqta bilan tugaydi.

Boshqa tinish belgilari ham bo’lishi mumkin, lekin bu haqda boshqa xatboshida. Deklarativ jumlalarga misolni ko’rib chiqing:

Biz Parkda edik. Kun quyoshli va issiq edi. Biz muzqaymoq sotib oldik va soyali xiyobonlar bo’ylab yurdik.

Bu hikoyaviy jumlalar misolidan, bu tur ba’zi voqealar va faktlar haqida gapirish uchun ishlatilganini ko’rishingiz mumkin. Bunday jumlalar ko’pincha kundalik nutqda va adabiyotda uchraydi. Har qanday badiiy asar ochishga arziydi va hikoyaviy jumlalarga ko’plab misollar mavjud.

Rag’batlantirish

Rag’batlantiruvchi jumlalar biror narsa so’rash yoki hatto buyurtma berish zarur bo’lganda ishlatiladi. Ya’ni, tinglovchini har qanday harakatga undash. Misollar:

Iltimos, menga suv olib keling. Kelganingizda menga qo’ng’iroq qiling. Buni darhol qiling!

So’ralgan takliflar

Bu bayonot uchun uchinchi va oxirgi turdagi jumlalar. Nomidan aniqki, biror narsa haqida so’rash yoki ma’lum ma’lumot olish kerak bo’lganda so’roq gaplar ishlatiladi. Misollar:

Buning narxi qancha? Qachon qo’ng’iroq qilish yaxshiroq? Qancha olma sotib olish kerak?

Bu turdagi jumlalar savol belgisi bilan tugaydi.

Biroq, bu har doim ham javob berilishi kerak bo’lgan to’g’ridan -to’g’ri savolni bildirmaydi. Bu turkumga istehzo bilan beriladigan va javobga muhtoj bo’lmagan ritorik savollar ham kiradi.

Hissiy takliflar

Bu mezonga ko’ra jumlalar ikki turga bo’linadi: undov va undovsiz.

Maktubdagi undov jumlalari oxirida U qo’yiladi: o’qish paytida ovozga qandaydir his -tuyg’ularni, ajoyib ifodalikni va yorqinlikni kiritish kerak.

Notog’ri jumlalar, bu iborada aniq hissiy ma’no yo’qligini bildiradi. Bunday jumlalar tinch va neytral tarzda talaffuz qilinadi. Va ko’pincha nuqta bilan tugaydi.

Ta’kidlash joizki, bayonot maqsadidagi barcha turdagi jumlalar hissiy rang berish nuqtai nazaridan undov bo’lishi mumkin.

Exclamations

Har xil maqsadli jumlalar ham turli his -tuyg’ularni ifodalashi mumkin. Deklarativ undov so’zining misolini ko’rib chiqing:

Bugun shunday yaxshi kun bo’ldi!

Bu jumlaning oxirida undov belgisi bor. Ma’lum bo’lishicha, ovoz chiqarib o’qilganda, bu iboraga ma’lum his -tuyg’ularni kiritish kerak. Va bu jumla qandaydir voqea haqida gapirgani uchun, uni hikoya turiga kiritish kerak. Agar jumlaning oxirida nuqta bo’lsa, unda undov bo’lmaydi va u neytral intonatsiya bilan aytilgan bo’lar edi:

Bugun shunday yaxshi kun bo’ldi.

Gap faqat undov belgisi tufayli emas, balki ma’lum so’z boyligi tufayli ham ma’lum bir hissiy rangga ega bo’ladi. Masalan, interjections, sifatlar va qo’shimchalarning ba’zi turlari ko’proq hissiyot qo’shadi. Taqqoslash:

• Bugun yaxshi kun. / Oh, bugun shunchaki quvonchli kun!
• Rag’batlantiruvchi jumla ham undov belgisi bo’lishi mumkin. Taqqoslash:
• Iltimos, menga kitob olib keling. / Tez orada menga suv olib keling!
• Bunday holda, ba’zi so’zlar hissiy ta’mni qo’shishi mumkin. Bundan tashqari, bayonot ohangining o’zi muhim. Oddiy talab buyurtmadan ko’ra neytralroq ko’rinadi.
• Va, albatta, so’roq gap ham undov belgisi bo’lishi mumkin. Misol:
• Mening vaqtim bormi? / Xo’sh, men qanday qilib hamma narsani qila olaman?!

Bunday holda, so’z boyligi ham muhim rol o’ynaydi. Shuni ham ta’kidlash joizki, so’roq gaplarda so’roqdan keyin undov belgisi qo’yiladi, chunki gap birinchi navbatda ma’lum bir savolni bildiradi.

Keling, qisqacha xulosa qilaylik. Bayonot maqsadiga ko’ra jumlalar uch turga bo’linadi. Hissiy rang berish uchun – ikkitadan.

Nutqiy jumlalar, turtki beruvchi va so’roq gaplar misollaridan foydalanib, hissiy rang berish so’z boyligi va ba’zi tinish belgilarini tanlashga bog’liq ekanligi ma’lum bo’ldi.

Barcha turdagi jumlalar, bayon qilish maqsadiga ko’ra, ham undov, ham undovsiz bo’lishi mumkin.

Ingliz tilidagi so’roq gaplar ushbu chet tilini o’rganuvchilar uchun eng qiyin mavzulardan biri hisoblanadi. Agar rus tilida savol intonatsiya bilan ifodalangan bo’lsa va maxsus qoidalarni yodlashni talab qilmasa, u holda Shekspir tilida ular sizni tushunadimi yoki yo’qmi, qoidalarni bilishga bog’liq. Shuning uchun ingliz tilidagi so’roq gaplar qiyin, lekin o’rganilishi kerak bo’lgan material hisoblanadi.

Umumiy savollar va ularning tuzilishi

Ingliz tili grammatikasida so’roq gaplarning ko’plab toifalari mavjud. Lekin birinchi navbatda, ingliz tilidagi barcha savollarga xos bo’lgan sxemani ko’rib chiqaylik. Har qanday so’roq jumlasi kalit so’z bilan boshlanadi.

Bu rolni “bo’lish” fe’lining shakllari o’ynashi mumkin; “Bor”; “Qilmoq”; Vaziyatga qarab, gapning grammatik zamonini tashkil etuvchi “bo’ladi”, “iroda” va so’z birikmalari. Misollar: 1) Biz allaqachon uydamizmi? – Ha, biz; Yo’q, biz emasmiz.

Biz allaqachon uydamizmi? – Ha yoq

2) Siz u erda edingizmi? – Ha, men edim; Yo’q, men emas edim.

• Siz u erda edingizmi? – Ha yoq
• 3) Sizning otangiz muhandismi? U; U emas
• Sizning otangiz muhandismi? – Ha yoq

Ingliz tilida taklif qiling. Ingliz tilida so’roq gapni qanday yozish kerak. Inglizcha jumla nimadan iborat?

Yangi lug’atni yodlash uchun chet tilini o’rganish etarli emas. Keyingi muhim qadam – o’rganilgan so’zlarni mazmunli so’zlarga aylantirish.

Ular tinglovchiga ma’ruzachi etkazmoqchi bo’lgan ma’lumotni etkaza olishlari uchun ingliz tilidagi jumlalar tuzilishiga to’g’ri yondashish kerak.

Ko’rinib turibdiki, mavjud muammolardan biri ingliz tilidagi so’zlarning tartibi bo’lib, ular rus tilidagi hamkasblari – tarjimalarda tez -tez o’xshash emas. Ingliz tilida so’z tartibi bepul emas, yoki aniqrog’i, u ancha qat’iy belgilangan.

Gapning biron bir a’zosini birinchi o’ringa qo’yish ingliz tilidagi so’zlarning umumiy ma’nosiga unchalik ta’sir qilmaydi, lekin unga yangi urg’u kiritadi – spiker boshqalarga etkazmoqchi bo’lgan asosiy g’oyani ta’kidlaydi.

Inglizcha jumla a’zolarining tartibi juda aniq qoidalar bilan belgilanadi.

Sxematik tarzda, ingliz tilidagi umumiy jumlani quyidagicha ifodalash mumkin (tabiiyki, ba’zi a’zolar yo’q bo’lib ketishi mumkin, misolda ularning soni hech narsa bilan tartibga solinmagan, o’z o’rnini ko’rsatish niyati bundan mustasno):

• vaziyat (= qo’shimchali) – (ta’rif = sifat) + (mavzu = ot, olmosh) – predikat (= fe’l) – ob’ekt (qo’shimcha = olmosh, ot) – holat (= zarf), masalan: O’sha kuzda yuqorida aytilgan odam o’rdaklarni tez -tez ovlagan. “O’sha kuzda, yuqorida aytib o’tilgan odam o’rdaklarni tez -tez ovlagan.

Inglizcha jumlalar tabiatan ikki qismdan iborat bo’lib, demak, predmet va predikat har doim ularda bo’ladi. Ruscha bir harfli jumlalar ingliz tiliga taalluqli emas. Ingliz tili sharoitlari gapning boshida yoki oxirida sodir bo’lishi mumkin. Mavzular va ob’ektlar oldida ta’riflar bo’lishi mumkin. Agar gapda biror narsa bo’lsa, u odatda predikatdan keyin keladi, masalan:

• Shamol esadi. – Shamolli. (Bu erda ingliz tilida bizda mavzu + predikat bor).
• Sovuq tusha boshladi. – Sovuq tusha boshladi. (Ingliz tilidagi versiyada predmet + predikat).
• Bugun sovuq va quyoshli. – Bugun sovuq va quyoshli. (Ingliz tilida + 2 predikati + vaqtinchalik holat).
• U erda Jeyn chiroyli rasm sotib oldi. “Jeyn o’sha erda chiroyli rasm sotib oldi. (Ingliz tilidagi versiyada + predmet + predikat + ta’rifi + joy holati).
• Chol ovchi yolg’iz yashardi. – Keksa ovchi yolg’iz yashagan. (Ingliz tilidagi versiyada bizda + mavzu + predikat + harakatning holati ta’rifi mavjud).

Agar inglizcha jumlada bir nechta ob’ekt bo’lsa, u holda ular ma’lum tartibda joylashtiriladi: avval bilvosita ob’ekt (kimga? Nima?), Keyin to’g’ridan -to’g’ri ob’ekt (nima? Kimga?) Va shundan keyingina predlog predmeti (qanday ? Nima uchun? Va hokazo.), Masalan:

• Uning amakivachchasi ularga plyajdan katta chig’anoqlar olib keldi. “Uning amakivachchasi ularga plyajdan katta dengiz qobig’ini olib keldi. (Bu erda “mening amakivachcham” ta’rifi bo’lgan mavzu “olib kelingan” predikatidan oldin keladi va predikatdan keyin “ular” bilvosita ob’ekti, so’ngra “ba’zi katta chig’anoqlar” ta’rifi bilan to’g’ridan -to’g’ri ob’ekt. va keyin “plyajdan” holati, uni jumlaning boshida ham qo’yish mumkin: Plyajdan uning amakivachchasi ularga katta chig’anoqlar olib keldi).
• Elisabet hamkasblariga o’qish uchun qiziqarli jurnallarni sovg’a qildi. – Yelizaveta hamkasblariga o’qish uchun qiziqarli jurnallarni berdi. (Bu erda, “bergan” predikatidan so’ng, “uning hamkasblari” ta’rifi bilan bilvosita ob’ekt, keyin “ba’zi qiziqarli jurnallar” ta’rifi bilan to’g’ridan -to’g’ri ob’ekt va keyin “o’qish uchun” predlogli ob’ekt mavjud).

Yuqorida aytilgan gapli gaplarni tayyorlash ko’rib chiqilgan. Agar bayonotda biron bir savol bo’lsa, u biroz boshqacha tarzda tuziladi. So’roq gaplarning boshida mos keladigan so’roq so’zlar, shuningdek yordamchi fe’llar paydo bo’lishi mumkin. Har xil turdagi savollarda so’zlarning tartibi ham turlicha bo’ladi.

Umumiy savollarda, birinchi navbatda, yordamchi fe’l keladi, keyin oddiy hikoya bayonidagi kabi so’z tartibi saqlanib qoladi. “Be” fe’li so’roq shaklini yaratish uchun yordamchi fe’lni talab qilmaydi, masalan:

• Barbara Berlindanmi? – Ha u. – Berlindan Barbara? – Ha.
• Uning qo’shnisi pediatrmi? – Yo’q u emas. – Uning qo’shnisi pediatrmi? – Yo’q.
• U choy ichganmi? – Ha, qildi. – U choyini ichganmi? – Ha.
• Enn ispan tilini o’rganadimi? – Yo’q, unday emas. – Anne ispan tilini o’rganyaptimi? – Yo’q.

Ingliz tilidagi maxsus savollarda, asosiy maqsad – biror narsa haqida ma’lum tafsilotlarni yoki tafsilotlarni bilish.

Bunday savollar maxsus so’roq so’zlar yoki so’z turkumlari yordamida tuzilgan bo’lib, undan berilgan savol qaysi gap a’zosiga berilgani aniq bo’ladi.

Agar so’roq so’zi gapning mavzusiga ishora qilsa, unda so’z tartibi xuddi shunday deklarativ jumlada bo’lgani kabi qoladi, masalan:

• Barbara qayerdan? – Barbara qayerda?
• Uning qo’shnisi nima? – Kasbi bo’yicha uning qo’shnisi kim?
• Robert nima ichdi? – Robert nima ichdi?
• Kim ispan tilini o’rganadi? – Kim ispan tilini o’rganadi? (Bu erda bizda mavzu bo’yicha savol bor).
• U erda qancha vaqt bo’lgansiz? – U erda qancha vaqt bo’lgansiz?
• Jon qancha kitob o’qigan? – Jon nechta kitob o’qigan?
• Meri necha yoshda? – Meri necha yoshda?
• Sizning bolalaringiz bog’da kimlarni ko’rdilar? – Bolalaringiz bog’da kimni ko’rishdi?
• Elisabetning yangi mashinasi qanday rangda? – Elizabetning yangi mashinasi qanday rangda?

Muqobil savollarda raqibdan ma’lum tanlov qilish talab qilinadi. Ulardagi so’zlarning tartibi umumiy savollar bilan bir xil, masalan:

• Elisabetning yangi mashinasi sariqmi yoki yashilmi? “Elizabetning yangi mashinasi sariqmi yoki yashilmi?”
• Ular olma yoki nok sotib olmoqchimi? – Olma yoki nok sotib olmoqchimi?

Ingliz tilidagi savollarning oxirgi turi bo’linadigan savollardir. ularning bir qismi tasdiq yoki inkor, ikkinchi qismida esa savolning o’zi to’g’ridan -to’g’ri so’raladi, uning tarkibida yordamchi fe’l va olmosh bo’lishi shart.

Agar birinchi qismda bizda bayon bo’lsa, ikkinchi qismda qo’shimcha zarracha emas. Agar birinchi qismda inkor bo’lsa, ikkinchi qismda yo’q emas.

Shunga o’xshash savollar, masalan, siz aytilgan fikrning suhbatdoshidan tasdiq olishni xohlaganingizda ishlatiladi.

Bu to’liq fikrni ifodalovchi so’zlarning birikmasidir. Gaplar gapning tuzilishi va maqsadiga qarab tasniflanadi.

Aytish uchun inglizcha jumlalar

Bayonotning maqsadiga ko’ra, ingliz tilidagi jumla quyidagi turlardan biriga tegishli bo’lishi mumkin:

1. Qissa gap:

Parvoz bekor qilindi – Parvoz bekor qilindi.

2. Imperativ gap:

Iltimos, parvozni bekor qiling – Parvozni bekor qiling.

3. So’roq gap:

Ular parvozni bekor qilishdimi? – Ular parvozni bekor qilishdimi?

4. Undov bandi:

Men samolyotga kech qoldim! – Men samolyotga kech qoldim!

Strukturaga oid inglizcha jumlalar

Gap tuzilishi sodda yoki murakkab bo’lishi mumkin. Agar grammatik asos (predmet + predikat) bitta bo’lsa, unda gap sodda, agar ko’proq bo’lsa, murakkab bo’ladi. Boshqacha aytganda, murakkab gap ikki yoki undan ortiq sodda gaplardan iborat.

Ingliz tilida oddiy jumla

Ingliz tilidagi oddiy jumla bitta grammatik asosni o’z ichiga oladi. Faqat predmet va predikatdan iborat gap deyiladi kam uchraydigan.

Osmon musaffo – osmon musaffo.

Yuk mashinasi tiqilib qoldi – yuk mashinasi tiqilib qoldi.

Umumiy gap grammatik asos va kichik a’zolaridan iborat.

Bugun osmon musaffo – Bugun osmon musaffo.

Yuk mashinasi loyga tiqilib qoldi – yuk mashinasi loyga qolibdi.

O’z navbatida, uni tashkil etuvchi sodda gaplarning qanday bog’lanishiga qarab, murakkab va murakkab bo’lishi mumkin.

Ingliz tilidagi qo’shma gap

Qo`shma gapda ikkala qism ham ekvivalent bo`lib, biri ikkinchisiga bog`liq emas (bu kompozitsion bog`lanish deyiladi).

Present Simple: ingliz tilidagi hozirgi zamon qoidalari, jadvallari va misol jumlalari

Hozirgi oddiy zamon (rus. Present Simple tense) ingliz tilida boshqa vaqtlarga qaraganda tez -tez ishlatiladi. Shuning uchun ingliz tilida yaxshi gaplashish uchun siz bu vaqtdan to’g’ri foydalanishni o’rganishingiz kerak.

O’tmish yo’qolgan va kelajak hali bo’lmaganida, o’tmish va kelajak qanday bo’lishi mumkin? Hozirgi haqida nima deyish mumkin? Agar u doimo mavjud bo’lganida, u hech qachon o’tmishga aylanmagan bo’lar edi, demak bu vaqt emas, abadiylik bo’ladi.

Present Simple yoki oddiy sovg’aning nomi allaqachon o’zi uchun gapiradi. Va dastlab, ko’pchilik buni hozirgi zamonning rus tilidagi to’liq analogi deb xato qabul qilishlari mumkin.

Darhaqiqat, Hozirgi oddiy zamon (yoki hozirgi noaniq zamon) ko’p umumiy jihatlari bor: biz bu vaqtni oddiy, muntazam harakatlar, odatlar, imtiyozlarni tasvirlash uchun ishlatamiz. Biroq, ingliz tilida Present Simple Tense -ning boshqa maxsus qo’llanmalari ham bor, ular haqida siz ushbu maqolani o’qib bilib olasiz.

Shunday qilib, keling, bu hozirgi noaniq zamon nima ekanligini, Present Simple -da inkor va savollarni qanday shakllantirishni va undan to’g’ri foydalanishni aniqlaylik.

Qaysi biri to’g’ri: hozirgi oddiymi yoki hozirgi cheksizmi?

“Hamma aqlli oddiy.” Men “Oddiy” guruhining vaqtlarini shunday ta’riflamoqchiman, chunki “sodda” rus tiliga “sodda” deb tarjima qilingan va vaqtning o’zi oddiy kundalik harakatlarni bildiradi.

Birinchidan, nima uchun mashhur Present Simple Tense tez-tez Present Infinite deb nomlanganini va ular o’rtasida farq borligini aniqlaylik.

Hozirgi oddiy ko’pincha vaqt ko’rsatilmagan harakatni tasvirlaydi. Misollarda men LAda ishlayman (ruscha men Los -Anjelesda ishlayman) yoki men Nyu -Yorkda yashayman (ruscha men Nyu -Yorkda yashayman) fe’l umuman harakatni bildiradi; vaqt aniqlanmagan.

Shuning uchun, Present Simple ham deyiladi Belgilanmagan holda , chunki “noaniq” “noaniq” deb tarjima qilingan. Va bunday nom ba’zi hollarda bu vaqtning ma’nosini yaxshiroq ifodalaydi.

Present Simple hozirgi deb nomlanishiga qaramay, u har doim ham hozirgi vaqtda sodir bo’layotgan harakatni tasvirlab beravermaydi. Gapirish paytida sodir bo’ladigan harakat uchun Present Continuous Tense ishlatiladi.

Shunday qilib, biz ko’rib turganimizdek, Hozirgi oddiy и Belgilanmagan holda – bular bir vaqtning o’zida boshqa nomlar. Aytgancha, rus tilida tarjimada ikkita atama ishlatiladi: hozirgi oddiy va hozirgi noaniq.

Tilshunoslik va ingliz tilini o’qitishda siz ikkala ismni ham topishingiz mumkin, lekin ismlarning chastotasi mintaqaga va ingliz tilini o’rganuvchilar uchun darsliklar chop etadigan nashriyotlarning xohishlariga qarab farq qilishi mumkin.

Hozirgi oddiy: aylanma jadval

Qo’llab -quvvatlash jadvali: Present Simple -da tasdiqlovchi shakl, inkor va savollarni shakllantirish qoidalari va uni ingliz tilida ishlatish

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, hozirgi sodda tasdiqlovchi fe’llar hamma odamlarda to zarrachasi bo’lmagan infinitiv bilan mos keladi. Yakunlovchi qo’shimchali uchinchi shaxsdan tashqari -s / -es.

Yordamchi fe’llar qil / qil savollar va inkorlarda topish mumkin, va hatto har doim ham emas. Masalan, fe’l be (ruscha bo’lish) va modal fe’llar yordamchi yordamisiz Present Simple -da manfiy va so’roq shakllarini shakllantirishi mumkin (rus tilida bo’lishi mumkin), must (kerak bo’lishi kerak bo’lgan ruscha), kerak (ruscha kerak). fe’l

Hech qanday savol qolmasligi uchun, keling, tasdiqlovchi, salbiy va so’roq shakllari qanday shakllanganini batafsil ko’rib chiqamiz va hamma narsani misollar bilan tahlil qilamiz.

Ta’limning oddiy qoidalari: tasdiqlovchi jumlalar

Present Simple oddiy deb nomlanadi, chunki yordamchi fe’llar uning tasdiqlovchi shaklini yaratish uchun ishlatilmaydi. Quyida Oddiy qoidalar va mos yozuvlar jadvallarini taqdim eting ingliz tilida tasdiqlovchi, salbiy va so’roq shakllarini shakllantirish uchun.

Tasdiqlovchi shaklning shakllanishi Present Simple

Present Simple -da tasdiqlovchi shaklni shakllantirish uchun qo’llab -quvvatlash jadvali va 3 -sonli yakka sonlar uchun imlo qoidalari.

Hozirgi oddiy tasdiqlovchi – shakllanishi uchun hech qanday yordamchi fe’l kerak emas, lekin oxiri ishlatiladi, keyin faqat 3 -shaxs birlikda.

Present Simple -da tasdiqlovchi jumla hosil qilish uchun foydalaning fe’lning birinchi shakli (cheksiz) zarracha yo’q uchun mavzudan keyin (harakatni bajaruvchi sub’ekt). Agar mavzu 3 -shaxs birligida bo’lsa. sonlar, fe’lning oxiri qo’shiladi – (e) s

Masalan:

Men mehmonxonada ishlayman: men – mavzu, ish – fe’l

Biz har yakshanba kuni raqsga tushamiz (ruscha Biz har yakshanba kuni raqsga tushamiz): Biz – mavzu, raqs – fe’l

O’g’lim guruhda o’ynaydi: O’g’lim – mavzu, o’ynaydi – fe’l

Agar harakatni men (ruscha I), siz (ruscha siz, siz), biz (ruscha biz), ular (ruscha ular), ko’plik ism (o’g’il bolalar – bolalar, itlar – itlar, do’stlar – do’stlar) bajaradigan bo’lsak. fe’l hech qanday tarzda o’zgarmaydi.

Ammo, agar harakat u (ruscha u), u (ruscha u), u (ruscha, bu, jonsiz narsalarga xos) tomonidan bajarilsa, yagona ism (qiz – qiz, mushuk – mushuk, mushuk) , do’st -do’st), keyin fe’llarga -lar oxiri, ba’zan -es qo’shiladi.

Present Simple -da tasdiqlangan jumlalarga tarjima bilan misollar:

MisollarRuscha tarjimaMasalanRuscha tarjimasi

Men Londonda yashayman	Men Londonda yashayman	U Londonda yashaydi	U Londonda yashaydi
Siz kitob o’qiysiz	Siz kitob o’qiysizmi	U kitob o’qiydi	U kitob o’qiydi
Biz Nyu -Yorkda ishlaymiz	Biz Nyu -Yorkda ishlaymiz	Mening do’stim Nyu -Yorkda ishlaydi	Mening do’stim Nyu -Yorkda ishlaydi
Ular chiroyli ko’rinadi	Ular shirin ko’rinadi	Bu yoqimli ko’rinadi	Bu yoqimli ko’rinadi
Do’stlarim yakshanba kuni uchrashishadi	Do’stlarim yakshanba kuni uchrashishadi	U ishdan keyin uchrashadi	U ishdan keyin uchrashadi

Present Simple -da -s, -es tugashlarining imlo qoidalari

Keling, hozirgi oddiy zamon fe’llari -s, va -es qachon tugashini va qachon qoidalarga rioya qilmasligini, ya’ni istisno ekanligini ko’rib chiqaylik.

1. Oxirgi fe’llarga hozirgi noaniq zamonda uchinchi shaxs birlik shaklida qo’shiladi. -s:

Ingliz tilida so’roq gaplar

Ingliz tilida so’roq gaplar aniq tuzilishga ega bo’lib, bu barcha rus tilida so’zlashuvchilar uchun qiyinchilik tug’dirishi mumkin, chunki ingliz tilida so’roq jumlalaridagi so’z tartibi o’zgaradi va yordamchi so’zlar tez -tez ishlatiladi.

Umumiy ma’lumot

Bayonotning maqsadiga qarab, ingliz tilida, rus tilida bo’lgani kabi, jumlalarning uchta asosiy turi mavjud:

• Hikoya qilingan jumlalar – deklarativ jumlalar
• So’roq gaplar – so’roq gaplar
• Imperativ jumlalar – majburiy jumlalar

Qanday qilib savol berishni tushunishdan oldin, siz ingliz tilida mavjud bo’lgan savollarning turlarini va ular tuzilgan sxemalarni eslab qolishingiz kerak. Ingliz tilidagi so’roq shakli har doim nutq intonatsiyasida ta’kidlanadi.

So’roq intonatsiyasi Ingliz tilida nutq rus tiliga qaraganda aniqroq, buni yodda tutish kerak.

Ingliz tilidagi so’roq gaplar odatda nima, kim va qanday yoki so’roq so’zlari bilan boshlanadi yoki do / does, will, can, would va boshqalar yordamchi fe’llari bilan boshlanadi.

• – Bu ishni qilasizmi (Sizga bu ish yoqadimi?).
• – Do’konga borasizmi? (Do’konga borasizmi?).
• – Bu mexanizm qanday ishlaydi? (Bu mexanizm qanday ishlaydi?)

Ingliz tilida so’roq gaplarning besh turi mavjud. Ularning har biri o’ziga xos qurilish tuzilishiga ega. Keling, ularning har birini alohida ko’rib chiqaylik.

Bu turdagi savollar ba’zida o’ziga xos savol deb hisoblanadi. Undagi so’zlar tartibi o’zgarmaydi, lekin so’z o’rniga mavzu o’rniga birinchi o’ringa qo’yiladi. Nima (agar ism jonsiz bo’lsa) yoki kim (agar ism jonli bo’lsa).

Savol deklarativ jumla bilan bir xil tuzilishga ega, bunda sub’ekt rolini so’roq olmoshlari bajaradi.

• Sizni nima baxtli his qiladi? – Sizni nima baxtli qiladi?
• Kim savolga javob berishni xohlaydi? – Kim savolga javob berishni xohlaydi?
• Kim bizning partiyamizga keladi? – Bizning ziyofatga kim keladi?

Ingliz tilidagi so’roq gaplar fe’llarning vaqtinchalik shaklidan qat’i nazar, ma’lum qoidalarga muvofiq tuzilgan.

Umumiy savol (Ha / Yo’q Savol)

Umumiy savolning tuzilishi deyarli barcha boshqa turlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi, shuning uchun uni tushunish tilni yanada o’zlashtirish uchun juda muhimdir. Umumiy savol berib, ma’ruzachi faktni tasdiqlashni yoki rad etishni xohlaydi va unga javob har doim “ha” yoki “yo’q” so’zlari bo’ladi:

• Siz bu tortni olasizmi? – Ha, qilaman / Yo’q, yoqtirmayman – (Sizga bu pirojnoe yoqadimi? – Ha, menga yoqadi / Yo’q, menga yoqmaydi).

So’roq gapni tuzish sxemasi: Yordamchi fe’l – Mavzu (Kim? Nima?) – Bashorat qilish mumkin (nima qiladi?)

Yaxshi tushunish uchun keling, ingliz zamonining yordamchi fe’llarini misollar bilan eslaylik:

• U allaqachon bu kitobni o’qigan (U bu kitobni allaqachon o’qib chiqqan) – mukammal zamonlarda ega / has / had yordamchi fe’lga aylanib, birinchi holatga o’tadi.
• Siz buni umr bo’yi kutganmisiz? (Siz buni umr bo’yi kutganmisiz?). Siz buni umr bo’yi kutgansiz (umr bo’yi kutgansiz) – e’tibor bering, savol o’sha joyda qoladi.
• U kecha ko’rganmi? (Siz uni kecha ko’rdingizmi?) U uni kecha ko’rdi (U kecha ko’rdi) – e’tibor bering, savolda predikat o’zgarishi o’tmish zamonidan infinitivgacha o’zgaradi.

Ingliz tilida savol so’zlari bilan savollar

: 10 yil 2019 -may

Ular qanday ko’rinishi kerak savollar ingliz tilida? Bu erda qiyinchiliklar ko’pincha vaqtni bilmaslik yoki gapdagi so’zlarning noto’g’ri joylashuvi tufayli yuzaga keladi. Shuni ta’kidlash joizki, sizning ona tilingizdan farqli o’laroq, ingliz tilida siz faqat intonatsiya yordamida savolni shakllantira olmaysiz. Xatolikka yo’l qo’ymaslik uchun bir qator omillarni hisobga olish kerak.

Ingliz tilida savol so’zlari va so’z tartibida savollar

Uchun standart sxema mavjud savollar ingliz tilida. Aynan u sizga suhbatdoshingizga to’g’ri savollar berishga yordam beradi.

savol so’zi (yoki ibora) + yordamchi fe’l (zamon) + yuz + asosiy fe’l + qo’shimcha so’zlar

Masalan:

Nima musiqa tinglaysizmi? – Qanday musiqa tinglaysiz?

Necha marotaba u Jon bilan uchrashadimi? – U Jon bilan qanchalik tez -tez uchrashadi?

qayerda Madridda qoldingizmi? – Madridda qayerda qolasiz?

Ba’zida yordamchi fe’l tushib qolsa ham bo’ladi, lekin bu faqat savolga javob berilganda sodir bo’ladi va siz shu mavzu yordamida javob berishingiz kerak bo’ladi.

Masalan:

kim sizga yangilikni aytdimi? – Onamning do’sti.

Sizga yangilikni kim aytdi? – Onamning do’sti.

Tarjima bilan ingliz tilida so’roq so’zlar

Men sizga bir marta va umuman o’rganishni maslahat beraman ingliz tilidagi savol so’zlari. Bu erda ular beriladi tarjima bilan va transkripsiya.

Ingliz tilida savol so’zlari bilan jumlalar

Birlashtirish uchun quyidagilarni ko’rib chiqing ingliz tilida savol so’zlari bilan jumlalar.

время

taklif

tarjima

Nima har juma qilasizmi?

Har juma kuni nima qilasiz?

Hozirgi davomli zamon

Kimning u hozir kitob o’qiyaptimi?

U hozir kimning kitobini o’qiyapti?

Qudrat Do‘stmuhammad. Kitob olamida nima gaplar?

Bu gaplar kitob o‘qishga odatlangan, bir emas, bir necha yoki hamma ilm yo‘nalishlariga qiziqadigan odamlarga mo‘ljallangan bo‘lsa-da, kitob olamiga endi kirib kelayotganlar uchun ham nimasi bilandir foydali bo‘lishi shak-shubhasiz. Mabodo, maqola sizni qiziqtirmay qo‘ysa, sabr tilayman, “tesha tegmagan” gaplarni ham uchratib qolishingizga ishonaman.

Kitob tanlash odatlarim

Kitob do‘konlariga tez-tez kirib, yoyma bozorlarni kuzatib yuradigan odam o‘zi uchun yangilikni bir pasda topib oladi. Yangilik bo‘lgan kitobning o‘zi “mana man!” deb turadi. Kitobning o‘zi yangi bo‘lmasligi mumkin…

Havo ochiq kunlarning birida, ko‘chadagi kitob yoymasiga yaqinlashib qolganimda, qalin bir kitobga ko‘zim tushib, yuragim hapriqib ketdi. Yaqin borib qarasam, xuddi o‘zi: o‘sha, men anchadan beri izlab yurganim, o‘tgan asrning 50-yillari (aniqrog‘i, 1954 yil)da Moskvada chop etilgan “Russko-uzbekskiy slovar”! Egasi aytgan pulni indamay chiqarib beraman, deb ahd qilib yurardim. Yoyma egasi – rus ayoliga, aytganidan ham ko‘proq pul bersam, hayron bo‘ldi. “Olavering, qidirib yurgandim, axir bir kun uchrab qolishiga ishonardim”, — dedim.

Bu satrlarni o‘qigan odam: “Bunaqa kitob anqoning urug‘imidi? Ana, o‘zimizda ham chiqdiku, ikki jildlik lug‘at, hamma kitob do‘konlaridan topiladi”, — deyishi mumkin. To‘g‘ri, 2013 yili Toshkentimizda nashr etilgan shu ikki jildlik kitobim bo‘la turib, o‘sha eskisini orzu qildim. Buning sabablari haqida quyiroqda aytaman.

Yangigina nashrdan chiqqan, notanish kitob, avvalo, tashqi ko‘rinishi bilan diqqatimni tortadi. Nomiga, muallifiga va nashriyotiga qarayman. Ular haqida bir nima bilamanmi, yo‘qmi, xayolimdan o‘tadi. Kitobning qisqacha mazmuni (annotatsiya)ni o‘qiyman, shunda kitob meni qiziqtiradimi, yo‘qmi, ma’lum bo‘ladi. Natijadan qat’i nazar, mundarijani ochaman. Bu menga ko‘proq malumot beradi. Qiziq tuyulgan mavzu sahifasini ochaman, cho‘qilab o‘qiyman. Kitobni sotib olishim yo olmasligim ko‘pincha shu bosqichda ma’lum bo‘ladi. Kitobni shirillatib varaqlayman, nimalardir (rasmlar, fotolar, jadvallar va boshqa narsalar) e’tiborimni tortadi. Bir qarorga kelolmasam, nashr ma’lumotlariga qarayman: muallifning familiyasi, ismi, otasi ismi (f.i.o.)ga, muharrir, texnik muharrir, sahifalovchi, rassom va boshqalarga qarayman. Kimnidir tanishim mumkin…

Shuncha ishdan keyin ham bir qarorga kelolmasam, kitobning sifatiga: qog‘ozi, muqovasi, taxlamiga qarayman. Agar kitobni yopib, muqovasini silab-siypab qo‘ysam, demak, sotib olar ekanman.

Bunday holatni keyinroq o‘zim ham sezib qoldim.

Kitob o‘qish odatlarim

Kitob sotib olingan kunni birinchi sahifaga yozib qo‘yaman. Agar u meni juda qiziqtirib qolgan bo‘lsa, o‘sha kuniyoq o‘qishga tushaman va bu kunni matn boshiga yozib qo‘yaman. Qiziqishim susaymasa, bir sidra o‘qib ketaveraman, aks holda varaqlab-varaqlab, qiziqarli yeridan davom etaman. O‘qish jarayonida imlo xatolarni tuzataman, stilistika buzilgan bo‘lsa, tagiga ilonizi chiziq tortaman, notanish so‘zlarning tagiga chizaman, ma’nosini lug‘atlardan topib, sahifa chetiga yozib qo‘yaman, tagida kun sanasini ko‘rsataman. Kitobdagi gaplarga nisbatan fikrim yo munosabatim bo‘lsa, ularni ham o‘sha sahifa hoshiyasiga yozaman. Keyinroq, bu fikrlarim noto‘g‘riligini bilib qolsam, uni ham aytib qo‘yaman, yangisi bo‘lsa, yana qo‘shaman. Xullas, hozirgi sahifalar hoshiyasi menga torlik qilib qoladi, mayda harflar bilan yozishga to‘g‘ri keladi, keyin o‘zim lupa bilan o‘qib yuraman.

Kitobni bir o‘qishdayoq tugatib qo‘yadigan holatlar kam bo‘ladi. Qiziqishim susayib qolganda, tashlab qo‘yaman, bir vaqtlar kelib yana qo‘lga olaman.

Ko‘rinib turibdiki, kitobni “puf-puf”lab, avaylamayman, bu, balki, yaxshi ish emasdir, har holda, kitob chiqarish juda rivojlanib ketgan hozirgi vaqt uchun mumkin, deb hisoblayman. Shunaqa ayovsiz bo‘lganim uchun ham qo‘limdan o‘tgan kitobning qimmati baland bo‘ladi, chunki unda munosabat bor, yangi fikrlar bor, mendan keyin o‘qiydigan odam uchun foydali bo‘ladi.

Munosabatlarimni va fikrlarimni yozib qo‘yish odatimni har qanaqa turdagi kitoblarga qo‘llayman. Badiiy asarlarni o‘qiganimda “ishonib bo‘lmaydi” degan so‘zlarni ko‘p yozaman.

Biri boshqasiga sabab bo‘lgan kitoblar

Ustozlarimiz, kitobni qayta-qayta o‘qish kerak, deyishgan. Juda to‘g‘ri o‘git! Men ham shunga amal qilaman. Qayta o‘qish uchun bir sabab – maqsad bo‘lishi kerak, oldimga aniq maqsad qo‘yib, keyin o‘qiyman, ba’zan bir sidira, ya’ni boshdan-oyoq, ba’zan cho‘qilab-cho‘qilab.

Aleksandr Dyumaning “Koroleva Margo” (rus tilida o‘qiganim uchun, nomini ham ruscha yozdim) romanini o‘qiganimda 10-sinfda o‘qir edim, yetmish to‘rt yoshga kirganimda ikkinchi marta o‘qidim. Mashhur yozuvchi Stefan Sveygning “Mariya Styuart” nomli biografik romani sabab bo‘ldi. Buning ham sababi bor: jamiyatimizdagi muammolardan iztirob chekardim.

Mariya Styuart shaxsi haqida turli vaziyatlarda yuzaki ma’lumotlar eshitib yurardim: Angliya qirolichasi, o‘z yurtida o‘limga mahkum etilib, kallasi olingan.

Bu gaplar gohi-gohida meni dahshatga solardi, “Podshoh bo‘lsa ham kallasini olishibdi-ya! Nima gunoh qilgan ekan? Xalq o‘z podshohini ham o‘ldirar ekanmi?” kabi gaplar xayolimdan o‘tardi. Beixtiyor, Ruminiya davlati rahbari, diktator Nikolaye Chausheskuning fojeali o‘limi yodimga tushardi.

Ana shular menga tinchlik bermas edi. “Mariya Styuart”ni o‘qigim kelaverdi, kitobni qidirmadim, hech kimdan so‘ramadim, axir bir kun yoyma bozorda uchrab qoldi, tezda sotib oldim, xuddi birov oldinroq olib qo‘yadigandek. O‘sha kuniyoq (2014 y., 22 sentyabr) o‘qishga tushib, 18 kunda tugatdim.

Mariya Styuartning shaxsi haqida quyidagi eng muhim ma’lumotlarni bilib oldim: Angliyaning emas, Shotlandiyaning qirolichasi bo‘lgan ekan; Shotlandiya – Buyuk Britaniya orolining shimoliy qismidagi, Angliya – janubiy qismidagi, bir-biriga qo‘shni qirolliklar bo‘lgan; birida — Mariya, ikkinchisida – unga qaysidir ajdodlari orqali qarindoshchiligi bo‘lgan Yelizaveta hukmronlik qilishgan; Mariya 1542 yili tug‘ilib, 45 yoshida qatl etilgan; onasi Frantsiya qiroli saroy a’yonlarining qizi bo‘lib, u ham 45 yil yashagan; 1561 yili Mariyaga Shotlandiya taxti meros qolgach, faqat o‘zining aysh-ishratini o‘ylagan, raqibi Yelizaveta singari (uning oilasi ham, farzandi ham bo‘lmagan) elim-yurtim demagan; xalq ham, saroy a’yonlari ham Mariyadan norozi bo‘lishgan, podshoh Xudoning yerdagi soyasi, deb chidab yuraverishgan; bu ikki qirolicha bir-biri bilan uchrashmagan, bir-birini yomon ko‘rgan, lekin xat orqali munofiqlik qilib turishgan; Mariya 23 yoshida shotlandiyalik zodagonlardan birining 19 yashar o‘g‘liga turmushga chiqadi va 1566 yilda o‘g‘il farzand ko‘radi; Shotlandiya qiroli degan nomga sazovor bo‘lgan kuyovning hurmatini joyiga qo‘ymaganidan keyin, u arazlab, ota-onasi yashab turgan Glazgo shahrigaga ketib qoladi va, deyarli yosh bola emasmi, chechak bilan og‘rib qoladi; Mariya saroydagi qurolli guruh boshlig‘i Bosuel bilan “donlashib” qoladi; endi zudlik bilan gunohni berkitish kerak; buning birdan-bir yo‘li qirolni yo‘qotib, tezdan yangi nikoh qurish bo‘lgan; Bosuel Mariyani shu ishga majbur qiladi; Mariya qish chillasida, mulozimlari bilan otda ikki kun yo‘l yurib, Glazgo shahriga, qaynotasining uyiga yetib boradi; “Qirolni olib ketib, o‘zim davolataman” deb turvoladi; bir necha kun mehmon bo‘lib, hammani ko‘ndiradi; nihoyat, kasali tuzalmagan qirolni usti ochiq aravaga yotqizib, o‘rab-chirmab, o‘z poytaxti Edinburgga yo‘l oladi; yetib kelishgach, saroyga kasal tarqatmaylik, degan bahona bilan, Bosuel bir ovloqda tayyorlab qo‘ygan uyga qo‘nishadi; uy kichkina va chekka joyda bo‘lsa ham shohona jihozlangan edi; Mariya ham shu uyda goh-goh tunab, qirolga mehribonlik qilib turadi; saroyda kimnidir nikoh to‘yi tashkil etilgan tunda, Mariya qirolning yoniga bormaydi; xuddi shu tunda ovloqdagi uy portlab, ichida kim bo‘lsa, hammasi halok bo‘ladi; endi qirolligidan asar qolmagan kuyovning otasi da’vogarlik qiladi, sud bo‘ladi; Bosuel: “Bu ish falonchining qo‘lidan kelgan”, deb aytgan odamning kallasini olaman, deya ochiqdan-ochiq po‘ppisa qiladi; bundan sud hay’ati ham, kuyovning otasi ham qo‘rqishadi, qotillik bosdi-bosdi bo‘ladi; mamlakatda Mariyadan noroziliklar kuchayib ketadi, qurolli g‘alayonlar yuzaga keladi; Mariya bir necha mulozimi bilan qochib, Angliyaga o‘tib ketadi; bundan xabar topgan Yelizaveta Mariyaga boshpana berib, uy qamog‘ida ushlaydi; moddiy yordam beradi, nafaqa tayinlaydi, sayrlarga chiqib turishga ruxsat beradi; shunday axvol yigirma yil davom etadi; Mariyaning odamlari, uni qutqarish uchun Yelizavetaga suiqasd uyushtirishga kirishadilar, Mariya ularga yozgan xatida rozilik beradi; xuddi shu yozma rozilik sababli, 1587 yilning 8-fevrali tongida Shotlandiya qirolichasi Mariya Styuartning boshi tanidan judo qilinadi.

Ko‘zyoshlarim tinib, titroqlarim bosilgach, tafsilotlar birin-ketin yuzaga qalqib chiqaverdi. Mariyaning qatl etilishi Angliyada bayram bo‘lib ketadi, Shotlandiya aholisi qanday qabul qilgani haqida roman-biografiyada hech gap yo‘q. Bu vaqtda Mariyaning 21 yashar o‘g‘li “Iakov VI” nomi ostida, onasining o‘rniga qirollik qilib turardi. U onasining taqdiri bilan hech qiziqmagan, qatlni eshitgach, yo‘liga bir-ikki po‘ppisa qilib qo‘yadi. Yelizavetaning bir diplomati Iakov yoniga kelib, quyuq va’da beradi, ya’ni Iakov, keyinchalik, Angliya taxtiga ham vorislik qilishi mumkinligini aytadi. Yelizaveta bu vaqtda 54 yashar edi, yana 16 yil hukmronlik qilgach, vafot etadi va Iakov VI rostdan ham Shotlandiya va Angliya qiroli, deb e’lon qilinadi. Shundan keyin, ikki mamlakat qo‘shilib ketib, dunyodagi eng kuchli davlatlardan biriga aylanadi.

Endi, nima uchun “Mariya Styuart” “Koroleva Margo”ni qayta o‘qishimga sabab bo‘lganini aytish mavridi keldi.

Mariya uy qamog‘ida besh yil o‘tirgan kunlarning birida, aniqrog‘i, 1572 yilning 23 avgustidan 24 avgustga o‘tar tunda Frantsiyada dahshatli qirg‘in-barot bo‘ladi: eski oqimdagi katoliklar yangi oqim tarafdorlari – protestantlarni o‘ldirishga tushadilar. Tarixda “Varfolomeevskaya noch” deb nom qoldirgan bu fojea bir necha kun davom etadi. Dyumaning asari ana shu voqealarga bag‘ishlangan, buni men kitobni birinchi marta o‘qiganimdan bilardim. O‘sha voqea “Mariya Styuart”da ham aytilgan. Bu qirg‘inni boshlaganlar orasida Mariya Styuartning tog‘alari (de Giz avlodi) ham bor edi. Shundoq katta va kuchli odamlar o‘z jiyani bo‘lmish Mariyani qamoqdan ozod etish uchun, nahotki, hech nima qilmagan bo‘lishsa, degan savol menga tinchlik bermadi va salkam oltmish yildan keyin “Koroleva Margo”ni ikkinchi marta o‘qidim. Savolimga javob topolmadim, lekin kitobni mazza qilib, qayta o‘qidim, yangi taassurotlar oldim. Yoshligimda sarguzashtlardan ta’sirlangan bo‘lsam, endi, qarigan chog‘imda, kitobning ijtimoiy zalvorini tuydim, Dyumaning mahoratiga qoyil qoldim, asarni odob bilan yozgani uchun tasannolar aytdim, asarning bironta detaliga e’tiroz qilomadim, “ishonib bo‘lmaydi” degan so‘zlarni umuman ishlata olmadim. Umri uzoq asar mana bunaqa bo‘ladi, deb xulosa qildim.

“Mariya Styuart” Shekspir asarlaridan “Gamlet”ni qayta o‘qishimga, “Makbet”ni ilk bora o‘qishimga sabab bo‘ldi.

Gap shundaki, Mariya Styuart qatl etilgan paytlarda Shekspir navqiron 23 yoshda bo‘lgan. Butun Angliya xalqi bayram qilvorgan bir paytda Shekspir bir chetda turarmidi? U ham Mariya Styuart kimligini bilgan, qilgan ishlaridan xabardor bo‘lgan. Eri – qirolni kasal yotgan joyidan avrab obkelib, o‘ldirtirib yuborganidan ta’sirlangan bo‘lishi shubhasiz, o‘sha voqealar asosida “Gamlet”ni yozgan. Bu farazni Stefan Sveyg aytgan. “Makbet” ham shunga yaqinroq asar ekan.

Shekspir “Gamlet” voqealarini Daniya qirolligiga ko‘chirganiga e’tibor berdim va ko‘nglimga: “Angliyadek mamlakatda bundan deyarli 500 yil ilgari tsenzura degan baloyi azim bo‘lgan ekan-da? Daniya qirolligi Shekspirga, nega bizga tuhmat toshini otayapsan, deyishi mumkin edi”, — degan fikr keldi.

Boshdan-oyoq qayta o‘qigan kitoblarim ichida Lev Tolstoyning ikki romani bor: “Anna Karenina”ni birinchi marta 38, ikkinchi marta – 57 yoshimda, “Voskreseniye”ni 29 va 50 yoshimda o‘qib tushirganman. Qayta o‘qishimga Lev Tolstoyning falsafiy mulohazalari turtki bergan. Ularni alohida bir daftarga ko‘chirib olgandim, vaqt o‘tgan sari ko‘z yugurtirib turardim. Keyin konspektlarimga qanoat qilmay, kitoblarning o‘zini qayta o‘qishga ehtiyoj sezganman.

Bir kitob boshqa kitoblarni o‘qishimga sabab bo‘lishi haqida misollarim juda ko‘p. Masalan, Qur’oni karimning o‘zbekcha ma’nolarini o‘qish-o‘rganishdan islom tarixiga, keyin arab istilosiga oid kitoblarga o‘tganman. Tarixiy voqealar meni boshqa taraflarga oqizib ketdi. Ma’lumki, arablarga Xuroson va Movarounnahr xalqlari qattiq qarshilik ko‘rsatishgan, kuchlari yetmay qolgan paytlarda sharq taraflarda ko‘chib yuradigan jangovor turk elatlarini yordamga chaqirishgan. Shundan keyin turkiy xalqlar tarixi bo‘yicha katta mutaxassis — Lev Gumilevning asarlarini o‘qishga ehtiyoj uyg‘ondi. Bu mavzu meni eramizdan taxminan 6 ming yil ilgari hukm surgan Shumer davlatiga, payg‘ambarlar otasi Ibrohim alayhissalomga yetaklab keldi, yana Qur’onga bog‘landim. Bu yoqda hali, turklar yoyilib ketgan mamlakatlardagi xalqlar tarixi meni kutib turibdi, Yaratgan Egam nasib etganicha ularni ham o‘qib o‘rganaman. Tarixchi ham, etnograf ham emasman, bironta yangi gap aytolmayman, lekin oddiy bir o‘quvchi sifatida taassurotlarimni yozib qoldirmoqchiman, kimgadir nafi tegib qolar, inshaolloh!

Hozirgi kitoblar

Yuqorida, ruscha-o‘zbekcha lug‘atlar haqida gap boshlagan edim, mana, endi, nima uchun eski nashrni izlaganim sababini aytaman.

O‘sha kitobni yoymadan oldimu ichini ochmayoq muqovasini to‘yib-to‘yib siladim. U yoq-bu yog‘ini aylantirib-aylantirib, ko‘zdan kechirdim. Juda qalin (1046 sahifa!) emasmi, muqovaning buklanadigan joylari ozgina uringan, lekin ichki taraflari but-butun, muqova ajralib yo qiyshayib ketmagan, kitobning “tanasi” (qalin tomoni)ga jips yopishib turibdi. Shirillatib varaqladim, hech qanaqa nuqson topmadim. Uyga olib kelgach, birinchi qilgan ishim — o‘tib ketgan imlo xatolarni tuzatib qo‘yish bo‘ldi.

Odatda, kitoblarning oxirgi sahifasiga nashrda yo‘l qo‘yilgan xatolar ko‘rsatilgan bir parcha qog‘oz yopishtirib qo‘yiladi, “tuzatishlar” yoki “muhim tuzatishlar” deb ataladi. Bu lug‘atda ham shunday qog‘oz bor ekan, 28 ta xato ko‘rsatilgan. Har bittasini sahifalardan topib, tuzatib, qog‘ozdagi yozuv ustidan chiziq tortdim. Kitobning lug‘at qismi tugagach, rus tili grammatikasiga oid asosiy qoidalar berilgan. Bu, lug‘at uchun juda muhim.

O‘zimizda, 2013 yili nashr etilgan ruscha-o‘zbekcha lug‘at ikki jilddan iborat, muqovasi qalin va naqshinkor, chiroyli, qog‘ozi sifatli. Lekin muqovasi “tanasi”ga yopishmagan, orasi barmoq sig‘arli darajada ajrab yotibdi, qiyshayib ketgan, yopishtirilgan joylari taxlam-taxlam; har bir jildning oxirida berilgan tuzatishlar qog‘ozi odatdan tashqari katta, ya’ni topilgan xatolar soni ko‘p. Xatolarni topib yozib qo‘yishganiga rahmat, lekin tuzatishlarning o‘zi tuzatishga muhtoj! Bunga nima deyish mumkin? Shunday bo‘lgach, lug‘atning ichidagi ma’lumotlarga bemalol ishonish mumkinmi? Lug‘at tayyorlagan mutaxassislar o‘z ishlaridan foydalanishni unutib qo‘yishgan: lug‘at qismi boshlanishidan oldin “Spisok pomet i uslovnыx sokraщeniy” degan sarlavha berilgan, uning tagiga o‘zbekchasini “pometalar va shartli qisqartmalar ro‘yxati” deb yozishibdi, “pometa” so‘zining o‘zbekchasi yo‘q, go‘yo!. Vaholanki, shu lug‘atning o‘zida tarjimasi berilgan. Qayoqqa qarashgan bu mutaxassislar?! Lug‘atni yuzaki qarab chiqqanda shuncha xato! Sinchiklab o‘rganilsa, nima bo‘ladi?

Lug‘at tuzish oddiy kitob yozishdan ancha qiyin ish ekanini tushunaman, lekin boshqa bir narsani tushunmayman. Har qanday lug‘atni ilgari kimdir yozgan bo‘ladi. Bu, bizning zamonga xos. Ruscha-o‘zbekcha lug‘atlar ham bir necha marta tayyorlangan. Oxirgi kitob ilgarigilarni so‘z boshida bir eslab o‘tadi-da, shu bilan tamom! Yangi kitob muallifi sifatida salaflarning ismi ko‘rsatilmaydi, lekin ularning mehnat mahsulidan yuz foiz foydalaniladi. Mualliflik huquqlari jihatidan bunga qanday baho beriladi, bu o‘rinda qo‘chirmakashlik (ya’ni plagiat) so‘zini ishlatish mumkinmi, yo‘qmi, bir narsa deyishim qiyin.

1981 yili “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” ikki jild bo‘lib, birinchi marta bosildi. So‘z boyligi 60 ming deb ko‘rsatilgan. Uning ichidagi so‘zlar ancha tanqidga uchradi, kimlardir mazax qilib, “O‘TIL” deyishdi. Lekin bu kitob til o‘rganuvchilar uchun katta voqea bo‘lgan edi, hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.

2006-2008 yillarda uning so‘z boyligini 80 mingga ko‘tarib, dabdabali 5 jildga joylab, nashr etishdi.

Birinchi nashr mualliflari soni 10 kishi, ikkinchisinini – 8 kishi. O‘n muallifdan faqat bittasining nomi ikkinchi nashrga kiritilgan, qolgan 9 nafar muallifning nomi o‘chib ketdi, lekin bajargan ishlari to‘laligicha keyingilarga qoldi.

1994 yili “Kamalak” nashriyoti ikki jilddan iborat “Arabsko-russkiy slovar”ni gazeta qog‘oziga bosib chiqardi. So‘zlar soni taxminan 42 ming, deb, ikkala jildga yozilgan. Muallifi (X.K.Baranov) ko‘rsatilmagan. Muqovasi qalin, pishiq bo‘lsa ham bir yilda “yoqavayron” bo‘b ketdi. Hay, mayli, ishlatilavergandan keyin yirtiladi, shikastlanadi, nimayam qilardik? Lekin, keyin ajabtovur ishlar bo‘ldi. Xuddi shu kitob 2011 yilda bir jild bo‘lib, o‘sha nashriyot nomidan, nashr yili 1994 ko‘rsatilib, peshtaxtalarda paydo bo‘ldi. Avvalgi ikki jildda ko‘rsatilgan 42 ming raqamlarini qo‘shib, 84 ming so‘zdan iborat deb yozishgan, vaholanki, jildlar sonidan qat’i nazar, so‘zlar soni yaxlit lug‘at uchun ko‘rsatiladi. Yana muallifning ruhi chirqirab qolavegan.

2013 yili nashr qilingan bir kitobni ikki muallif tayyorlagan ekan, bu haqda ikkinchi sahifada uch marta yozilgan: bir marta “Pistonchi va Palonchi”deyilgan, ikki marta “Palonchi va Pistonchi” deb yozilgan. Hammasi bitta sahifada! Bunaqa xatoni tuzatish uchun qancha aql kerak? Umuman, aql kerakmi?

2016 yili chiqqan bir kitobning ikkinchi sahifasi tepasida ikki kishi muallif sifatida ko‘rsatilibdi. Tagida kitobning qisqacha mazmuni berilgan. Mazmun tugagach, sahifaning quyi qismida boshqa ikki kishi muallif deb ko‘rsatilgan.

Ajab savdolar! Nashriyot xodimlari qayoqqa qaragan?

Ilmiy kitoblar qanday yozilayapti?

Sho‘rolar davrida ilmiy kitob yozish juda oson, nashr etish esa, qiyin edi. Mustaqillikka erishganimizda nashr etish ham oson ishga aylandi. Sababi – kompyuter texnikalari bilan jihozlangan kichik bosmaxonalar paydo bo‘ldi, muallif xarajatni o‘z yonidan to‘lab, o‘zi istagan miqdorda nashr ettirish imkoni tug‘ildi.

Bizda ilmiy kitob yozishning osonligiga eng asosiy sabab – ilmning amaliyotdan xoli tarzda rivojlanishidir. Sovet davrida qanday bo‘lsa, hozir ham shunday va, oqibat o‘laroq, boshqa salbiy holatlar bolalab ketgan. Bulardan eng dahshatlisi – ko‘chirmakashlik, ilmiy tilda aytganda, plagiat, keyingisi – nohalollik. Bu ikki hodisani sinonimlar deb qabul qilish ham mumkin, lekin men nohalollik deganda, “osmondan olib” yozib yuborishlarni nazarda tutayapman. Amaliyotdan ayro ketayotgan ilmda bunga imkoniyatlar katta, birovning ishi bo‘lmaydi, tekshirmaydi, tekshirolmaydi yoki inkor etolmaydi, surishtirib kelsang, o‘sha ilmning o‘zi muallifdan boshqa hech kimga kerak emas.

O‘tgan asrning 70-yillarida, Moskvada yashaydigan hamyurtimiz, mashhur matematik Halil Ahmedovich Rahmatullin O‘zbekiston Fanlar akademiyasi olimlari bilan uchrashuvda bir gap aytgan edi: “Biz ilmiy tadqiqotlarimiz mavzusini buyurtma yo‘li bilan olmaymiz, o‘zimiz tanlaymiz, o‘zimiz xohlagancha hisobot yozamiz, o‘shanda ham hisobot topshirishni paysalga solamiz”…

Ko‘chirmakashlikning bir manbai – o‘quv yurtlari o‘qituvchisi tayyorlaydigan konspektlardir. U darsga tayyorlanish uchun bir yo bir necha kitobni yoniga qo‘yvolib, mavzuga tegishli joylarni ko‘chirib oladi. Pedagogikada bunga ruxsat bor. O‘qituvchining qurbi yetsa, o‘zidan bir nimalarni qo‘shadi yoki o‘z tili bilan ifodalaydi. Aksar o‘qituvchilar bunday qilolmaydi. Bir marta tuzilgan konspekt yillar davomida “aylanavergach”, o‘qituvchining shaxsiy mulkiga aylanib qoladi. Uning bilimiga hech vaqo qo‘shilmagan bo‘lsa ham, vaqt o‘tgan sayin, o‘zini “alloma” his qila boshlaydi, nihoyat, almisoqdan qolgan, qog‘ozlari sarg‘ayib ketgan konspektlarini kitob holda chop etish taraddudiga tushadi.

Ilmi haminqadar, yozishda no‘noq, o‘zi nohalol, lekin dovrug‘ taratishda mohir “olim”lar bor, o‘zlari mansub ishlab chiqarish tarmog‘i uchun me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etayaptilar. Natijada, bunday hujjatlar asosida ishlayotganlar “mazza” qilishayapti: ishlarni pala-partish va nuqsonlar bilan bajarish imkoniyatiga ega bo‘layaptilar, chunki aytilgan me’yoriy hujjatlarda kamchiliklar, xato ko‘rsatmalar tiqilib yotibdi! Ishlab chiqilgan yangi hujjatlar Sovetlar davridagi me’yorlar darajasiga yaqinlashib ham kelmaydi!

Bu gaplar hamma tarmoqqa tegishli demoqchi emasman, bitta tarmoqdan yaxshi xabardor bo‘lganim uchun aytayapman…

Ilmiy va o‘quv muassasalari “Biz mana, bunday ishlarni bajarib qo‘ydik!” deb maqtanishga qiziqib, saviyasi pastdan ham past maqolalar to‘plamlarini chiqarib yotishibdi.

Shu o‘rinda oliy o‘quv yurtlarida o‘qish va o‘qitishga oid katta bir xatolik haqida aytib o‘tish lozim. Bu, siyosiy-ijtimoiy fanlar bilan bog‘liq. Agar ularning mutaxassislikka bevosita aloqasi bo‘lmasa, o‘quv rejasidan olib tashlash kerak. Bu, sovet totalitar tuzumidan qolgan, chet ellarda doim kulgi bo‘lib kelayotgan odat. Bunday fanlar o‘quv rejasining 30-40 foizini band qiladi. Bu kichkina raqam emas! Talabani har tomonlama ezib tashlaydi! Katta orzular bilan o‘qishga kirgan talabalarning birontasi o‘sha fanlar bo‘yicha darslarga o‘z ixtiyori bilan kirmaydi, qo‘rqqanidan kiradi, bir yo‘lini topsa, kirmay yuraveradi, imtihon paytida “hisoblashadi”.

Talaba: “Pul to‘lab o‘qiydigan bo‘lsam, o‘zim hoxlagan fanlarni o‘qiyman” – deyolmaydi, bunga haqqi ham yo‘q! Buning jiddiy sababi bor, bu — amaliyotdan uzilgan holda faoliyat yuritayotgan olimlar tomonidan yozilib, vazirlik tomonidan tasdiqlangan “Standart”, boshqacha aytganda, mutaxassisga talablar bor. Tuzilgan standartlarning sifati ma’lum, buni o‘z fani bo‘yicha dastur yozib bergan o‘qituvchilarning o‘zlari ham yaxshi bilishadi; “ura-ura” va “ha bo‘l-ha bo‘l!”chilik bilan tayyorlangan “Standart”lar ishlab chiqarishning talablariga javob bermaydi. Bundan qat’i nazar, yozib qo‘yildimi, tamom-vassalom, xohlasang ham o‘qiysan, dodlasang ham o‘qiysan! O‘qimay ko‘r-chi! Diplomli bo‘lishni o‘ylab qo‘y!

Aslida, mutaxassisga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqaruvchi korxonalar ilgari surishi kerak, ular esa bunga qodir emas, bu darajaga yetib bormagan, ishlab chiqarishga oid mavjud sharoitlarda yetib borolmaydi ham! Sabab-oqibatlar bir-biriga shunday chirmashib ketgan-ki, kalavaning uchini topib bo‘lmaydi!

Umuman olganda, ilmga, bilimga, malakaga Standart yozish to‘g‘ri ish emas, chunki standart, o‘z nomi bilan, ma’lum bir darajada qotib qolish, demakdir…

Siyosat bilimdonlari va amaldorlari tomonidan oliy o‘quv yurtlarining o‘quv rejasiga tiqishtirilgan siyosiy-ijtimoiy fanlar mutaxassislik ilmlarini o‘rganishga to‘g‘anoq bo‘ladi. Bunday fanlar olib tashlansa, mutaxassislik fanlarini rivojlantirishga katta imkoniyatlar yuzaga keladi, talaba darslarga o‘z ixtiyori bilan qatnashadi, yoziladigan kitoblar ham yuqori saviyada bo‘ladi.

Hozirgi kunlarda chet ellarda nashr qilingan kitoblarni, Internetga joylagan kitoblar va maqolalarni ko‘chirib olib, kompyuter yordamida rus tiliga va keyin, o‘zbek tiliga tarjima qilib, o‘z nomidan e’lon qilish va nashr etish odat tusiga kirayapti. Buning uchun nashriyotni ayblab bo‘lmaydi, albatta. Nashriyot kitob qo‘lyozmasiga taqriz talab etadi va to‘g‘ri qiladi. Taqrizni muallif uyushtiradi, matnni tayyorlab, ikkita odamga imzo chektirib oladi. Endi, gunohning katta ulushi taqrizchiga o‘tgan bo‘lishiga qaramay, unga hech kim hech nima demaydi.

Ko‘chirmakashlik shunchalik baloi azim ekan, unga qarshi kurashadigan birorta muassasa yo‘qmi, degan savol tug‘iladi.

Men ilm yo‘liga kirganimga 52 yil bo‘ldi, ko‘plab plagiatlarni ko‘rdim, ular yuksak ilmiy darajalarga, unvonlarga, lavozimlarga ega bo‘lishdi. Bitta ilmiy g‘oyani yoki jumlani na rus tilida, na o‘zbekchasiga eplab yozib berolmaydigan, lekin qo‘sha-qo‘sha kitoblarni “yasab” tashlagan “olimlar” sanoqsiz. Birontasi plagiatligi sababli jazo olganini eshitmadim…

Insof bilan aytganda, hamma aybni olimlarga to‘nkab qo‘yish ham to‘g‘ri emas. Ishlab chiqarish korxonasi ilm bilan qiziqmasa, olim aybdormi?

Ilmga yo‘l bo‘lsin!

Sho‘rolar davrida ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun ko‘p ilm kerak bo‘lmagan, “Plan”ni bajarsa bas, oshig‘i olchi bo‘lavergan. Mustaqil O‘zbekistonda hozir ham ahvol shu: korxonalar shu paytgacha ma’lum bo‘lgan jihozlar va texnologiyalar bilan ishlab tursa, shuning o‘zi katta gap! Ilmiy yutuqlardan foydalanish, yangi texnika va texnologiyalarni qidirib topish darajasiga yetib borish kerak. Buning uchun korxona vayron bo‘lmay, ishlab turishi kerak, o‘z navbatida, adolatli qonunlar bo‘lishi va ular qog‘ozni bezab turmasdan, amal qilishi, insofli soliq sistemasi kerak, korxonani turli-tuman noqonuniy, lekin majburiy to‘lovlardan ozod qilish, erkin faoliyat yuritishiga qo‘yib berish kerak!

Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida bir necha asrlardan beri

tinmay faoliyat yuritib kelayotgan katta-katta korxonalar bor. Bizda umri, mustaqilligimiz bilan tengdosh, ya’ni 25 yildan beri ishlab kelayotgan xususiy korxona topilarmikin? Qayoqqa qarama, endigina oyoqqa turib, ishlarni yaxshi yo‘lga qo‘ygan, mijozlarga, aholiga ibratli xizmat qilib kelayotgan, mahsulot ishlab chiqarayotgan korxona qandaydir “jinoyat” bilan berkitiladi, egasi qamoqqa tashlanadi, mol-mulki musodara qilinadi. Bunaqa ahvolda ilmga yo‘l bo‘lsin!

Ko‘pincha, xususiy korxona egasiga daromadni yashirganlik aybi qo‘yiladi. Soliqlarning aniq me’yorini bilmayman, lekin, faraz qilishimcha, insof yuzasidan bo‘lsa, tadbirkor daromadini yashirishdan uyaladi, shu arzimagan pulni deb, korxonamdan ajrab qolmay, deydi. Shuning uchun soliq turlari va me’yorlarini qayta ko‘rib chiqish kerak, deb o‘ylayman. Natijada, korxona daromadini yashirmaydi, tekshir-tekshir kamayadi, korxonalar soni ko‘payadi.

Soliqlarni kamaytirishdan davlat yutqizmaydi, aksincha, korxonalar soni ko‘payishi hisobiga umumiy tushumi ortadi. Korxonalar ko‘paysa, mahsulot ko‘p ishlab chiqariladi, raqobat yuzaga kelib, taraqqiyotning yo‘llarini qidirishadi, nihoyat, ilmga murojaat etishadi, ana shunda, ilmiy muassasalar xususiy korxonalarning buyurtmasi bilan ishlaydi, davlatga boqimanda bo‘lmaydi.

Ishlab chiqarish — jamiyatni harakatga keltiruvchi kuch! Bu mening shaxsiy fikrim emas, buyuk allomalar asrlar davomida xulosa qilgan oddiy falsafa! Jamiyatning hamma jabhasi, biz istaymizmi, yo‘qmi, ishlab chiqarish ketidan ergashib yuradi.

Nashriyotga ko‘p narsa bog‘liq

Olimlarning hammasi ko‘chirmakash, nohalol degan fikrdan yiroqman, maqola bo‘lsin, kitob bo‘lsin, faqat va faqat o‘zining tadqiqotlari natijalarini oshirmasdan-toshirmasdan bayon qiladiganlar ham ozchilik emas. Nashr bo‘ladigan kitobning sifati esa, olimdan keyin, nashriyot va bosmaxonaga bog‘liq. Nashriyot hodimlari: muharrir, texnik muharrir, rassom, sahifalovchi va boshqalar olim qo‘lyozmada (bu so‘z eskirib qoldi, chunki hozir hech kim qo‘li bilan ham, mashinka bilan ham yozmaydi, faqat kompyuterda yozadi, elektron nusxasini ilova qiladi) yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklarni yo yo‘qotib sifatni oshirishadi, yo aksincha, qosh qo‘yaman, deb ko‘z chiqarishadi. Amaliyotda shu, ikkinchisi ko‘proq ro‘y beradi. Men bu gaplarni osmondan olib gapirayotganim yo‘q, bir nashriyot tomonidan jabrlangan muallif sifatida aytayapman. Kitobni tayyorlash jarayonida muallif ishtirok etsa ham, nashriyotdagi uquvsizlik, malakaning pastligi, betartiblik sababli g‘aflatda qoladi, ya’ni kitobi nashriyot xodimlari yo‘l qo‘ygan turli xatolaru buzilishlar bilan chiqayotganini bilmay qoladi. Nashriyot rahbari esa, parvoyi-palak, uning uchun kitob chiqsa bo‘ldi, qay ahvolda chiqishi bilan qiziqmaydi. Muallif esa oh-voh qilganicha qolaveradi, chunki endi hech narsani o‘zgartirib bo‘lmaydi.

Hali ishlar ko‘p

Hozirgi kunlarda nashr qilinayotgan kitoblar qanchalik qimmatli va salobatli bo‘lmasin, imlo xatolar, orfografik va stilistik xatolar bilan chiqayapti, ba’zan kirill alifbosi bilan lotin alifbosi aralashib ketayapti. Tinish belgilariga (vergul, tire kabilar) umuman qaramay qo‘yishdi; “ning” qo‘shimchasini, kerak bo‘lsa-bo‘lmasa ishlataverib, gapning ma’nosini buzishayapti, hatto kulgili gaplar hosil bo‘layapti; bu qo‘shimcha, grammatik nuqtai nazardan to‘g‘ri ishlatilgan bo‘lsa-da, katta gaplarning mazmunini buzadi yoki tushunishda xalaqit beradi.

Lotin alifbosiga o‘tganimiz tilimizni parokanda qildi, tilshunoslarning ham havsalasi pir bo‘ldi, shekilli, bunaqa xatolarga parvo qilishmayapti. Tilshunoslar grammatika qoidalari bo‘yicha hal qilishi kerak bo‘lgan masalalar hozir ham ko‘plab topiladi. Masalan, bir shaxs ikkinchi (uchinchi va hokazo) shaxsga nisbatan harakat sodir etishini to‘liq ismlar (f.i.o. – familiyasi, ismi, otasi)ni yonma-yon yozib ifodalaganda, ularni ajratib turadigan bironta belgi kerak, bunaqasi nazariyada va amaliyotda umuman yo‘q. Shuning uchun matnlarda ajnabiy, ayniqsa, arabcha ismlar kelganda, ajratib olish mushkul, qayta-qayta o‘qishga to‘g‘ri keladi, qiyinchilik tug‘iladi, butkul notanish ismlar bo‘lsa, umuman ajratib bo‘lmay qoladi.

Hozirgi kunlarda chiqayotgan kitoblarning yana bir kamchiligi texnik muharrirning vazifasi bilan bog‘liq: kitoblarda harflar bilan liq-liq to‘lgan sahifalar ko‘p uchraydi. Shunday paytda o‘quvchi sifatida o‘zingizni qanday his qilasiz? Meni esa, yuragim zirillab ketadi! Matn o‘ta darajada qiziqarli bo‘lsa ham, bunday noxush holat saqlanib turaveradi.

Dizayni a’lo darajada tayyorlangan kitoblar ko‘p. Masalan, Lev Gumilev va unga o‘xshagan boshqa tarixchilarning bir xil seriyada chop etilayotgan (Moskvadagi nashriyot) kitoblarini ochib ko‘rsangiz, dilingiz yayraydi, o‘qigingiz keladi, kitobning qalinligidan cho‘chimaysiz. Bizning noshirlar qachon o‘rganadi, bunaqa nozik ishlarni?…

Kitob haqida fikr yuritganda, tilimizga oid muammolar haqida ham to‘xtalish lozim edi, lekin bu alohida va juda ulkan mavzu bo‘lgani uchun maqolani shu yerda yakunlayman.

Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan boshlanib ketgan savob ishlar orasida kitobxonlikni rivojlantirish ham bor. Yoqimli shabbodalar esa boshladi. Bu yog‘i Kitobga aloqador har kimning samimiy va halol mehnatiga bog‘liq.

Qudrat Do‘stmuhammad

2017 yil, 7 fevral

Sana: Sinf:10 Mavzu: O‘zbekiston olimlari.1-dars (Gaplarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Sodda va qo‘shma gaplar)

O‘tilganlarni takrorlash. O‘zbek tilining orfoepik va orfografik me’yorlari

Sana: Sinf:10 Mavzu: O‘zbekiston olimlari.1-dars (Gaplarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Sodda va qo‘shma gaplar)