Kitob haqida epigraflar

Miroki davlat qo’riqxonasi 1976-yilda Qashqadaryo viloyatida tashkil qilingan. Oqsuv va Tanxozdaryo havzalarida joylashgan. Qo’riqxona hududida Seversov muzligi ― o’zbekistondagi yirik muzliklardan biri joylashgan. Bu yerda g’orlar ko’p, lekin ular hali yaxshi o’rganilmagan. Oqsuv daryosida juda chiroyli sharshara mavjud.

O’zbekiston kelajagi buyuk davlat (insho)

Vatan tuyg’usi bu Vatanni anglash har bir umr davom etadigan uzluksiz jaroyondir. Biz har gal o’lkamiz bahori, yozi, kuzi va qishiga ro’baro’ kelganda, uning tog’-u toshlari, daryo-yu o’rmonlari, bepoyon dalalari, tarixiy obidalari, obod shahar-u qishloqlarini ko’rganda, ko’nglimizda yangi-yangi tuyg’ular paydo bo’ladi.

Shuning uchun inson o’z atrofidagi narsa-hodisalar bilan doim muloqotda bo’ladi. Ana shu muloqot uning tuyg’ularini boyitadi, tasavvurlarini kengaytiradi.

Inson o’z Vatani bilan ham bir umr muloqotda bo’lib yashaydi. Eng quvonchli yoki qayg’uli damlarida ota-onasini eslagani kabi Vatanni ham yodga oladi.Ona yurtining xursandchilik yoki tashvishli kunlari uchun o’zini burchli deb biladi.

Biz buni Vatan oldidagi farzandlik burchi deymiz. Ana shu burch tuyg’usi ota-bobolarimizni yurtimiz ozodligi uchun da’vat etgan. Bu tuyg’u Vatanni anglashda alohida o’rin tutadi. Xuddi sen ta’til kunlari maktabingdan yiroqlashib, uning qadrini seza boshlaganing kabi, Vatanning qadri ham undan olis ketganimizda yaqqol bilinadi.Chunki inson o’z yurtidan uzoqlashar ekan, uning sog’inchi, hasrat-armoni yuraklarini o’rtaydigan darajada kuchayadi.

Dunyodagi har bir xalq Yaratganning beqiyos mo’jizasi hisoblanadi. Chunki ularning har biri o’zining tabiati, urf-odat va an’analari, tili va dini, milliy xarakteri hamda turmush tarzi bilan alohida ajralib turadi.

Xalqlarning mana shunday ko’pligi va rang-barangligi ular o’rtasida do’stona aloqalarning rivojiga, o’zaro muloqot qilish, bir-biridan o’rganish, tajriba almashishga asos bo’ladi.

Bizning xalqimiz ham jahon sivilizatsiyasiga salmoqli hissa qo’shgan eng qadimiy xalqlardan biri hisoblanadi. Bu haqda atoqli shoirimiz G’afur G’ulom shunday deb yozgan:

Qadim o’zbek xalqisan, asl odam avlodi,
Misr ehromlaridan tarixing qariroqdir.

O’zbeklar turkiy xalqlar oilasiga mansub millat. Turon va Turkiston deb atalgan ulkan hududda yashagan va u yerdan turli el-elat va millatlarga bo’linib, butun dunyoga tarqalib ketgan xalqlar qadimda turkiylar deb atalgan. Turkiy xalqlarga o’zbeklardan tashqari, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman, ozarboyjon, uyg’ur, tatar, boshqird, qorachoy, qolmiq, yoqut, turk, gagauz ( ko’k o’g’uz ) kabi millatlar kiradi.

Olimlarimizning aytishicha «o’zbek» atamasi o’ziga ishonadigan, mustaqil fikrlaydigan va ish tutadigan, botir, mard, yovqur, chekinmas singari ma’nolarni anglatadi. Shunday xususiyatlarni o’ziga fazilat qilib olgan insonlarga nisbatan o’zbek degan so’z qo’llangan. Shundan ham bilish mumkinki, ota-bobolarimiz qadim-qadimdan ozod va erkin yashagan, hech kimga qaram bo’lmagan.

Sen Prezidentimiz Islom Karimovning «O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi” degan so’zlarini eshitgansan. Bu so’zlar ham o’zbek degan atamaning ma’no-mazmunini, ya’ni ona xalqimizning mard va tanti, o’z haq-huquqini birovga berib qo’ymaydigan, g’ururi baland, zo’r ekanini tasdiqlab turibdi.

O’zbek xalqi dunyoning eng qadimiy o’troq xalqlardan biri hisoblanadi.
O’troq hayot uchun muayyan shart-sharoitlar lozim bo’ladi.

Avvalo, qo’nim topgan yerga muhabbat , bu makonning tabiatiga mos milliy xarakter, turmush tarzi, kasb-u hunar, qadriyat va an’analar shakllangan bo’lishi lozim.

Shuningdek , o’troq hayot tashqi dushmanga, har xil qiyinchiliklarga qarshi birlashish, ularni yengish uchun g’oyaviy va davlatchilik asoslarining bo’lishini ham taqozo etadi.Demak, xalqimiz qadim-qadimdan ana shunday asoslarning barchasiga ega bo’lgan.

Shu haqda Prezidentimiz Islom Karimovning ko’plab asarlarida, xususan, « Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q “ nomli suhbatida ko’pgina ma’lumotlar berilgan.

Xalqimizning nomini ulug’lagan, uning shan’-u sharafini oshirgan yana bir fazilat borki, bu uning hamisha yuksak ma’naviyatga, ilm va ma’rifatga intilib yashashidir. Shu tufayli xalqimiz dunyo madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo’shgan.

Bizning ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan boy va bebaho madaniy merosni butun dunyo tan oladi.

Bizning xalqimiz qadim-qadimdan dunyoga ko’plab allomalar, azizavliyolar, shoir va mutafakkirlarni yetkazib bergan. Ularning har biri nafaqat ulkan ilmiy, adabiy, diniy

merosi, balki noyob fazilatlari bilan ham millatimiz nomini, insonlik sharafini yuksaklarga ko’targan.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so’ng o’zining taraqqiyot yo’lini belgilar ekan, nafaqat buyuk va mislsiz voqealarga boy bo’lgan olis tariximizni, balki xalqimiz qariyb 130 yillik mustamlakachilik davrida boshidan kechirgan og’ir va murakkab davrni, undan chiqadigan saboq va xulosalarni ham nazarga olib ish tutiladi.

Albatta har bir xalq o’zining milliy tarixni boshqa xalqlar tarixdan kam deb bilmaydi. Lekin har bir xalq tarixining qadimiyligi va buyukligini belgilashda uning o’zi tomonidan berilgan baho emas, balki dunyoda umume’tirof etilgan bir qator omillar alohida o’rin tutadi. Bular- o’sha xalq yashayotgan zaminda odamzodning paydo bo’lishi bilan bog’liq eng ko’hna manzilgohlarning mavjudligi; ilk sivilizatsiya, ya’ni madaniy taraqqiyotning paydo bo’lishi bilan bog’liq yodgorliklarning borligi, ushbu zaminning milliy davlatchilik va yuksak sivilizatsiya an’analariga boyligi; dunyo tarixida butun bir davrni tashkil etadigan, jahon taraqqiyotiga beqiyos ta’sir ko’rsatgan, nafaqat milliy, balki umumbashariy ahamiyatga ega bo’lgan ulkan voqealar, buyuk shaxslar, noyob osori atiqalar hamda muqaddas ziyoratgohlarning ko’pligi va boshqalar.

Bizning tariximiz bu mezonlarning barchasiga to’liq javob berishini bugungi kunda nufuzli xalqaro tashkilotlar ham, taniqli mutaxassislar ham tan olgan.

Biz aynan ana shu haqiqatga tayangan holda o’z tariximizni buyuk va qadimiy deb bilamiz hamda u bilan haqli ravishda faxrlanamiz.

Yurtimizdan turli sabablar bilan chetga olib ketilgan milliy madaniyatimiz namunalarini qaytarib olib kelish masalasini o’rganish maqsadida Oliy Majlis huzurida maxsus kamissiya tuzildi. Ushbu komissiya a’zolari to’plangan malumotlarga ko’ra, dunyoning eng yirik madaniy markazlari- London, Parij, Berlin, Moskva, Sankt-

Peterburg, Nyu-York, Dehli, Tehron, Dushanbe, Qohira va boshqa qator shaharlarda milliy merosimizning o’n minglab noyob namunalari mavjud.

Bu nodir ashyolar nufuzli muzey va kutbxonalarda shunchaki bezak uchun saqlanayotgani yo`q, albata. Ular asrlar davomida avvalo buyuk tarix va sivilizatsiya dalolati sifatida asrab-avaylab kelinmoqda.

Ko’hna zaminimizda bundan uch ming yillar ilgari dunyo taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan zardushtiylik dini va uning muqaddas kitobi bo’lmish «Avesto” shakllana boshlagani bizning yurtimizdagi sivilizatsiya qanchalik chuqur ildizga ega ekanini ko’rsatadi. 2001- yilda o’lkamizda « Avesto”ning 2700 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlangani bizning tariximizga bo’lgan qiziqish va hurmat-ehtiromning yana bir isboti bo’ldi.

Yoki Buxoro, Xiva, Termiz kabi shaharlarimizning 2500 yillik to’ylari bayram qilingani, Shahrisabzning 2700 yilligi jahon miqyosida nishonlanishi – bularning barchasi bizning tariximiz haqida so’raganlarga munosib javob bo’ladi.

Amir Temur ta’biri bilan aytadigan bo’lsak, kimki bizning qudratimizga, tariximizga shubha qilsa, ajdodlarimiz qurgan imoratlarga nazar solsin.

Tarix orqali mard va tanti, oqil donishmand, qahramon va fidoyi ajdodlarimiz bilan yuzma-yuz ko’rishib, suhbat qurmoq, dunyoning qanchadan-qancha sirlaridan barhamand bo’lmoq baxtiga ne yetsin! Bugun tariximiz qayta uyg’onib, bizning ismimizni aytib, o’z bag’riga chorlab turibdi. Ana shu da’vatga labbay deb javob bermoq farzandlik burchimizdir.

Aniqroq qilib aytsak, davlatchilik to’liq shakllanib bo’lmasidan avval ham uning ayrim belgilari, ba’zi funksiya, ya’ni vazifalari amal qilgan. Masalan, odamlar yagona xalq, yagona davlat bo’lib birikmasidan ilgari ular o’rtasidagi munosabatlarni qabilachilik va urug’chilik qoidalari tartibga solib turgan.

Qabila a’zolari orasidan sardor- boshliq saylangan, unga hamma bo’ysungan. Qabilaning o’z tili, yashash joyi, urf-odatlari, turli jang-u jadallarda ishtirok etadigan jangovor yigitlari bo’lgan. Bularning barchasi yillar va asrlar o’tishi bilan asta-sekin davlatchilikka asos bo’lib borgan.

Turli qabilalar birlashib, muayyan xalqqa asos solgan. Ularning boshqaruv tizimi esa davlat idoralarini shakllantirishda muhim o’rin tutgan. Demak, davlatchilik shakllanishidan oldingi davrlarda ham yurtimiz hududida o’ziga xos hayot nishonalari mavjud bo’lgan. Milliy davlatchiligimiz, boy ma’naviyatimiz namunalari ana shunday hayot negizida vujudga kelib, takomillashgan.

Olimlar bergan ma’lumotlarga ko’ra, yurtimiz hududidagi ilk shahar miloddan oldingi ikki minginchi yillarning o’rtalarida paydo bo’lgan ekan. Bu – miloddan 15-16 asr ilgari, bizning davrimizdan esa uch yarim ming yil muqaddan deganidir.

O’sha makon hozirgi Surxondaryo hududidagi Jarqo’ton shahri bo’lgan ekan. Ko’hna Samarqand zaminida olib borilayotgan tadqiqotlar esa bu yerda 3 yarim ming yil oldin ham shahar bo’lganidan dalolat bermoqda.

Bu qadimiy shaharlar bo’lajak davlatlarning o’ziga xos modeli, andozasi bo’lib xizmat qilgan. Shuning uchun ularni ilk shahar – davlatlar desak, xato bo’lmaydi. Ana shu dalillarga asosan, olimlar o’zbek davlatchilik tarixi uch ming yildan ziyodroq tarixga ega, degan xulosalarga kelmoqda.

Buyuk Turk xoqonligi vujudga keladi. U tarixda Turon deb ham ataladi. Bu davlat hozirgi kunda Yevraziya – Ovruosiyo deb ataladigan bepoyon yerlarni o’z ichiga olgan edi.Ya’ni, uning hududi sharqda hozirgi Mo’g’uliston chegarasidan boshlanib, g’arbda Azov va Qora dengiz bo’ylarigacha, janubda Fors ko’rfazigacha cho’zilgan edi. Bu davlat oltinchi asr oxirlarida ikkiga bo’linib ketadi. Turkiston degan atama esa Turonning hozirgi Markaziy Osiyo mintaqasidagi hududlarini anglatgan.

Bu yerda turli davrlarda goh markazlashgan yagona davlat, goh har xil mayda davlatlar hukmronlik qilgan. Masalan, Sohibqiron Amir Temur butun Turkiston hududini yagona davlat sifatida birlashtirgan va buyuk davlatga asos solgan.

Buyuk bobomiz o’zining oliy farmonlarini quyidagi so’zlar bilan boshlagani ham bejis emas: « Bizkim, maliki Turon, amiri Turkistonmiz…” Temuriylar davlatiga qadar ham yurtimiz hududida turli davlatlar bo’lgan. Ular asosan hukmron sulolalar nomi bilan atalgan: somoniylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar kabi.

Davlatchilik haqida gap ketganda, bir narsani yodingda tutginki, uni qo’lga kiritgach, saqlab qolish, doimo mustahkamlash zarur.

Vatanimiz mustaqilligiga erishgach, xalqimizning azaliy xohishirodasi, azm-u qarori bilan milliy davlatchiligimiz qayta tiklandi. Bu tarixiy jarayonda O’zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimov buyuk xizmat ko’rsatdi. U sho’ro davrida xalqimizga nisbatan bo’lgan barcha zulm va zo’ravonliklarga qarshi mardona kurashib, yurtimiz istiqlolini amalga oshirishda bosh bo’ldi, mustaqil mamlakatimizning taraqqiyot yo’lini belgilab berdi, uning Konstitutsiyasini yaratishda, qonuniy asoslarini mustahkamlashda, davlatimizning ichki va tashqi siyosatini ishlab chiqarishda, Qurolli kuchlarimizni barpo etishda, toptalgan milliy qadriyatlarimizni tiklashda bevosita rahbarlik qildi.

Xalqimiz asrlar davomida benihoya boy ma’naviyat meros yaratgan. U bizning ko’pmingyillik tariximiz, tilimiz va dinimiz, yozma va og’zaki yodgorliklarimiz, qadimiy shahar va qal’alarimiz, san’at va adabiyotimiz, ilm- fanimiz timsolida zamonlar osha yashab kelmoqda. O’ylaymizki, sen ularning har biriga o’zing ham misol keltira olasan, ular yordamida ma’naviyatimizning naqadar buyuk ekanini isbotlab bera olasan.

Milliy qadriyatlar millat va xalqning o’zi bilan birga asrlar, ming yilliklar mobaynida shakllanib, takomillashib boradi. Shuning uchun ularda orzu-intilishlar, ruhiyati va tafakkuri, hayot falsafasi, turmush tarzi to’liq mujassam bo’ladi.

Masalan, Navro’z bayramini olaylik. Navro’z bayramini xalqimiz o’troq hayotni boshlagan qadim davrlardan buyon yashab kelmoqda. Chunki bu bayram avvalo yerga, suvga, quyoshga, tabiatga, butun mavjudotga mehr uyg’otadi, olam bilan yashashga da’vat etadi, dunyoning go’zalligidan barhamand bo’lishga chaqiradi.

Biz bugungi kunda ham bu bayramning sumalak qaynatish, uloq chopish, kurash tushish, yer haydash, urug’ sochish, xonadonimiz, mahallamizni tozalash, tabiat bag’riga sayr qilish kabi marosimlarni ado etar ekanmiz, qalbimizda olis ajdodlarimizdan meros bo’lgan qadimiy tuyg’ular uyg’onadi: ona tabiatga yanada yaqinroq bo’lishga, uni sevib ardoqlashga, eng muhimi, ota-onalarimiz, yaqinlarimizga, shu tariqa barcha insonlarga mehr-oqibatli bo’lishga harakat qilamiz. Vatanni, kindik qonimiz tomgan diyor mohiyatini, uning qadrqimmatini teran anglash uchun biz birinchi galda yurtimizning boy va qadimiy tarixini, uning jo’g’rofiyasi, iqtisodi, siyosati, madaniyati, asrlar davomida shuyerda gullatib-yashnatibkelayotgan xalqimizning urfodatlari, marosimlari, turmush tarzi va qadriyatlarini yaxshi bilishimiz zarur.

MEN NECHUN SEVAMAN O’ZBEKISTONNI? (Abdulla Oripov she’ri)

Tuprog’in ko’zimga aylab to’tiyo,
Nechun Vatan deya yer-u osmonni,
Muqaddas atayman, atayman tanho?
Aslida dunyoda tanho nima bor,
Paxta o’smaydimi o’zga elda yo?
Yoki quyoshimi sevgimga sabab?
Axir quyoshli-ku butun Osiyo.
Men nechun sevaman O’zbekistonni?
Bog’larin jannat deb ko’z-ko’z etaman,
Nechun ardoqlarkan tuprog’ini men,
O’paman: «Tuprog’ing bebaho, Vatan…»
Aslida tuproqni odil tabiat
Taqsim aylagan-ku yer yuziga teng.
Nechun bu tuproq deb yig’ladi Furqat,
O, Qashg’ar tuprog’i, qashshoqmiding sen?!

Xo’sh, nechun sevasan O’zbekistonni?
Sababini aytgin desalar menga,
Shoirona go’zal so’zlardan oldin
Men ta’zim qilaman ona xalqimga:
Xalqim, tarix hukmi seni agarda
Mangu muzliklarga eltgan bo’lsaydi,
Qorliklarni makon etgan bo’lsayding,
Mehrim bermasmidim o’sha muzlarga?
Vatanlar,
Vatanlar,
Mayli, gullasin,
Bog’ unsin mangulik muzda ham, ammo,
Yurtim, seni faqat boyliklaring-chun
Sevgan farzand bo’lsa kechirma also!

Vatan g’oyasi uchun da’vat qilguvchi, uning yo’lida jasur kurashchi bo’l. Shudagina baxt-saodat senga yor bo’ladi.

Ushbu referatni men 2007 yilda nashr etilgan 6- sinf darslik VATAN TUYG’USI kitobidan foydalandim. Kelgusida Ushbu mavzuni mukammallashgan va kengaytirilgan xolda ochib berishga harakat qilaman.

Kitob haqida epigraflar

Reja:

1. Qizil kitob va uning o’rni.

2. O’zbekiston qo’riqxonalarining qisqacha tarixi.

3. O’zbekiston “Qizil kitobi”ning zarurligi .

4. Kelajak oldidagi burchimiz.

“Qizil Kitob ― bu hujjat bo’lib u Insonning vijdonidir. Har qaysi millat dunyo oldida o’zining tabiat boyliklarini asrash mas’uliyatini olgan“ .

(Xalqaro Qizil Kitobdan)

Qizil kitob va uning o’rni

Qizil Kitob – nima? Bu xavf va umid kitobidir. Bu kitobni boshqacha qilib qayg’u-alam kitobi ham deyiladi, chunki bu kitobda yer yuzidagi yo’qolib ketayotgan hayvon zotlari va o’simlik turlarini o’zida mujassamlashtirgan. Qizil Kitob – harakatga chaqiruvchi kitobdir.

Dunyoning ko’pgina davlatlari olimlari tomonidan butun dunyoda yo’qolib ketayotgan va juda kam uchraydigan hayvonlar, o’simliklar dunyosini himoya qilish va ularni saqlab qolish uchun Tabiat va tabiat resurslarini himoya qilish birlashmasining Qizil Kitobi (XTHQB) tashkil etildi. Bu kitob chet elda 60-70 yillarda chop etildi. 1-2- tomida sutemizuvchilar, qushlar haqida, 3-4-tomida esa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonla, sudralib yuruvchilar va baliqlar haqida so’z yuritiladi.

Qizil Kitob tabiatni sevuvchilar, mutaxassislarni diqqatini o’ziga tortib, hamma mintaqada mashhur bo’ldi. Bu kitob xuddi kalendardek bezalgan bo’lib, uning har bir varag’i har xil rangdadir. Har qaysi rangni o’z ma’nosi bo’lib, masalan, qizil rangda yozilgan hayvon zotlari va o’simlik turlarining yo’qolib ketayotgani va ularning himoyaga muhtojligini bildiradi.

Yer yuzida hayvon zotlari va o’simlik turlarining yo’qolib ketishining ikki sababi bor bo’lib, birinchi sababi ― bu tabiiy sharoitning o’zgarishi natijasida bo’lsa (tabiiy sabab), ikkinchi sababi esa ― (antropogen) inson harakatlari natijasidir.

Tirik tabiatdagi o’simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi muammosi. Yer yuzidagi hayotni ta’minlashda o;simliklar dunyosi, ayniqsa, o’rmonlarning ahamiyati beqiyosdir. Hozirgi vaqtda yer yuzi quruqligining 25 % ni o’rmonlar tashkil etadi. Ular shimoliy yarim sharda va tropik mintaqalarda tarqalgan. Biroq hozirgi kunda o’rmonlarning holatini yaxshi deb bo’lmaydi. Chunki, har yili 3 mlrd m 3 hajmda o’rmonlar qirqilmoqda. FАО ma’lumotlariga ko’ra bu ko’rsatkich yaqin yillar ichida 1,5 martaga ortishi mumkin.

Insoniyatni, ayniqsa, tropik va subtropik o’rmonlar muammosi tashvishga solmoqda. U yerlarda yiliga dunyo miqyosidagi qirqilishi kerak bo’lgan o’rmonlarning yarmidan ko’pi kesib tashlanmoqda. 160 mln gektar tropi k o’rmonlar vayron bo’lgan, atigi yiliga 11 mln gektar maydon tiklanmoqda. Floraning kamayib ketishi “Qizil Kitob” yaratilishiga sabab bo’ldi (1-jadval).

Yo’qolish xavfidagi turlar soni

(Xalqaro «Qizil Kitob» ma’lumoti bo’yicha )

Kenja turlar

Umumiy turlar soniga nisbatan % hisobida

Chuchuk suvdagi baliqlar

25000 dan kam emas

10 dan kam emas

Dunyoda umumiy qushlar va hayvonlarning 1/4 qismi tabiiy sabablar natijasida yo’qolgan bo’lsa, 3/4 qismi esa inson ta’sirida yo’qolgandir. Oldin bu raqamlarni faqat biologiya mutaxassislari bilishsa, endi esa millionlab odamlarga ham ayon bo’ldi va insonlar oldida savol tug’ildi: Inson, sen nima qilyapsan? To’xta – sen o’z uyingni buzyapsan!

Hayvon va o’simlik dunyosini asrashda ko’pgina amaliy ishlar qilinib va ularni hisobga olib har qaysi davlat, viloyat, tuman va mintaqalarda o’z Qizil Kitoblari tashkil etilyapdi. O’zbekiston Qizil Kitobi ham 1984 yilda tashkil topgan. Unda ko’pgina o’simlik turlari va hayvon zotlari kiritilgan. Masalan, o’simliklardan lolaning barcha turlari, anzur piyozi, boychechak va h.z.

Qizil Kitob haqida yana bir muhim joyi bo’lib, Qizil Kitobning sahifalari hech qachon tugallanmaydi, doimo uning sahifalarini yangi o’simlik turlari va hayvon zotlari bilan to’ldirilib boriladi.

Qizil Kitobning sahifalarini qisqartirish uchun inson madaniyati va hulqini doim oshira borish kerak, bu olimlar oldida qo’yilgan muhim muammolardan biridir.

O’zbekiston Qo’riqxonalarining qisqacha tarixi

Yer yuzida yildan – yil tabiat burchaklariga inson qo’li yetmagan yerlar kamayib bormoqda, ya’ni tabiatdagi cho’l, tog’ va o’rmonlarning asl qiyofasini ko’rishga imkoniyat qolmayapti. Tabiatning asl muhitini va unda yashayotgan barcha jonzotlarni saqlab qolish uchun davlat tomonidan Qo’riqxonalar tashkil qilingan.

Qo’riqxona nima? Qo’riqxona ― bu akvatoriya yoki territoriya, xo’jalikdan butunlay ajratiigan yer maydoni bo’lib hisoblanadi. Qo’riqxonalar – tabiatning ilmiy laboratoriyalari bo’lib, u erda tabiat rivojlanish qonuniyatlarining murakkab tekshirishlari va kuzatishlari o’tkaziladi.

Qo’riqxonalarda ayrim hayvon zotlari va o’simlik turlari o’rganiladi, hamda bu yerda insonning har qanday ta’siri umuman ta’qiqlanadi.

O’zbekistonda birinchi Qo’riqxona – 1929 yilda Turkistonning g’arb qismida tashkil qilingan. Hozirgi kunda uning yer maydoni 26840 gektar. U hozirda Zomin nomini olgan. Archazorlar, noyob o’simliklar va u yerda yashovchi hayvonlar: tog’ echkisi, tog’ qo’yi, oq tirnoqli ayiq, qushlar, suvdagi baliqlar muhofaza qilinadi.

Ikkinchi Qo’riqxona – 1947 yilda Toshkent oblastining Ohangaron va Parkent tumanlari atrofida tashkil qilingan bo’lib, maydoni 451,6 km 2 va hozirda Chotqol nomi bilan ataladi. O’simlik dunyosida 1100 dan ortiq daraxt va butalar turi bor. Qoyalarda 2 tur archa o’sadi, daryolar bo’ylari qarag’ayzorlar bilan qoplangan, qo’riqxona hayvonlarga boy. Bu yerda Sibir tog’ echkisi, to’g’iz, Turkiston silovsini, oq tirnoqli ayiq, tulki, Menzbir sug’uri, jayra, relikt yumronqoziq, irbis va turli qushlar qo’riqlanadi. Ugom-Chotqol tabiiy milliy bog’ 1990-yilda tashkil etilgan, maydoni 5760 km 2 .

Nurota tog’-yong’oq qo’riqxonasi Jizzax viloyatining Forish tumanida Nurota tog’larining shimoliy yonbag’irlarida 1975-yili noyob hayvon turi Seversev qo’ylarining populyatsiyasini saqlash va yong’oq turlarini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan. Bu yerda 900 ga yaqin o’simlik turlari uchraydi, ularning ayrimlari endemic: Viktoriya, Korolkov, Velikiy lola turlari, Yelena chinniguli, Suvorov piyozi, poyali piyoz, Seversev ungeriyasi, daraxtsimon o’simliklar asosan soylar bo’yida uchraydi. Bu yerda asosiy o’rmon hosil qiluvchi turlarga yong’oq, yovvoyi o’rik, olxo’ri, olma, tut, tol teraklar, qayrag’och toshloq yonbag’irlarda xandon pista va Buxoro bodomi o’sadi. Maydoni 17752 km 2 .

Hayvonot olami ham juda boy. Bu yerda karakanga tulkisi, cho’l bo’risi, korsak, tosh suvsar, jayra, tolay quyoni va to’g’iz keng tarqalgan. Cho’l hayvonlaridan bu qo’riqxonada uzunoyoq kirpi, qizil dumli, katta qumsichqonlar va Seversov tovushkonini umumkin. Qizil kitobga kiritilgan Seversov qo’yi, berkut va boshqalar bu qo’riqxonada qo’riqlanadi.

Qizilsuv tog’-archa davlat qo’riqxonasi 1975-yilda Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumanida tashkil qilingan. Umumiy matdoni 30094 ga, uning 4192 gektari o’rmon bilan qoplangan. 400 dan ortiq o’simlik turlari o’sadi. Hayvonot olami ham boy, turli sutemizuvchi hayvonlarning 23 turi mavjud. Qushlarning 66 turi uchraydi, ulardan 27 turi shu yerda qishlaydi. Oq tirnoqli ayiq, bars, Markaziy Osiyo silovsini, qizil sug’ur, Pamir oqtishi, tolay quyoni va Markaziy Osiyo takasi qo’riqlanadi.

Miroki davlat qo’riqxonasi 1976-yilda Qashqadaryo viloyatida tashkil qilingan. Oqsuv va Tanxozdaryo havzalarida joylashgan. Qo’riqxona hududida Seversov muzligi ― o’zbekistondagi yirik muzliklardan biri joylashgan. Bu yerda g’orlar ko’p, lekin ular hali yaxshi o’rganilmagan. Oqsuv daryosida juda chiroyli sharshara mavjud.

Qo’riqxonada o’sadigan o’simliklarning ko’pi oziq-ovqat, dori-darmon va manzaraliligi bilan katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Maksimovich rovochi, anzur piyozi, kiziliya, tog’ rayhon, kiyik o’ti, lolalar, shirach, tog’olcha, qoraqant va boshqalar ko’p uchraydi.

Hayvonot olami ham ancha boy. Qorli cho’qqilarda bars yoki uning izlarini uchratish mumkin. Archzorlarda Turkiston silovsini va oq tirnoqli ayiq hayot kechiradi. Qo’riqxonaning janubiy qismida Markaziy Osiyo takasi, bo’ri, tulki, jayra, qizil sug’ur, tolay quyoni tarqalgan. Qo’riqxonada turli sayroqi va yirtqich qushlarni uchratish mumkin.

Payg’ambar Orol qo’riqxonasi. 1971-yilda Amudaryodagi payg’ambar orol qo’riqxona deb e’lon qilingan. Umumiy maydoni 4043 gektar, shundan 964 gektari to’qayzor. Qo’riqxona Amudaryo yuqori oqimining to’qayzor namunasi sifatida saqlash maqsadida tashkil qilingan. Bu yerda asosan Buxoro bug’usi-xongul muhofaza etiladi.

Baday to’qay davlat qo’riqxonasi 1971-yilda Qoraqalpog’iston hududida, Amudaryoning quyi oqimida tashkil qilingan. To’qay o’rmonlari va u yerdagi hayvonlarni saqlash maqsadida ochilgan.

1975-yilda Samarqand viloyatida maydoni 2360-2518 gektar bo’lgan Zarafshon davlat qo’riqxonasi tashkil etildi. Bu qo’riqxonani ornitologik deb atasa ham bo’ladi, chunki bu yerda asosan turli qushlar keng tarqalgan (160 dan ortiq tur). Asosiylaridan biri Zarafshon qirg’ovulidir.

Abdusamad davlat qo’riqxonasi 1978-yilda tashkil etilgan bo’lib, maydoni 2158 ga, shundan 1459 gektari to’qayzor. Sirdaryoning o’rta oqimida joylashgan. Farg’ona vidysida saqlanib qolgan kichik-kichik noyob to’qayzorlar va shu yerlarda uchraydigan Sirdaryo qirg’ovuli, suv parrandalari hamda boshqa to’qayzorga xos bo’lgan jonivorlarni saqlash maqsadida tashkil qilingan.

Qorako’l cho’l davlat qo’riqxonasi 1971 (1990)-yilda Buxoro viloyatida amu-Qorako’l kanallari atroflaridagi uchar qumlarni saksovul-buta o’simliklari bilan mustahkamlash, irrigatsion inshootlarning qum ostida qolishidan himoya qilish, Janubiy Qizilqum fauna va flora majmualarini tiklash, uchib o’tish davrida qushlarning dam olishi va oziqlanishi uchun sharoit yaratish maqsadida tashkil qilingan maydoni 10000 ga.

Vardanzil davlat qo’riqxonasi 1975-yilda Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida tashkil qilingan. Asosiy maqsadi, qadimiy Vardanzi shahrining xarobalari va 50 yoshlik saksovul daraxtlarini muhofaza qilish. Maydoni 3 km 2 .

Arnasoy davlat qo’riqxonasi 1983-yilda Jizzax viloyatida tashkil qilingan. Maydoni 63 ming gektar. Uning tarkibiga Tuzkon ko’li ham kiradi. Asosan qushlar qo’nib o’tadigan paytida dam olishga qo’nadigan qushlarni muhofaza qilish maqsadida ochilgan. Bu yerda jingalak birqozon, qora va kulrang laylaklar, g’oz, qirg’ovul va loyxo’raklarni uchratish mumkin.

Biosfera qo’riqxonalari – inson xo’jalik faoliyatining tabiatga ta’sirini ayrim regionlar va sayyora ko’lamida o’rganish, baholash, ularni nazorat qilib turish uchun xalqaro va milliy darajada tashkil etiladigan qo’riqxonalardir. Atrof-muhit ustidan sayyora miqyosida nazorat sistemasi, biosfera qo’riqxonalari ma’lumotlariga asoslanadi.

O’zbekistonda mavjud Nurota tog’-yong’oqzor qo’riqxonasi asosida biosfera qo’riqxonasi tashkil etilgan.

O’zb е kistonning muhofaza etiladigan tabiiy hududlari tizimiga umumiy maydoni 2164 kvadrat kilom е tr bo’lgan to’qqizta davlat qo’riqxonasi, 6061 kvadrat kilom е tr maydonni egallagan ikkita milliy bog’, maydoni 12186,5 kvadrat kilom е trni o’z ichiga olgan to’qqizta davlat buyurtmaxonasi va bitta noyob hayvon turlarini ko’paytirish bo’yicha R е spublika markazi (“Jayron” Ekomarkazi) kiradi. Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarning umumiy maydoni 20520 kvadrat kilom е tr yoki r е spublika umumiy hududining 5,2 foizini tashkil qiladi. Shulardan yirik va e’tiborni jalb qiladigan Chotqol o’rmon-tog’ biosf е ra qo’riqxonasi (356,8 kv.km) Chotqol tog’ tizmasining g’arbiy tarmog’ida joylashgan. Yana Hisor (814,3 kv. km) va Zomin (268,4 kv. km) tog’-archa qo’riqxonalari, Qoraqalpog’istonda joylashgan Baday-To’qay (t е kislik-to’qayzordagi 64,6 kv. km maydonni egallagan o’rmonlarni himoyalaydi) qo’riqxonasi, Qizilqum (101,4 kv.km) va Zarafshon (23,5 kv.km) vodiy-to’qayzor qo’riqxonalari, Surxon o’rmon-tog’ (2136,9 kv.km) va Kitob (53,7 kv.km.) g е ologiya qo’riqxonalari ona tabiatimiz musaffoligi asralayotgan juda so’lim go’shalardir.

Yuqorida aytib o’tilgan Qo’riqxonalardan boshqa respublikamiz territoriyasida yana bir qancha Qo’riqxonalar bor. Ulardan tashqari milliy bog’larimiz, tabiiy yodgorliklarimiz ham bor. Har qaysi Qo’riqxonada ma’lum bir o’simlik turlari va hayvon zotlari saqlanadi, ularning yashashi, ko’payishi, fiziologiyasi, tabiati o’rganiladi.

Qo’riqxonalar, Qizil Kitobning asosiy va muhim vazifalari tabiatimizni asrashimizga qaratilgandir. Siz ham o’z hissangizni qo’shing!

O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi» ning zarurligi.

Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o`simliklar) o`simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo`lib, ularning 93% uchun quruqlik va 7% i uchun suv yashash muhiti hisoblanadi.

Turlarning hosil bo`lishi va ularning yo`qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo`lib, yerda geologik sharoitlarning o`zgarishiga ham bog`liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o`simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta’sirlari natijasida yo`qolib borish jarayoni tezlasha boshladi.

Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning o`zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.

Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O`n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug`ular, g`or arsloni va ayiqlari, o`rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo`qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600-yildan 1875-yilgacha sut emizuvchilarning 63 turi, qushlarning 74 turi yo`qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 tadan 10 tagacha hayvon va 1 tadan o`simlik turlari yo`qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko`p o`simliklar turlari butunlay yo`qolib ketish xavfi ostida turibdi.

O`simlik va hayvon turlarining tobora yo`qolib borish xavfi mamlakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug`dirmoqda.

1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora ro`yxat»ni chop etdi, unda batamom yo`qolib ketgan hayvonot turlari ro`yxati keltirilgan.

Jahon «Qizil kitobi» 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSR da ham «Qizil kitob» 1979 yilda chop etildi. «Qizil kitob» xavf xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo`qolib ketayotgan o`simlik va hayvonlarning turlari to`g`risida ma’lumotlar berilgan.

O`zbekiston o`simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo`lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o`simliklar, zamburug`lar va suvo`tlari esa 11000 atrofida.

O`zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o`simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko`pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo`lib, ular O`zbekiston florasining 10-12% ini tashkil qiladi.

Zarafshon vohasining florasi 2600 tur, Samarqand viloyatining 1700 tur, undan 201 tur dorivor o`simliklardir.

O`zbekiston florasining yo`qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur «Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o`simlik turlarining soni 301 taga yetdi.

O`zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar -108, qushlar – 432, sudralib yuruvchilar – 58, amfibiyalar – 2 va baliqlar – 77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq.

O`zbekistonning birinchi «Qizil kitob»i 1983 yilda nashr qilingan bo`lib, unga umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.

Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 16 turi, baliqlarning 17 turi, xalqasimon chuvalchanglarning 3 turi, mollyuskalarning 14 turi va bo`g`imoyoqlilarning 61 turi kiritildi.

Ta’kidlash lozimki, «Qizil kitob»ga kiritilgan o`simliklar va hayvonlar ro`yxati yildan-yilga aniqroq bo`lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo`lamiz.

O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ida o`simlik va hayvonot turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo`yicha ro`yxatga olingan va har bir o`simlik ko`rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o`z navbatida noyob va yo`qolib borayotgan o`simlik va hayvonot turlari to`g`risida keng omma tomonidan aniq tasavvurga ega bo`lishlariga yordam beradi.

«Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, qo`riqxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yovvoyi o`simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo`yadi.

Umuman, bu kitob barcha o`simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.

Kitobga kiritilgan o`simlik turlari 4 kategoriyaga bo’lingan:

«0» maqomi berilgan o`simlik turlari yo`qolgan yoki yo`qolish arafasida turgan o`simliklardir.

«1» maqomidagi o`simliklar turlari esa yo`qolib borayotgan turlardir. Bunga yo`qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o`simlik turlari kiritilgan.

«2» maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o`ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo`qolib ketishi mumkin bo`lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.

«3» maqomidagi o`simlik turlari kamayib borayotgan o`simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o`simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.

Mazkur risolaga Samarqand viloyati hududida uchraydigan va O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan noyob va yo`qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o`simlik va hayvon turlari to`g`risidagi ma’lumotlar matnlari o`zgartirishlarsiz kiritildi.

Kelajak oldidagi burchimiz.

Tabiatni asrash va boyliklaridan tejamkorona foydalanish insoniyat oldidagi eng muhim muammolaridan biri. Qaysikim, tabiat ehson – tuhfalarini ko’r – ko’rona sarflash va uning boyliklarini talon- taloj qilishga hech kimning haqqi yo’q.

Tabiat haqida qayg’urish – insoniyat o’zi haqida qayg’urishdir, chunki inson tabiatning farzandidir. Tabiat uchun yetkazilgan zarar insonning o’ziga qaratilgan zarardir. Texnika va ilmiy taraqqiyotning rivojlanishi insonning tevarak atrofga bo’lgan ta’sirini kuchaytirdi, bu esa hayvon va o’simlik dunyosining qashshoqlanishiga olib keldi. Bizning bu xatolarimizni kelajak avlod kechirarmikan? Yo’q. Bizdan oldingi qadimgi avlodlarimiz flora va fauna dunyosini tarixiy va madaniy yodgorliklarni shafqatsizlarcha qirishgan, qaysikim, endi ular haqida biz faqatgina rasmlar, qo’lyozmalar, arxeologik topilmalar orqali bilamiz. Lekin bu bilan biz ularni qattiq qoralay ham olmaymiz, chunki ularning ongi – bilimlari yetarli darajada emas edi. Ammo bizning zamonamiz insonlarini kelajak avlod kechirmaydi – sababi, biz ixtisoslashgan, takomillashgan va mukammal insonlardirmiz.

Tabiat o’zining go’zalligi bilan o’ziga insonoyatni jalb etadi. Har bir kishini maftunkor tog’larni qoplab turgan doimiy muzlar, ulardagi xushbo’y gullar, dorivor o’simliklar, hayvon turlari, toza havo, sho’x sharsharalari, muz chuqqilari, qoyalari bilan rom etadi. Bularning hammasidan zavq olish kerak, har bir narsaning o’z qadriga yetish, tabiatdagi mo’jazgina bir jonli mavjudotni ham asrab-avaylash lozim. Lekin insonlar bularning qadriga yetish, zavq olish o’rniga ularga ozor yetkazishadi, masalan, tog’da endi ochilgan gullarning eng kattasi, eng chiroylisini uzib olib, guldasta tayyorlaydi, lekin o’ylab ko’rishmaydi-ki ozgina vaqt o’tib bu gullar so’lib, qurib qolishini, o’z chiroyini yuqotgan guldastani esa tashlab yuboriladi. Boshqa mamlakatlarda bunday olishda ko’pgina ishlar qilingan. Masalan, Fransiyada tog’ etaklarida odamlar, uchun turli mavzularda “murojaatnoma”lar taxtakachlarda qoqib qo’yilgan, jumladan, gullarning dam oluvchi sayyohlarga murojaati: “Bizni uzmang, uzib siz bizni o’ldirasiz va bizni avlod qoldirishdan mahrum etasiz“. Gullarni asray bilish, uning qadriga yetish har bir kishining madaniyati va tarbiyasidan darak beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. Ahmatqul Ergashev, Temur Ergashev. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T.: “Yangi asr avlodi”, 2005.