KАSB-HUNАR TАNLАSHDА PSIXОLОGNING О`RNI HАMDА KАSB PSIXОLОGIYАSINING АHАMIYАTI Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

bo’lgan dehqonlar, chorvadorlar, savdogarlar, tabiblar haqida ham muhim

Kasbiy psixologiya kitob

JISMONIY TARBIYA VA SPORT BO‘YICHA MUTAXASSISLARNI QAYTA TAYYORLASH VA MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI

Institut saytiga o’tish

ELEKTRON KUTUBXONA

KASBIY PSIXOLOGIYA

Nashriyot: OzDjti, 2016 yil

Kasbiy psixologiya” kkasb psixologiyasi fani bilan tanishtirish, ularga kasbiy faoliyatida zarur bo‘ladigan kasb psixologiyasiga oid bilimlarni berish, kerakli o‘quvlarni shakllantirish va ko‘nikmalarni hosil qilishdir. Kursning asosiy vazifalariga bakalavrlarni pedagogik faoliyatning ta’lim va tarbiya yo‘nalishlarida shaxsning o‘z qobiliyat va iqtidorini o‘stirish yo‘llariga o‘rgatish; pedagogik jamoalardagi faoliyatda o‘quvchi shaxsiga psixologik ta’sir ko‘rsatish. kasb psixologiyasi fanining nazariy- metodologik va tabiiy-ilmiy asoslarini o‘rganish; umumfalsafiy bilish tamoyillari – umumiy o‘zaro aloqadorlik, taraqqiyot, determinizm hamda psixologik tadqiqot tamoyillaridan hisoblangan sistemali va shaxsga yondoshuvning o‘ziga xosligini o‘zlashtirish; kasbiy psixodiagnostik jarayon asoslarini, shaxsning xususiyatlarini, psixik holatini, muomala va tasavvurning qonuniyatlarini o‘zlashtirish; shuningdek, kasb tanlash, kasbga yo‘naltirish, kasbiy kamolotga doir psixologik konsepsiyalarni o‘rganishdan ibora
27_KASBIY-PSIXOLOGIYA.pdf [5,24 Mb]

Copyright © 2019, Institut Barcha huquqlar himoyalangan.

KАSB-HUNАR TАNLАSHDА PSIXОLОGNING О`RNI HАMDА KАSB PSIXОLОGIYАSINING АHАMIYАTI Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Tоyevа Shаhzоdа Istаm Qizi

Аnnоtаtsiyа: Mаqоlаdа kаsb tа’limi vа kаdrlаr tаyyоrlаshdа kаsbiy psixоlоgiyаning о‘rni, аhаmiyаti, vаzifаlаri tаhlil qilingаn, tа’lim tizimidаоlib bоrilаyоtgаn islоhоtlаr jаrаyоnidа psixоlоgiyаning kаsb tаnlаshdаgi аhаmiyаti осhib berilgаn.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по психологическим наукам , автор научной работы — Tоyevа Shаhzоdа Istаm Qizi

KАSB-HUNАR TАNLАSHDА PSIXОLОGNING О`RNI HАMDА KАSB PSIXОLОGIYАSINING АHАMIYАTI

INTEGRATIV YONDASHUV ASOSIDA KASBIY FAOLIYATGA TAYYORLASHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK TASHXISLASH ASOSLARI

BOSHLANG’ICH TA’LIM O’QUVCHILARINI KASBGA YO’NALISHTIRISHDA DASTLABKI PEDAGOGIK JARAYONLAR
Boshlang’ich ta’lim о’quvchilarini kasbga yо’naltirishda dastlabki pedagogik jarayonlar
Maktab o’quvchilarini kasbga yo’naltirishning ayrim jihatlari haqida
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «KАSB-HUNАR TАNLАSHDА PSIXОLОGNING О`RNI HАMDА KАSB PSIXОLОGIYАSINING АHАMIYАTI»

WWW REANOPUB UZ

Go gle Яндекс maifl

KASB-HUNAR TANLASHDA PSIXOLOGNING ORNI HAMDA KASB PSIXOLOGIYASINING AHAMIYATI

Buxoro viloyati Peshko’ tumani ¡7-umumta’lim maktabi amaliyotchi-psixologi To’yeva Shahzoda Istam qizi

Annotatsiya: Maqolada kasb ta’limi va kadrlar tayyorlashda kasbiy psixologiyaning o’rni, ahamiyati, vazifalari tahlil qilingan, ta’lim tizimidaolib borilayotgan islohotlar jarayonida psixologiyaning kasb tanlashdagi ahamiyati oсhib berilgan.

Kalit so’zlar: kasb, islohotlar, psixologiya, kadrlar tayyorlash, kasbiy psixo- logiya, ta’lim jarayonlari va kasb psixologiyasi.

Ma’naviy komil insonlar ta’lim-tarbiya olish hamda bu ta’lim va tarbiyani yanada boyitishlari, amaliyotga tatbiq eta olishlari bilan ajralib turadilar. Ta’lim- tarbiya insonda ma’lum bir kasb-hunarga qiziqish, shu kasb orqali o’z hayotini tuzish, kelajagi uchun zarur bo’lgan manbalarni vujudga keltirishni shakllantirib boradi. Insoniyat paydo bo’libdiki, u har doim o’zini boqish, ehtiyojlarini va manfaatlarini qondirishga harakat qilgan va hozirda ham shu yo’ldan bormoqda. Inson o’z ehtiyojlarini eng avvalo, oziq-ovqat, boshpana, kiyim-kechaklarga bo’lgan ehtiyojlarni qondirishdan boshlagan.

Insoniyat hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan ehtiyojlarni qondirish davomida yangi kasblar ham paydo bo’lib bormoqda. Dunyoda 60 ming (qiyoslash uchun Rossiyada 20 ming), O’zbekistonda 6 mingdan ziyod kasblar mavjud. Shuni aytish kerakki, kasb-hunar va uning egalari azaldan xalqimiz tomonidan e’zozlanib kelingan. O’zbekistonda hozirda bilimdon, o’z kasbini yaxshi egallagan, mustaqil fikrlovchi, o’z kasbiga ijodiy yondashuvchi, yuqori malakali, madaniyatli, izlanuvchan, intiluvchan mohir ustalar, kasb egalari ko’proq talab qilinmoqda. Shunga asosan, O’zbekiston Respublikasida mutaxassis

WWW REANOPUB UZ

kadrlar tayyorlash masalasi dolzarb va katta e’tibor berilayotgan masaialardan biri bo’lib turibdi.

TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL

Hozirgi kunda O’zbekistonda yoshlarning kasb-hunar egasi bo’lishlari uchun barcha imkoniyatlar yaratib berilgan. Yoshlar bu jamiyatning kelajagi, ularni o’zlari qiziqqan kasblarni egallashi, hayotda o’z o’rinlarini topa olishlari zaruriy jarayon hisoblanadi.

Kasb-hunarli bo’lish inson uchun zarur bir ehtiyoj ekanligini buyuk avlodlarimiz o’z asarlarida aytib o’tganlar. Misol uchun, Kaykovus o’zining «Qobusnoma» asarida shunday yozadi: «Bas, agar aqling bo’lsa hunar o’rgang’il, nedinkim hunarsiz aql – boshsiz tan, suratsiz badandekdir. Ey farzand, ogoh bo’lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo’lur va hech kishiga naf yetkurmas»1.

Hozirda o’sib kelayotgan yoshlar o’z qiziqishlaridan kelib chiqib minglab kasblar ichidan o’zlari uchun qiziqarli bo’lgan kasbni tanlab olishlari va o’z hayotlarini mazmunli, yaxshi o’tkazish uchun intiladilar. Ularga bu kasblarni tanlashlarida kasb psixologiyasining o’rni va ahamiyati juda katta.

Izlanuvchi yoshlar kasb-hunar va uni egallash hayotlari, kelajaklarini hal qiluvchi omil ekanligini bilib boradilar. Shulardankelib chiqib, kasb – bu inson hayoti uchun zarur bo’lgan, jamiyatdagi huquqiy me’yorlarga javob beradigan, insonning kelajagini belgilab beradigan o’ziga xos murakkab jarayon, deb belgilashimiz mumkin. Kasb – bu insonning ma’lum bir ehtiyojlarini va manfaatlarini o’zi tanlagan kasb faoliyatidagi bilimlari, layoqati, malakalariga xos xususiyatlari orqali namoyon bo’lishidir. Kasbga xos bo’lgan jarayonlar, ularni egallash, tanlash inson psixologiyasi bilan bog’liq. Kasb psixologiyasi aynan shunday murakkab jarayonlarni o’rganish orqali yoshlarni o’zlari qiziqqan kasbga yo’nalish beruvchi fan hisoblanadi.

Har bir kasbning o’ziga xos tomonlari, insonlarni o’ziga jalb qila oladigan qirralari mavjud bo’lib, inson bu jarayonlarni kuzatib borib, shu kasbni egallashga intiladi. Bu

1 Kaykovus. Qobusnoma. – T.: «Istiqlol», 1994 y. -26-b.

WWW REANOPUB UZ

jarayonlarda inson o’zining ruhiyati bilan shu kasbga xos bo’lgan psixologik tomonlarni ham shakllantirib boradi.

Kasb tanlashga o’quvc hini aqlan va ruhan tayyor l ash

Kasbning ta’rifi va tabiati haqida bilim berish

Qiziqish tushunchasini ochib berish va o’quvchining qiziqishini aniqlash

Qobiliyat tushunchasini ochib berish va o’quvchidagi qobiliyatni aniqlash

Kasb Ilovalar asosida

tanlovini kasb tanlovini

oshirish va tariqasida

algoritmini amalga oshirish

1-rasm. Kasb tanlash ketma-ketligi2

Yoshlarning kasb tanlashlari maktabdan boshlanadi. Bunga ularni tayyorlab borish zarur bo’ladi. Buni psixolog olim Anvar Jalolov o’zining «Kasb qanday tanlanadi» kitobida 1-rasmdagi kabi ko’rsatib berdi.

Bu rasmdan ko’rinib turibdiki, yoshlar kasb tanlashlarida ma’lum bir bosqichlarni bosib o’tadilar. Xilma-xil va qiziqarli kasblarni tanlashning asosiy maqsadi yaxshi yashash va yaxshi kasbni tanlash hisoblanadi. O’zi uchun qiziqarli bo’lgan kasb insonni har doim o’z ustida ishlashga, uni yaxshiroq bilishga undaydi. Anvar Jalolov insonda kasb tanlash jarayonini 2-rasmdagidek belgilaydi.

Insonda ma’lum kasb, uni egallashga havas, mayl, orzu, ishtiyoq, hafsala bo’lmasa, u hech qanday kasbni egallay olmaydi. Insondagi shu jarayonlar odamning o’z kelajagini to’g’ri anglash, tushunishga olib keladi. Unda istak, xohish paydo bo’ladi. Bular bolada ma’lum bir maqsadning shakllanishi va bu yo’lda iroda kuchini sarf qilishga olib keladi. Irodali inson o’z maqsadi sari intiladi va orzu- havaslariga erishadi. Bunda bolada paydo bo’luvchi havas atrofdagi insonlarni kuzatish orqali, ularga aytilgan maqtov so’zlarni tinglash va ularning mahoratiga qoyil qolish, bu insonlarning bilimdonligi, qo’llaridan ko’plab ishlar kelishini kuzatishi unda shu insonlarga o’xshashga havasni uyg’otadi. Unda orzu, armon, tilak, ishtiyoq va hafsala paydo bo’ladi. Bu jarayonlar bolada uyg’onayotgan

Jalolov A. Kasb qanday tanlanadi. – T.: «Yangi asr av- lodi», 2010. -9-b.

WWW REANOPUB UZ

Go glc flHfleKC maifl

ehtiyojlar va manfaatlar bilan bog’liq bo’lib, uning o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini amalga oshirishning hissiyotlari, irodalari bilanbog’liq jarayondir.

Katta bo’lib borayotgan bolada havas hissi paydo bo’ladi. Kasbga nisbatan olganda bolani shu kasbga qiziqishi, intilishi, mayli, xohishi, istagi va orzusi bo’lib ko’zga tashlanadi. Bu yo’lda bola o’ziga biror kasbni tilab, shu kasbni egallashga bo’lgan intilishi sodirbo’ladi. Agarda bola o’z tilaklarini hafsala bilan amalga oshirmasa, harakat qilmasa, bu armon va orzu bo’lib qoladi.

Yoshlarni kasb tanlashlari yo’lidagi bundayjarayonlarni o’rgangan psixolog olim inson ning anglash darajasiga ko’ra kasb tanlashdagi hislariga quyidagicha ta’rif bergan3.

Yaxshi kasb tanlash uchun kerak bo’lgan ji- hatlar 3-rasmdagi kabi ko’rsatilishi mumkin.

Kasb va kasbiy psixologik jarayonlar kasb tanlovchidan quyidagilarni talab qiladi4:

• kasb tanlashga kerak bo’lgan idrok, xohishning mavjud bo’lishi;

• o’z maqsadi va manfaatini to’g’ri anglab olgan bo’lishi;

• kelajagi haqidagi tasavvurlarning bo’lishi.

XULOSA VA MUNOZARA

Yuqorida tahlil qilgan fikrlarimiz kasb psixologiyasi bu o’ziga xos murakkab va doimiy inson-kasb o’rtasidagi bo’ladigan munosabatlarni o’rganib boruvchi jarayon ekanligini tasdiqlaydi. Kasb psixologiyasi insonni o’z faoliyati davomida kerak bo’lgan, uni doimo qiziqtirib kelayotgan kasb yo’nalishlariga yo’llab turadi. O’sib kelayotganyoshlarga maslahatlar berish, ularni kasbga yo’llash, kasblar haqida bilimlar berish, malakalarini oshirishga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish, attestatsiyalash, o’z kasbining ustasi bo’lib yetishishlarida ularga yordam berish kabi ko’plab amaliy ishlarni bajarib boradi.

Bulardan tashqari, kasbni insonga qo’yadigantalablari ham borki, kasb psixologiyasi bu masalalar bilan ham keng shug’ullanishi zarurbo’ladi. Bu talablar ob’ektiv bo’lib, ularni

3 Jalolov A. Kasb qanday tanlanadi. – T., «Yangi asr av- lodi», 2010. -18-b.

4 XoMHrHTOBa, H. (2014). Hннoвaцнoн TexHonorHH^ap-TaMHM Ba Tapôna ^apaëH^apHHHHr CH^aT Ba caMapagop^nra

qmhjh CH^aTHga. CoBpeMeHHoe o6pa3oBaHHe (y36eKHcraH), (1), 22-25.

WWW REANOPUB UZ

Go gle Яндекс maifl

inson o’zgartira olmaydi. Kasb qo’yadigan talablar, birinchidan, kasb bilan bog’liq jarayonlar bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchidan, jamiyat uchun zarur bo’lgan talablar bilan bog’liq bo’ladi. Lekin bular insonning ishtiroki va ta’siri ostida shakllangandir. Kasblarning shakllanishi va rivojlanishi texnika sohasidagi taraqqiyot va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi bilan bog’liq bo’ladi.Bu esa ko’plab kasblarning paydo bo’lishiga olib keladi.

Kasb va kasbiy psixologiya o’zining tadqiqot sohasi bilan eng muhim amaliy ishni hayotga tatbiq etib boradi. Kasb psixologiyasi inson va kasb o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish orqali insonni kasbga tayyorlaydi, uning imkoniyatlari va qiziqishlarini o’rganish orqali unga ma’lum bir kasblar haqida bilimlar va o’ziga qiziq tuyulgan kasbni egallashga yo’l-yo’riqlar berib boradi. Bu kabi ko’plab misollar, ya’ni insonni kasbga o’rgatish, kasbga xos bo’lgan xulq-atvorlarni singdirish insoniyat tarixida ko’plab uchraydi. O’sib kelayotgan yosh avlod, uning kasbni egallashi masalalari katta avlodni har doim qiziqtirib kelgan va hozirda ham bu masala dolzarb masalalar qatorida turadi.

ADABIYOTLAR RO YXATI

1. Kaykovus. Qobusnoma. – T.: «Istiqlol», 1994. -26-b.

2. Jalolov А. Kasb qanday tanlanadi. – T., 2010. -62-b.

3. Mahmud Hasaniy. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – T.: «Fan», 2014 y. -20-b.

4. Хoлйигитoвa, Н. (2014). Иннoвaциoн технoлoгиялaр-тaълим Ba тэр6ИЯ жaрaёнлaрининг сифaт Ba сaмaрaдoрлиги омили сифaтидa. Современное oбрaзoвaние (Узбекистaн), (1), 22-25.

5. TypaeBa, Д. Р. (2014). Фaктoры, определяющие индивидувльнопсихологические особенности личности педaгoгoв профессионэльного кoлледжa. Современные гумaнитaрные исследoвaния, (3), 118 -121.

6. Аkhmedova, M. T., Narmetova, Y. K., Nurmatova, I. T., & Malikova, D. U. K. (2022). Сommuniсative Сompetenсe Formation in Future Teasers Based on an Integrated Approa^. International Journal of Multiсultural and Multireligious Understanding, 9(4), 54-60.

Kasbiy psixologiya

kasblarga doir qo‘llanmalar, tarqatma materallar bilan ta’minlash lozim.

Shundagina kasb tanlash jarayonida yuzaga keladigan turli qiyinchilik, ziddiyat,

to‘siqlarni oldini olgan holda o‘quvchi-yoshlarni ongli ravishda kasbga yo‘llash

KASB PSIXOLOGIYASINI SHAKLLANISH TARIXI

shakllanishida bir qancha siyosiy, iqtisodiy va ilmiy-tadqiqiy sabablarning o‘rni

muhim hisoblanadi. Ular sirasiga quyidagi sabablarni keltirib o‘tish maqsadga

1. Totalitar jamiyat sharoitida kishilarning individual psixologik

xususiyatlari inkor etilgan. Asosiy e‘tibor ishlab chiqarish vazifalarini yechish

uchun zarur bo‘lgan ishchilarni tayyorlash bilan bog‘liq ijtimoiy buyurtmani

bajarishga qaratilgan. Siyosiy vaziyatning o‘zgarishi, mafkuraviy qarashlarning

ommalashuvi natijasida mustaqil ishbilarmonlik faoliyati bilan shug‘ullanish

imkoniyatining paydo bo‘lishi-mehnatga nisbatan ongli munosabatlarni

shakllanishiga olib keladi. Bu esa ishchilarning kasbini o‘zgartirishga majbur

bo‘lganda yangi ish joyini qidirish, o‘zining raqobatbardoshligini tasdiqlash

uchun xulq-atvorining o‘zgarishiga olib keladi. Rossiyadagi siyosiy va

mafkuraviy erkinliklar ishchilarda ikkilanish va psixik zo‘riqishni keltirib

chiqaradi. Ishlab chiqarish munosabatlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi,

og‘ir sharoitlarni o‘zgarishi, ishchilarda stress holatini keltirib chiqaradi. Chunki

ular birdaniga o‘z kasbiy hayotlari uchun ma‘sul bo‘lib qoladilar. Mehnatga

layoqatli aholi uchun dolzarb masalalardan biri bu kasbiy hayot ssenariysini

tanlash, kasbiy rivojlanish, ishsizlik muammosi bo‘lib qoldi. Ammo bu

muammolarni yechimini topishning imkoniyati yo‘q edi. O‘z navbatida bu

kishilarda bir-birini psixologik qo‘llab-quvvatlash va bir-biriga ko‘maklashish

ehtiyojini yuzaga keltiradi. Shunisi ahamiyatliki, psixologiyaning hech bir

yo‘nalishi bu muammolar bilan shug‘ullanmaydi, bu esa o‘z navbatida mazkur

muammolarni o‘rganish uchun yangi bir sohaga, ya‘ni kasb psixologiyasining

shakllanishiga olib keladi.

2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va undagi o‘zgarishlar, ya’ni dastlabki

paytlarda iqtisodiy vaziyatlar bir maromda kechayotgan edi. Bozor iqtisodiyoti

sharoitida yuqori malakali kasbiy jihatidan yetuk raqobatbardosh ishchilarga

zaruriyat sezilmoqda. Bu esa kasb tanlash, kasbiy layoqatni aniqlash, kadrlar

faoliyatini baholash va attestasiyadan o‘tkazish, kasbiy rivojlanish yo‘llarini

belgilash, ishchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash masalalariga e‘tiborni

qaratish lozimligini anglatadi. Shuning natijasida korxona va tashkilotlarda

ishchilar uchun rivojlanish bo‘limlari paydo bo‘ladi. Psixologiya fani doirasida

shaxsning kasb bilan hamkorligi yuzasidan ko‘p tomonlama tadqiqotlar olib

boriladi. Asosan bu muammolar mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya va

yosh davrlar psixologiyasi fanlari tomonidan o‘rganilgan. Bu muammolar

yechimining metodologik jihatdan asoslanishi psixologiya sohasida olib borilgan

fundamental ishlarda aks etgan;

Faoliyatning psixologik nazariyasini yaratilishi kasbiy faoliyatga doir

tadqiqotlar uchun nazariy asos bo‘ladi. Shaxs borasidagi differensial psixologik

konsepsiyaning rivojlanishi, kasbiy tanlov, kasbiy maslahat, kasbiy moslashuv

professionalizasiyaga doir muammolarni hal qilish uchun asos bo‘ldi. Mehnat

psixologiyasi kasbiy layoqat, kasbiy diagnostika, kasbiy ko‘nikma va

malakalarning shakllanishi masalalarini o‘rganadi.

Yosh davrlar psixologiyasi shaxsiy va kasbiy rivojlanishi, kasbiy o‘zlikni

anglashdagi inqirozlarning psixologik xususiyatlari va kelishmovchiliklari

masalalarini o‘rganadi. Ta’kidlash mumkin-ki, insonning kasblar olami bilan

hamkorligi to‘planib, psixologiyaning turli sohalarida o‘rganilib borilgan.

Bugungi kunga kelib, bu bilimlarni bitta ilmiy yo‘nalishi – kasblar psixologiyasini

shakllantirish uchun sharoit yaratiladi. Shunday qilib, 1990- yillar boshida

siyosiy, iqtisodiy va ilmiy sabablar tufayli psixologiyaning yangi sohasi-kasblar

psixologiyasi vujudga keldi.

Kasblar psixologiyasining mustaqil fan sifatida shakllanishini 3-bosqichini

1. XIX-asrning oxirida mehnatni ilmiy tashkillashtirishning psixologik

masalalarini hal qiladigan psixotexnika yo‘nalishini paydo bo‘lishi, shuningdek,

psixotexnika taraqqiyotining asosiy masalalari bu mehnat sharoitlari va shu

usullarini rasionalizasiya qilish, avariya va shikastlanishni kamaytirish, ishlab

chiqarish ta‘limining shakllanishi masalalariga e‘tiborning kuchayishdir.

2. XX-asr boshlarida mustaqil ilmiy soha mehnat psixologiyasining

rivojlanishi va bu boradagi kasbiy tadqiqot masalalari, inson psixologiyasining

mehnatda namoyon bo‘lishi va shakllanishi shuningdek, kasbiy tanlov, kasbiy

maslahat va mehnat ekspertizasi masalalariga doir bilimlarni yuzaga kelishi.

3. XX-asrning 70-yillarida inson va kasb hamkorligi muammolarining hal

qiluvchi mehnat psixologiyasi va industrial psixologiyadagi vazifalarning paydo

bo‘lishi, mehnat psixologiyasining bu sohasi profpsixologiya yoki kasblar

psixologiyasi deb nomlana boshladi. Kasb psixologiyasi doirasida kasbiy

maslahat, kasb tanlash, va kasbshunoslik bo‘yicha tadqiqotlar birlashtirilgan.

Mustaqil ilmiy fan sifatida kasb psixologiyasi yuzaga keldi va bu AQSHlik

olimlar J. Krites va D. Super ishlarida ko‘zga tashlangan.Ammo chet el tajribasi

asosida to‘plangan ma‘lumotlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish imkoniyati

bo‘lmaydi. O‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va ijtimoiy madaniy an‘analar

yurtimizda o‘zimizga, millatimizga xos milliy kasb psixologiyasining

rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. Kasb psixologiyasiga taxminan XX-asrdan

boshlab asos solinib kelingan. Bunga ko‘proq insonlarni o‘z qobiliyatlari,

ehtiyojlari, hohish, istaklari, imkoniyatlari, individual xususiyatlari va

hokazolarni hisobga olmagan tarzda kasblar olami haqidagi bilimlarga ega

bo‘lmaganliklari natijasida qaysidir ma‘noda ongsiz ravishda kasb tanlashlariga

Biroq keyinchalik rus psixologi E. A. Klimov o‘z tadqiqot ishlarida aynan

shu masalaga, ya‘ni ―kasb tanlash‖, ―kasbga yo‘naltirish‖ kabi masalalarga

e‘tiborini qaratib, bu borada tadqiqot ishini olib borgan. Xususan, misol sifatida

Differensial diagnostik so‘rovnoma (DDS) metodikasini ishlab chiqqan.

YE.A.Klimovdan tashqari ham ko‘p chet el olimlari bu masala bo‘yicha ish olib

borganlar. Asta-sekin jamiyatda kasb tanlashga nisbatan ongli yondoshishlar

kuzatila boshlandi. Ya‘ni ularning barchasi kasb psixologiyasining shakllanishiga

Kasb psixologiyasining ajralib chiqishi hozirgi kunda shaxsning kasbiy

mehnatga o‘rganib ketishi emas, balki alohida kasbiy bilim, ko‘nikma va malaka

hamda umuman kasblar olamiga kirib borishiga asoslanadi. Kasb psixologiyasi

shaxsning kasbiy jihatdan shakllanishini o‘rganadi. Bunda shaxs rivojlanishi

kasbiy shakllanishi sifatida ko‘rib chiqiladi. Kasb psixologiyasi-mehnat

psixologiyasining kasblarni psixologik komponentlarini yoki muayyan kasbda

ishlovchilarga nisbatan qo‘yiladigan psixologik talablarni o‘rganish hamda ilmiy

tahlil hilish bilan shug‘ullanuvchi bo‘limidan iborat. Mutaxassislikning turli

ijtimoiy – madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy qarashlarida kasbiy xulq muhim

ahamiyatga ega. Shaxsning psixomotor motivasion va kognitiv sifatlariga e‘tibor

berilgan holda kasbiy yutuqlarga asosiy e‘tibor qaratiladi. Inson va uning kasbi

o‘rtasidagi, shuningdek, kasbiy vazifasi va kasblar olami tuzilmasi o‘rtasidagi

munosabatlar tahlil qilinadi. Kasb psixologiyasi inson uchun kasbiy faoliyatning

ahamiyatini o‘rganib, shaxsning kasbiy shakllanishini tadqiq etadi, shuningdek,

yoshlikda kasbiy tasavvurlarni rivojlanishini, kasbiy etuklik determinantalarini

ayniqsa, kasbga kirishish va uning hayotga bo‘lgan ta’sirini o‘rganadi. Kasb

psixologiyasining muhim aspektlari – bu kasbiy faoliyatning tahlili, kasbiy

maqsadlar, vaziyatlar, qiyinchiliklarini o‘rganishi, kasbiy talablarni aniqlashdan

Xorijiy manbalarda ham insonning kasbdagi faoliyati va xulq-atvori

maydoni o’ziga xos holda belgilanib, ―kasb to’qimasi‖ yoki ―mental xarita‖ deb

atalgan. ―Mental xarita‖ – kasbiy faoliyat maydonining mutaxassis joylashishi

mumkin bo’lgan ichki olami hisoblanadi. Kasbiy faoliyat maydoni tarkibidan

kasbiy sohadagi anchagina barqaror ta‘lim, kasbning tavsiyanomasi, uning

qo’llanish sohasi, aniq ishchi o’rniga nisbatan yashovchanligi o’rin olgan.

K.Farrenning qarashlariga tayanib aytish mumkinki, talabalar mutaxassis

sifatida shakllanishi davridayoq yashovchanlik ko’rsatkichlaridan boxabar

bo’lishlari muhimdir. Uning fikricha, yashovchanlik ikki xil ko’rinishga ega

bo’ladi: shaxsning yashovchanligi va kasbning yashovchanligi. Olim shaxs

yashovchanlik sifatlariga quyidagi ko’rsatkichlarni kiritadi:

1. SHaxs xususiyatlariga munosib kasb tanlash.

2. Bajarayotgan ishga qo’yilgan talablarga yuqori darajada tayyorlik.

3. Hayoti davomida talim olish va o’rganishga tayyorlik.

4. Madaniyligi, o’zga kishilar qadr-qimmatini, farqlarini qabul qila bilish.

5. Kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanishni bilish.

6. Bir necha sohalarda kasbiy mahoratni namoyish qila olishi.

7. Yangi loyihalar taqdim qilish tashabbusiga ega bo’lish.

8. Ishda hamkasblar bilan hamkorlikda ishlash ko’nikmasiga egaligi.

K.Farren kasbning yashovchanlik ko’rsatkichlariga quyidagilarni kiritadi:

1. Kasbning tashkilot maqsadlari bilan chambarchas bog’liqligi.

2. Boshqa muassasa va ishlab chiqarish sohalari bilan uyg’unlashish

3. Boshqa kasblarda o’z kompetentliligi va qobiliyatlaridan foydalanish

4. SHaxsiy va moliyaviy taminlanganlik.

5. Kasb bo’yicha shaxslar uyushmasining mavjudligi.

6. Mahoratga etaklovchi bilimga egalik.

7. Yoshidan qatiy nazar kasbiy muvaffaqiyatlarda mustaqil bo’lish .

Shuningdek, yuqoridagi ikkita yashovchanlik ko’rsatkichlari bilan bir

qatorda quyidagi ko’rsatkichlarni ham keltirib o’tish joiz: tanlangan ishlab

chiqarish sohasining ―yashovchanligi‖, ―tashkilotning yashovchanligi‖,

―ishchi o’rnining yashovchanligi‖.

XX asrning boshlarida Amerika va Evropa mamlakatlarida mehnat

mahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarish samaradorligini ta‘minlash jarayonida

yuzaga kelgan bo’lib, buning natijasida psixologiyaning insonparvarlik

g’oyalarini singdirish yuz berdi va natijada shaxs to’g’risida zamonaviy

nazariyalari vujudga keldi. Bunday bog’liqlik shaxs nazariyasi bilan kasbiy

rivojlanish psixologiyasi o’rtasida aloqa o’rnatishga olib keldi.

Oqibatda kasbiy rivojlanish muammolarini o’rganishga turlicha

yondoshadigan beshta asosiy yo’nalishi shakllandi.

Bular: 1) differensial diagnostik, 2) psixoanalitik, 3) qaror qabul qilish

nazariyasi, 4) taraqqiyot nazariyasi va 5) tipologik yo’nalishlar.

Differensial – diagnostik yo’nalish bo’yicha izlanishlarda shaxsning kasbiy

faoliyat samaradorligini ta‘minlash omillariga, kasbga ta‘sir ko’rsatuvchi

individual psixologik xususiyatlarga va kasbga qo’yilgan talablarga asosiy e‘tibor

qaratiladi. SHuningdek, unda kasb tanlashning asosini ratsional va ongli faoliyat

tashkil etish to’g’risidagi qarashlar o’z aksini topgan (F.Parkinson). Bu

yo’nalishda kasbiy rivojlanishga psixotexnik yondashuvni tadbiq etilganligi

diqqatga sazovordir (G.Myunstenbergning, fikricha, individual sifatlar oddiy

ijrochilik operatsiyalarning yig’indisi hisoblanadi). Leypsig maktabi psixologlari

kasbiy ta‘lim uchun eng muhimi individual sifatlarni tarbiyalashdir, degan

g’oyani ilgari surishdi.

Psixoanalitik yo’nalish vakillari kasbiy rivojlanishning psixodinamik

jihatlarini tahlil qilish bilan shug’ullandilar. Ular kasb tanlash va kasbiy

rivojlanish asosida tabiiy ehtiyojlardan tortib kompleks psixodinamik

mexanizmlar va shaxs tuzilish instansiyalarigacha bo’lgan turli xil ehtiyojlar

yotadi, degan g’oya bilan chiqdilar (U.Mozer, L.Zondi, E.Bordin, E.Rou ).

Qaror qabul qilish nazariyasi vakillari kasb tanlash jarayonini o’rganish

uchun yo’nalganlik ustanovkalarini tadqiq etishga e‘tibor qaratdilar. Ularning

qarashlariga ko’ra, har qanday kasbni tanlash kasbiy alternativa va qaror qabul

qilishga yo’naltirilgan tizimdan iborat (X.Tome, G.Ris, P.Siller, D.Tideman,

O’Xar). Bu g’oya vakillari kasb tanlashning sabablari sifatida tanlangan kasbning

e‘tiborliligi, kasbiy malakalarni talab qilish darajasi, shaxsning kasbga

da‘vogarlik darajasi, kasbiy ustanovlarning realligini e‘tirof etishadi.

Taraqqiyot nazariyasi yo’nalishi vakillari rivojlanish nazariyasiga

asoslanib ish tutishgan. Bu yo’nalishning izlanishlari akademik psixologik

xarakterga ega bo’lib, ilk izlanishlar o’spirinlarni kasb izlashi bilan bog’liq

xususiyatlarini asoslashga qaratilgan edi. Ushbu yo’nalish vakillaridan D.Syuper,

SH.Byuler va E.Ginsbergning ilk ishlariga tayanib, kasbiy rivojlanish bir nechta

1) vujudga kelish bosqichi (tug’ilgandan to 14 yoshgacha), kasbiy

fantaziyalarga tayanib kasb tanlanadi;

2) tadqiq etish bosqichi (15-24 yosh), shaxs o’zining imkoniyatlariga mos

kasbni tanlashni niyat qiladi;

3) konsolidatsiya bosqichi (25-44 yosh), barqaror shaxsiy pozitsiyaga mos

kasbiy faoliyat maydoni o’rnatiladi;

4) saqlash bosqichi (45-64 yosh). Bu davrda shaxsning kasbiy faoliyati

hech qayoqqa og’masdan aniqlangan kasbiy faoliyat maydoni bo’yicha kechadi;

5) pasayish bosqichi (65 yosh). Bu bosqichda yangi kasbiy faoliyat roli

paydo bo’lib, boshqalarning kasbiy faoliyatini kuzatish etakchi o’ringa chiqadi .

Tipologik yonalish vakillari kasbiy faoliyatni tipologiyalashtirishga e‘tibor

qaratadilar (E.SHpranger, D.Xolland). Xolland o’z tipologiyasida shaxsning

kompleks mo’ljal olishga yo’naltirilgan bir qator tiplarini ajratishga erishdi: 1.

Realistik orientatsiya; 2.Intellektual orientatsiya; 3) Ijtimoiy orientatsiya; 4)

Konvensional orientatsiya; 5) Tadbirkorlik orientatsiyasi .

Professiografiya. Insonga quyiladigan talablar nuqtai-nazaridan kasblar va

professiografiya deyiladi. Professiografiya natijasi professiogramma bo’lib, bir

kasb doirasidagi ixtisoslarning insonga, odamlar guruhiga quyishi mumkin

bo’lgan talablar asosida tuzilgan umumlashtirilgan tavsifnomalardir.

Professiogrammaning bir qismini psixologik professiogramma, qolgan bir

qismini – inson psixikasiga quyiladigan talablar, ya‘ni kasb qobiliyatlari ro’yxat

tashkil qiladi. Professiografiya kasblar klassifikatsiyasini ham o’z ichiga oladi, bu

turli mezonlari bilan ifodalanadi: texnologik, gigienik, psixologik va boshqalar.

Har qanday kasbni o‘rganish va tavsiflash har doim ma‘lum maqsadni ko’zlaydi

va shu maqsadga bo‘ysunanadi.

Professiogrammalar quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan xillarda

bo’lishi mumkin: kadrlar tayyorgarligini asoslashga, gigienik sharoitlarni hisobga

olish va uni sog‘lomlashtirishga; kasb tanlashni asoslashga; kasbiy maslahat va

kasbiy tanlovni asoslashga; mehnatga baho berish normativlarini, mehnat

xavfsizligi saviyasini kutarish va boshqalar. Kasb tanlashga yo’llash va kasb

maslahatlarini uyushtirish. Kasb tanlashga yo’llash eng avvalo odam

imkoniyatlari va u yashayotgan muhitning bir qancha sharoitlarini o‘rganishdan

boshlanadi. Bularni umumlashtirib mehnat ekspertizasi deb aytiladi. Mehnat

ekspertizasi – bu odamning konkret kasb bo‘yicha mehnatga yaroqliligini ma‘lum

mutaxassislar tomonidan aniqlanishidir. Odamning u yoki bu mehnat turiga

yaroqliligi quyidagilarga bog’liq bo’lishi mumkin: yoshiga; tegishli bilim,

ko‘nikma va malakaga ega bo’lishga; mazkur kasb buyicha ishlashga qiziqish va

iste‘dodi mavjud bo’lishiga. Bundan tashqari yashayotgan sotsial muhit va jinsiga

ham bog’liq bo’lishi mumkin.

Mehnat ekspertizasi tashkiliy shakllaridan qat‘iy nazar quyidagi umumiy

masalalarni hal qilish bilan shug‘ullanadi: Odam ma‘lum ishni boshlab keta

oladimi? Tegishli lavozimda ishni davom ettira oladimi? Odamdan qaysi soha

yoki vazifada foydalanish ma‘qul? Baxtsiz hodisa yuz berganda, bunga odam qay

darajada aloqador, ishga qabul qilingan, tayinlanganlar –chi?

Psixodiagnostika ma‘lumotlari asosida prognostik psixologik mehnat

ekspertizasi kishining kelgusi mehnat faoliyatini belgilashga yordamlashadi. u

talablarni har bir pedagog va ota–onalarning bilishi va amal qilishi. Ayniqsa

bolaning 9–sinfni tugatish va xayot yo‘lini belgilab olishi davrida juda muhimdir.

SHarq mutafakkirlarining kasbiy talim va tarbiyaga oid falsafiy

psixologik qarashlari

Buyuk ajdodlarimiz kasb – hunar to„g„risida.

Kasb-hunar egalari qadimdan e‘zozlanib kelingan. Bizning davlatimizda

ularga nisbatan hurmat-ehtirom o’zligimizni anglash tufayli yanada

jamiyatimizda bilimdon, mustaqil fikrlovchi, yuqori malakali, ma‘naviyatli,

mohir kasb egalari tobora ko’proq talab qilinmoqda. O’zbekiston Respublikasi

hukumatining qaror va Nizomlarida mutaxassis kadrlar tayyorlash masalasiga

katta ahamiyat berilmoqda va ular haqida alohida g’amho’rlik qilinmoqda. SHu

bilan birga, tor sohadagi kasbdan asta-sekin keng qamrovli universal kasbga o’tish

muammosi, g’oyasi ilgari surilmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da

ko’rsatib o’tilganidek, mehnat va kasbiy tayyorgarlik sifatini yanada yaxshilash,

uzluksiz ta‘limning faol metodlarini qo’llash, yangi pedagogik texnologiyani

amaliyotga tadbiq etish, ta‘lim va tarbiya birligi tamoyilini sobitqadamlik bilan

amalga oshirish lozim.

Sharq mutafakkirlaridan qolgan qimmatli ma‘naviy boylikning har bir

satrini ochib tahlil qilganimizda ularning inson kamolati, ma‘naviyati va

mehnatsevarlik xislatlariga, bolalar va yoshlarni barkamol insonlar qilib

shakllantirish va kasb – hunarga o’rgatishga taalluqli ibratli, qimmatli

mulohazalar olsa bo’ladi. To hozirgacha saqlanib kelayotgan qator me‘moriy

inshootlar, buyuk tarixiy obidalar, xalq amaliy sa‘nati asarlari (naqqoshlik,

hunarmandchilik buyumlari, bularning barchasi buyuk ajdodlarimizning kasb –

hunar o’rganishga, yuksak iste‘dod va qobiliyat sohibi bo’lishiga oid bebaho

materiallar qoldirganliklarini mujassamlashtiradi.

Tariximizga nazar soladigan bo’lsak, hozirgi o’zbek xalqining ajdodlari

bundan bir necha ming yillar avval o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda

juda katta va mashaqqatli yo’lni bosib o’tishganiga guvoh bo’lamiz. Masalan,

ajdodlarimizning yosh avlod ta‘lim-tarbiyasiga oid qarashlari, o’gitlari haqidagi

qimmatli ma‘lumotlariga ega bo’lishimizda eng qadimgi yozma yodgorligimiz

―Avesto ning o’rni beqiyosdir. Eng umumiy ravishda ―Avesto‖da inson

mehnati bilan barcha yovuzliklardan qutulishi mumkin, degan ulug’ g’oya ilgari

suriladi. ―Avesto‖da yoshlarni kasb-hunarga o’rgatishga, halol mehnat qilib to’q

farovon hayot kechirishga da‘vat etiladi. Bundan ko’rinadiki, eng qadimgi

davrlardanoq xalqimiz farzand tarbiyasiga, uni kasb-hunarli bo’lib farovon

turmush kechirishini ta‘minlashga katta e‘tibor bilan qaragan.

Mamlakatimizda etishib chiqqan buyuk mutafakkirlarimiz, qomusiy

olimlarimiz yoshlarga ta‘lim-tarbiya berish va ularni kasb-hunarga o’rgatish

masalalari bo’yicha o’zlarining buyuk asarlarida qimmatli fikr mulohazalarni

bildirib, bu borada nimalarga e‘tibor berish kerakligi haqida yo’l-yo’riqlar

Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy kasb-hunar to’g’risida ilk fikrlarini

bildirib, qimmatli maslahatlar bergan, chunonchi, ta‘lim so’z va ko’nikmalar

majmui, tarbiya esa amaliy malakalardan iborat ish-harakat ekanligini, muayyan

kasb-hunarni o’rganishga berilgan, u bilan qiziqqan kishilar shu kasb-hunarning

chinakam shaydosi bo’lishini aytgan. Bu mulohazalardan anglanib turibdiki,

alloma kasb-hunar insoniyat uchun azaldan juda zarur hayotiy vosita bo’lib

kelganini tan olgan.

Forobiy ta‘lim-tarbiya ta‘limotining asosi komil insonni shakllantirish,

bunda yoshlarga o’z vaqtida o’rinli ta‘lim va tarbiya berish, ularni kasb-hunarga

yo’llash orqali baxt-saodatga erishtirish, jamiyatda o’z o’rnini topishiga yordam

berish g’oyasidan iborat.

SHarqda birinchi bo’lib Er va Osmon globusini yasagan Abu Rayxon

Beruniy ilm fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shish bilan bir qatorda,

ta‘limtarbiyani amalga oshirish usullari, metodlarini ham ko’rsatib o’tgan. Eng

muhimi mutafakkir inson kamolotida, mehnat va mehnat tarbiyasi haqida muhim

fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo’ladi.

Og’ir mehnat sifatida binokor, ko’mir qazuvchi, hunarmand va fan sohiblari

mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli olimlar mehnatiga alohida e‘tibor berish,

hayrixoh bo’lishga chaqiradi, ularni ma‘rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga

hissa qo’shuvchilar deb biladi.

Olim bolalarni mehnatga o’rgatish metodlari, yo’llari haqida ham fikr

yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshdan mehnatga o’rgatish kerak, deydi.

Mehnat tarbiyasida o’sha davr an‘anasiga ko’ra vorislikka katta ahamiyat beradi.

Beruniyning ―Mineralogiya ― asarida hunarmandchilikka oid, shogird

tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o’rgatish metodlari haqida ham qimmatli

fikrlar bayon etilgan. Bunda shaxsiy namuna metodidan foydalanilgan. Ish

jarayoni bevosita ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o’zida

bajarilganligi shogirdlarning malakali usta bo’lib etishishida katta ahamiyatga ega

bo’lgan. Beruniy inson har tomonlama kamolga etishishi uchun u ilmli bo’lishi

bilan birga mehnatsevar va hunar egasi bo’lishi ham kerak deydi.

ta‘limtarbiyasi, kasb hunar egallashi va kamolati bosh masala bo’lgan.

Beruniy insonni tabiatning bir qismi deb biladi. Tabiatni va jamiyat ilmini

o’rganishda ―o’zim tekshirib ko’rmaguncha ishonmayman‖ degan shiorga butun

umr amal qiladi. Umuman olganda Abu Rayhon Beruniyning pedagogik –

psixologik qarashlari asosan, oilada bola tarbiyasi, aqliy ta‘lim, ahloqiy va

jismoniy ta‘lim, mehnat va insonparvarlik tarbiyalaridan iborat bo’lgan.

SHarqning ulug’ allomalaridan biri ―SHayx-ar- Rais‖ nomi bilan mashhur

bo’lgan Abu Ali Ibn Sinodir. Mutafakkirning pedagogik-psixologik qarashlari

ilmiy asosda qurilgan bo’lib, u bolaning fe‘l-atvori va tasavvurlarini

shakllantirishda umuminsoniy g’oyalar qo’llanishini ta‘kidlagan hamda

murabbiy, ota-onalarga bolani qattiq tan jazosidan ko’ra, shaxsiy ibrat orqali

voyaga etkazish ma‘qulligini ko’rsatadi .

Mutafakkirning ―Donishnoma‖, ―Risolai ishq‖, ‖Uy xo’jaligi‖, ―Tib

qonunlari‖ asarlari xalqimiz odob axloq psixologiyasi va tabobat olamida alohida

Ibn Sinoning mehnatsevarlik tarbiyasi borasidagi fikrlari ham diqqatga

sazovordir. Jumladan, u har bir bolani biror hunarga o’rgatmoq shart, deydi. YOsh

yigit biror hunarni o’rgansa, uni hayotga tatbiq eta olsa va mustaqil hunar orqali

oilani ta‘minlaydigan bo’lsagina, otasi uni uylantirib qo’ymog’i lozim, deb

hisoblaydi. O’spirin hunar egallashi bilan unda nafaqat axloqiy hislar, balki

xarakterning irodaviy xislatlari ham tarkib topa boshlaydi. Hunar egallash orqali

o’spirinlarda sabr-bardoshlik, chidamlilik, mehnatsevarlik, ishbilarmonlik,

tadbirkorlik, zukkolik kabi insoniy sifatlar shakllanadi.

Ibn Sino har bir insonning mijozidan kelib chiqqan holda kasb tanlashga

alohida e‘tibor berish kerakligini ta‘kidlashi uning yoshlarni kasb-hunarga

yo’llash masalalariga alohida e‘tibor bilan yondashganini ko’rsatadi. Uning

fikricha, har bir inson faqat unga tegishli bo’lgan xususiyatlargagina egadir, unga

o’xshagan insonlar kamdan-kam bo’ladi.

Hozirgi davrda ham allomaning falsafiy-psixologik qarashlari, ijtimoiy

hayotimizda o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Uning tarbiya va mijoz xususidagi

fikrlari alohida ahamiyatga ega bo’lib, shaxslararo munosabatlar etikasiga

munosib hissa bo’lib qo’shiladi. Olimning falsafa, mantiq, psixologiya, siyosiy –

ijtimoiy fanlar bo’yicha bizga meros bo’lib qoldirgan asarlari bashariyat uchun

dasturilamal sifatida xizmat qiladi.

XI asrning buyuk mutafakkiri YUsuf Xos Hojib o’zining ―Qutadg’u bilig‖

asarida (1069 y) inson va uning hayotiga oid qarashlarini bayon etgan. Asar turkiy

halqlarning qadimgi tahlim va tarbiya usullarihaqidagi ilk ma‘lumotlarni

saqlagani bilan juda ahamiyatlidir. U odamning Olloh tomonidan yaratilganligini

hamda odamning dunyoga kelishi va uning kelajakda qanday odam bo’lib voyaga

etishi ajdodi va kelib chiqishiga nisbatan munosabatlariga bog’liqligini aytib:

―Kimning nasli otadan boshlab toza bo’lsa, undan elga yaxshilik, ko’p

manfaatlar keladi‖, deb hisoblaydi. YUsuf Xos Hojib insonga bilim nechog’lik

zarur bo’lsa, kasb-hunar egallash ham shunchalik muhimligini asarida alohida

ta‘kidlaydi. Alloma jamiyat taraqqiyoti va xalq farovonligida muhim o’ringa ega

bo’lgan dehqonlar, chorvadorlar, savdogarlar, tabiblar haqida ham muhim

fikrlarni bayon etadi. Zero, u kasb- hunar jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, moddiy

va madaniy taraqqiyotining o’lchov birligi sanalishini etarlicha anglagan. YAna

allomaning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi,

uquvi, kasb-hunarga egaligidadir-deyiladi.

Mutafakkir ilm-fan, aql-zakovatga ega bo’lishga inson ma‘naviy

kamolotining eng muhim va birinchi mezoni sifatida qaraganki, uning bu fikrlari

hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas.

Kaykovusning “Qobusnoma” asarida kasb-hunar haqida bir qator fikr

mulohazalar keltiriladi: ―Ey farzand ogoh bo’lki, hunarsiz kishi hamisha

foydasiz bo’lur va hech kishiga naf etkurmas. Bilursanki, tikanli butaning tani

bordur, ammo soyasi yo’qdir. Hunarsiz kishi ham tikanli buta yanglig’ na o’ziga

na o’zgaga foyda berur‖. Mutafakkirning farzandlar kasb-hunar egallamasa,

hayotda o’z o’rnini topa olmasligi haqidagi fikri ayniqsa e‘tiborga loyiq.

Bu holatning izohini quyidagi fikr mulohazalardan yana bir bor ko’rish

mumkin. ―Agar kishi har qancha oliy nasab va asl bo’lsa-yu, ammo hunar

bo’lmasa, u xaloyiqning izzat va hurmatidin noumid bo’lur. Agar kishida ham

nasab gavhari va ham hunar ziynati bo’lmasa, undan battarroqdur. Jahd qilg’il

agar gavharning har nechakim asl bo’lsa, unga g’arra bo’lmag’il, nedinkim tan

gavhari hunur zevari bila ziynatlangan bo’lmasa, u hech narsaga

arzimagusidir.Andog’kim debdurlar: ―Ulug’lik aql va bilim biladur, gavhar va

nasab bila bo’lmas‖.

Behunarmandlikdan, bexiradlikdan yaxshi ot va yaxshi taom qo’lg’a keltura

olsang, behunar, bexirad bo’lg’il, yo’q ersa hunar o’rgang’il. O’rganmak,

eshitmakdin nomus qilmag’il, to xijolat va pushaymonlig’din qutulg’aysan.

Xaloyiqning aybi va hunariga boqqil, ularning naf va zarari na chog’liqdur.

Buning foyda va ziyonlari qaysi erga qadar borur, undan so’ng o’z manfaatingni

talab qil. Ko’rg’il, qaysi narsa xalqni manfaatg’a yaqin qilur. O’zing ana shundog’

aql va hunarni o’rganmoq bila ko’tarilursan. Bu ish senga ikki narsa bila hosil

bo’lur: yo bilg’on hunarga yarasha ish qilmoq bila yo bilmag’on hunarni

Amir Temur ―Temur tuzuklari‖ asarida ―Saltanat ishlarini murosa-yu

madora, muruvvat va va sabr-toqat bilan yurgizdim‖. ―Tajribamdan

ko’rilgankim, ishbilarmon odam, mard va shijoat sohibi, azmi (qatiy) tadbirkor va

sergak bir kishi, ming-minglab tadbirsiz, sog’lom kishilardan yaxshidir‖- deyiladi.

―Xamsa‖, ―Mahbubul-qulub‖ kabi yirik

ta‘limiyahloqiy asarlarida, shuningdek ―Munojot‖, ―Vaqfiya‖, ―Majolisun-

nafois‖, ―Muhokamat ul-lug’atayn‖ asarlarida ta‘lim-tarbiya va bolani kamolga

etkazishda kasb-hunar o’rgatishning ahamiyati haqida namunalar bilan izohlaydi.

Sa‘diy bilim olish bilan birga hunarning ham inson uchun qay darajada

afzalligini uqtiradi. CHunki ―Hunar qaynar buloq, tuganmas davlat, – deydi u,

agar hunarmand molidan mahrum bo’lsa qayg’usi yo’qdir. Hunarmand qaerga

borsa, qadrlanadi va uyning to’ridan joy oladi. Hunarsiz odam esa, hamisha

mashaqqat chekadi, tilanchilik qiladi‖.

SHarq mutafakkirlaridan qolgan qimmatli ma‘naviy boylikning har bir

satrini ochib tahlil qilganimizda ularning inson kamoloti, ma‘naviyati va

mehnatsevarlik xislatlariga, bolalar va yoshlarni barkamol insonlar qilib

shakllantirish va kasb – hunarga o’rgatishga taalluqli ibratli, qimmatli

mushohadalar olsa bo’ladi. To hozirgacha, saqlanib kelayotgan qator me‘moriy

inshootlar, buyuk tarixiy obidalar, xalq amaliy san‘ati asarlari (naqqoshlik,

ganchkorlik, me‘morchilik) arxeologik qazilma va izlanishlar tufayli topilgan

hunarmandchilik buyumlarining barchasi buyuk ajdodlarimizning kasb-hunar

o’rgatishga, yuksak iste‘dod va qobiliyat sohibi bo’lishiga oid bebaho materiallar

1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. – T.: O‘zbekiston milliy

ensiklopediyasi. 2000. – 245 b.

2. Asomova R.Z. Kasb tanlash motivasiyasi va uning dinamikasi.

Psix.f.n. dis.-T., 2002. -137 b.

3. Davletshina M.G., G.B.Shoumarov “Psixologi – pedagogicheskie aspekti

4. Ismogilova F.S. Professionalniy opit spesialistov i upravlenie im v

usloviyax formirovaniya rinochnoy ekonomiki. Avtoref. dis. …doktor. psixol.

nauk. – Moskva, 2000.-41 s.

5. Qadirov B.R.Sposobnosti i sklonnosti: psixofiziologicheskoe

6. Klimov Ye.A. “Kak vibrat professiyu” Moskva, 1990.

7. Klimov Ye.A. Psixologo-pedagogicheskie problemi professionalnoy

konsultasii. M.: Znanie, 1983-96s.

8. Kondakov I.M. “Individualno – psixologicheskie osobennosti podrostkov

v vibore professii” Moskva, 1989.

Интернет тармоғи бўйича веб-сайтлар рўйхати

2. www. Ziyonet. uz

3. www. expert.psychology.ru

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling