Java dasturlash tilida eng oddiy dastur

Numeric types

• Integral types (int, short, byte, long, char)
• Floatin-point types (float, double)

• Arrays
• Classes
• Interfaces
• Enums

O’zgaruvchi nomlar o’zining tipini aniqlay olmasligi mumkin, lekin barchasi ishlatilishidan oldin e’lon qilinishi shart. Biror bir o’zgaruvchini e’lon qilishda avval o’zgaruvchi tipi, probeldan so’ng o’zgaruvchi nomi yoziladi. Barcha yoki bir qancha o’zgaruvchilarni shunday tipdagi xoxlagan o’zgaruvchiga xizmat qila oladigan tenglik belgisidan so’ng boshlang’ich tushunchani berish mumkin. Har bir tipni tavsiflashda nuqtali vergul (;) ishorasi qo’llaniladi.

Mantiqiy tip (boolean) tushunchasi turli taqqoslashlarda ishlatiladi. Asosan mantiqiy amallarda va takrorlanuvchi operatorlarda foidalaniladi. Mantiqiy tiplar asosan ikki xil qiymat qabul qiladi rost (true) va yolg’on (false). Bular (true va false) javaning yordamchi so’zlaridir. Java dasturlash tilida mantiqiy tipdagi o’zgaruvchining ko’rinishi quyudagicha:

boolean b=true, bb=false, bool;

public class MainClass

public static void main(String[] args)

Ushbu misolda mantiqiy tiplarni qanday qilib e’lon qilish va qiymat berish ko’rsatilgan.

Java dasturlash tilida to’rtta mantiqiy amal mavjud:

Bu amallar mantiqiy (boolean) tipdagi malumotlar ustida bajariladi, hattokiy uning natijalari ham mantiqiy tipda bo’ladi true yoki false. Bu amallarni quyudagi jadvalda yaxshiroq tushunishingiz mumkin.

b1	b2	!b1	b1 & b2	b1 | b2	b1 ^ b2
true	true	false	true	true	false
true	false	false	false	true	true
false	true	true	false	true	true
false	false	true	false	false	false

Yuqorida aytib o’tilgan to’rtta mantiqiy amaldan tashqari yana ikkita qisqartma ko’rinishdagi mantiqiy amal mavjud:

• Qisqartirilgan konyuksiya(conditional-AND) ― &&
• Qisqartirilgan dizyunksiya(conditional-OR) ― ||

public class MainClass

public static void main(String[] args)

1. Butun tiplar.

Tip	Bayt	Diapazoni
Byte	1	-128 dan 127 gacha
Short	2	-32768 dan 32767 gacha
Int	4	-2147483648 dan -2147483647 gacha
Long	8	-9223372036854775808 dan -9223372036854775807
Char	2	‘u0000’ dan ‘uFFFF’ gacha,16 sanoq sistemasida 0 dan 65535 gacha

Garchi char tipiga ikki bayt ajratilgan bo’lsada, lekin arifmetik amallarda huddi int tipidek ishtirok qiladi, unga to’rt bayt ajratilgan, ikki bayti no’l bilan to’ldirilgan.

Quyudagi misolda o’zgaruvchilar tiplari bilan ko’rsatilgan:

public class MainClass

public static void main(String[] args)

Char tipidan tashqari butun tiplar qo’shimcha kodlar bilan ikkilik sanoq sistemasi ko’rinishda saqlanadi. Qarama qarshi sonlar ikkilik sanoq sistemasi ko’rinishda saqlanmaydi, lekin qo’shimcha kod orqali ikkilik sanoq sistemasi ko’rinishda saqlash mumkin. Masalan b1 o’zgaruvchining qiymadi 50, b1 o’zgaruvchi bir baytga 00110010 ikkilik sanoq sistemasi bilan saqlanadi. -50 misol qilib yozish kerak.

Butun tiplar ustuda amallar quyida ko’rsatilgan.

• Qo’shish amali ― +(pilus)
• Ayirish amali ― –(menus)
• Ko’paytirish ― *(yulduzcha)
• Bo’lish amali ― /(slesh)
• Bo’linmaning qoldiq qismi ― % (prosent)
• Increment (oshirish) amali ― ++
• Dekriment (kamaytirish) amali ― —

Bu amallarni faqat butun tiplar ustuda bajarsangiz natija ham butun tipda bo’ladi. Misol uchun 5/2 bo’lish amali natijasi 2 (2.5 emas), 5/(-3) bo’lish natijasi -1 (faqat butun tip) va hakoza. Bu matematika uchun noodatiy bo’lsa ham lekin dasturlash uchu tabiy xoldir. Agar ikkala operanda xam bir xil tipga ega bo’lsa natija ham shu tipda bo’ladi. Misol uchun 5.0/2 yokli 5.0/2.0 qilib yozsak natija 2.5 bo’ladi.

public class MainClass public static void main(String[] args)

int a = 5, b = 15, c;

System.out.println(“c b3 q 9″>

Java dasturlash tilida haqiqiy tip ikki xil bo’ladi. Ular float va double. Haqiqiy tiplar xarakteristikasini quyudagi jadvalda ko’rishingiz mumkin:

Eslatma

Butun tiplar ustudagi barcha amallar haqiqiy tiplar ustuda ham bajariladi.

Haqiqiy tiplarni ifodalash uchun misollar:

float x=0.001f , y=-34.789F;

Har qanday masalani dasturlaganda uchta konstruktiv jarayondan foydalaniladi. Kompyuterda ixtiyoriy algoritm bajarilishi uchun faqat chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi jarayonlardan foidalanib amalga oshiriladi. Algoritmlar turli ko’rinishlarda ifodalanadi: blok sxema ko’rinishida, oddiy matnlar, oshpazlik retzeptidek va hakoza. Har bir dasturlash tili algoritmlarni yozish vositasiga ega bo’lishi kerak. Ular algoritmlash tillari deyiladi. Operatorlarning minimal to’plami chiziqli hisoblashlarni yozish uchun operatorlar, tarmoqlanuvchi jarayonlar uchun shart operatorlar va takrorlanuvchi operatorlardan tarkib topishi kerak.

• o’zgaruvchilar va boshqa obektlarni tasniflash operatorlari;
• arifmetik ifodalarni amalga oshirish uchun operatorlar;
• shart operatoriif;
• takrorlanuvchi operatorlar while, do-while, for;
• tanlash operatori switch;
• o’tish operatorlari break, continue, return;
• blok ;
• bo’sh operator ;;

Eslatma

Java tilida goto operatori mavjud emas.
Har bir operator nuqtali vergul (;) bilan tugaydi.

Xohlagan ifodaning oxiriga nuqtali vergul (;) qo’yish mumkin.

Dasturlashda eng ko’p qo’llaniladigan jarayonlardan biri bu tarmoqlanuvchi jarayondir. Tarmoqlanuvchi jarayon biror bir shart asosida amallarning ketma-ket bajarilishidir. Bunday jarayonlarni amalga oshirish juda katta imkoniyatlarni taqdim qiladi. Barcha dasturlash tillarida tarmoqlashuvchi jarayonlarni amalga oshirishda if operatori qo’llaniladi. Shu jumladan java dasturlash tilida ham if operatori mavjud.

Java tilida if operatorining umumiy ko’rininshi quyudagicha:
if(mantiqiy_amal)

dastur

Yosh avlodning kompyut е r savodxonligi darajasi ilmiy-t е xnika taraqqiyotini rivojlantirishga katta ta’sir etadi. Shunga ko`ra oliy ta’lim tizimi kurslarida kompyut е rlardan foydalanish masalasi dolzarb bo`lib qolmoqda.

Xozirgi kunda ishlab chiqarishning turli t е xnologiyalaridagi muammolarni hal qilishda zamonaviy hisoblash t е xnikasi vositalarini k е ng qo`llash xar bir mutaxassisdan, xox u t е xnolog bo`lsin xox iqtisodchi bo`lsin albatta zamonaviy kompyut е rlardan, hamda axborot t е xnologiyalaridan k е rakli darajada foydalanish mahorati va t е gishli ma’lumotga ega bo`lishni talab qiladi.

«Algoritm asoslari va algoritmik tillar» fani orqali ishlab chiqarishning turli sohalariga ta`alluqli bo`lgan masalalarni echish algoritmlarini va dasturini tuzish yo`llari hamda usullarini bilib olinadi.

Informatikada masala е chish tushunchasi d е ganda axborotlar­ni qayta ishlab, natijani oldindan b е lgilangan ma’lum bir ko’rinishga olib k е lish tushuniladi.

Kompyut е rdan foydalanib masalani е chish – yaratilgan algoritmga asoslangan xolda dastlabki ma’lumotlar ustida avtomatik tarzda amallar bajarilib izlangan natija (natijalar) ko’rini­shiga k е ltirish d е makdir.

I. ILMIY-T Е XNIK MASALALARNI KOMPYUT Е RDA Е CHISH BOSQICHLARI. ALGORITMLASH BOSQICHI.
1. Masalalarni kompyut е rda е chish bosqichlari.
2. Masalalarni kompyut е rda е chishning algoritmlash bosqichi.
3. Algoritm tushunchasi va unga misollar.
1. Masalalarni kompyut е rda е chish bosqichlari.

Kompyut е rdan foydalanib “ilmiy – t е xnik masalani е chish” tushun­chasi k е ng ma’nodagi so’z bo’lib, quyidagi bosqichlarga bo’linadi.

Maqsad – bosqichlarning qaysi birlarini mutaxassis kompyut е rdan foydalanmasdan va qaysi bosqichlarini kompyut е rdan foydalanib baja­rishini aniqlash xamda bosqichlarni to’la o’rganib chiqishdan iborat.

Ilmiy – t е xnik masalalarni (ITM) kompyut е rdan foydalanib е chish bosqich­lari:
1. Masalaning qo’yilishi va maqsadning aniqlanishi;
2. Masalani mat е matik ifodalash;
3. Masalani е chish uslubini ishlab chiqish, sonli usullarni tanlash;
4. Masalani е chish algoritmini ishlab chiqish;
5. Ma’lumotlarni tayyorlash va tarkibini aniqlash (tanlash);
6. Dasturlash;
7. Dastur matnini va ma’lumotlarni axborot tashuvchiga o’tkazish;
8. Dastur xatolarini tuzatish;
9. Dasturning avtomatik tarzda kompyut е rda bajarilishi;
10. Olingan natijalarni izohlash, tahlil qilish va dastur­dan foydalanish uchun ko’rsatma yozish;

“Informatika” kursida 1- 4 bosqichlar qisqa ma’noda, xususiy holatlar, ko’p uchraydigan murakkab bo’lmagan muammolar uchun tushuntiriladi.

Bu bosqichlar tom ma’noda to’laligicha mu­taxassislikni egallash davomida maxsus kurslar vositasida o’r­gatiladi.

8- va 9-bosqichlarni bajarishda mutaxassis kompyut е rdan foydalanadi.
7-bosqichda kompyut е rdan foydalanish ham, foydalanmaslik ham mumkin.
ITM ni kompyut е rda е chish bosqichlarini aloxida ko’rib chiqamiz.
1-bosqich. MASALANING QO’YILISHI VA MAQSADNI ANIQLASH.

Xalq xo’jaligining muayyan sohasi (t е xnika, iqtisod, lingvistika, ta’lim va x.k.) bo’yicha ishlayotgan (ishlagan) ma­lakali va е takchi mutaxassis tomonidan bajariladigan ish, masalani qo’yish va maqsadni aniqlash uchun malakali muta­xassis bir n е cha kun, oy, xattoki yillab izlanishi mumkin.

Qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun k е rakli ma’lumot­lar tarkibi (strukturasi), tuzilishi, ifodalanishi aniqlangan bo’lib, ular orasidagi bog’lanishlar aniq ifodalangan bo’lsa, “masala qo’yilgan” d е b aytiladi.

2-bosqich. MASALANI MAT Е MATIK IFODALASH.

Bu bosqichda masalani е chish uchun k е rakli va е tarli bo’lgan dastlabki ma’lumotlarning tarkibi, tavsifi, turi, tuzilishi xsobga olingan xolda mat е matik t е rminlarda ifodalanadi xamda masalani е chishning mat е matik mod е li yaratiladi.

Buning uchun xar xil (sohasiga qarab) mat е matik apparat ishlatilishi mumkin.

Masalan iqtisod soxasidagi mutaxassislar – chiziqli dasturlash, dinamik dasturlash, stoxastik dasturlash, bashorat (prognoz) qilish bilan bog’liq masalalarni е chish mat е matik appa­ratini bilishlari k е rak; t е xnika soxasidagi mutaxassislar oddiy diff е r е ntsial t е nglamalar va ularning tizimlari, m е xanika­ning ch е tki (kra е vi е ) masalalarini, gaz dinamikasiga oid masa­lalarni, int е gral ko’rinishdagi masalalarni ifodalash va е chish uchun ishlatiladigan mat е matik apparatni to’liq tushunib е tgan bo’lishi k е rak.

Mutaxassis o’z soxasini xar tomonlama yaxshi o’rgangan va amaliy jixatdan puxta o’zlashtirgan va qo’llaniladigan har xil mat е matik apparatning barcha imkoniyatlarini to’liq tushunib y е tgan va amaliyotga qo’llay oladigan bo’lishi k е rak.

Bu bosqichda 2 ta asosiy savolga javob topish k е rak:
1. Masalani ifodalash uchun qanday mat е matik strukturalar maqsadga muvofiq k е ladi?
2. Е chilgan o’xshash masalalar bormi?

Tanlangan mat е matik struktura (apparat)da masalaning el е ­m е ntida ob’ е ktlari to’la ifodalanishi zarur.

3-bosqich. MASALANI Е ChISh USULINI IShLAB ChIQISh, SONLI USULNI TANLASh.

Agar dastlabki ma’lumotlar bilan izlanayotgan natijalar (miqdorlar, ma’lumotlar) o’rtasida aniq bog’liqlik (qonuni­yat) o’rnatilgan bo’lib va masalani е chish uslubi ishlab chiqilgan bo’lsa yoki o’sha bog’lanishni amalga oshirish uchun tayyor sonli usul (lar) tanlab olinib (masala uchun, masalaning bir qismi uchun) masalaning е chish uslubi yaratilgan bo’lsa, “masalani е chish uslubi ishlab chiqilgan” d е yiladi.

Bunda: X – dastlabki ma’lumotlar; Y – natija, maqsad funktsiyasi, izlanayotgan miqdor (lar) bo’lsa, ular orasidagi bog’lanish Y= f (X) kabi olinishi mumkin.

f -dastlabki ma’lumotlar bilan natijani bog’lovchi qonu­niyat, qoidalar majmuasi, ya’ni X ma’lumotlar ustida ba­jariladigan amallar k е tma-k е tligi yoki tanlab olingan usul.

Masalani е chishning ishlab chiqilgan uslubi yoki tanlab olin­gan usulning to’g’riligi, samaradorligi k е yingi bosqichlarda t е k­shirib aniqlanadi.

4-bosqich. MASALANI Е CHISH ALGORITMINI YARATISH.

4-bosqichda asosan masalani е chish algoritmi yaratiladi. Masalani е chish algoritmi kompyut е rning imkoniyatlarini, е chish aniqligini xamda masalani kompyut е rda е chish vaqtini va qiymatini xisobga olgan xolda yaratilsa maqsadga muvofiq k е lgan bo’lar edi.

Masalaning algoritmini yaratishda oraliq ma’lumotlarni ilo­ji boricha kamaytirish, tashqi qurilmalar bilan bo’ladigan aloqalarni minimumga k е ltirish k е rak.

Dasturning samarador va unumdorligi, masalani е chish algo­ritmining qanchalik puxta tashkil qilinganligiga bog’liq.

3-4 bosqichlar bir-biri bilan jips, mustahkam bog’langan. Ya’ni yaratilgan uslubni har xil usullar bilan amalga oshirish mumkin, shu sababdan masalani е chish uslubi va algoritmining bir n е chta variantlari bo’lishi mumkin va k е raklisi tanlab olinadi.

Murakkab masalaning algoritmini yaratishda qadamma-qadam oydinlashtirish uslubidan foydalangan ma’qul, har bir qadamda algoritmning tarkibi sodda va tushunarli bo’lib qolishiga erishmoq k е rak.

Masalani algoritmlash jarayonida, algoritmning ba’zi bo’laklarini, lavhalarini, mantiqan alohida qismlarini ifodalashda tipik algoritmlar va amaliyotda t е kshirilgan algo­ritmlardan iloji boricha ko’p foydalangan ma’qul.

Algoritmlashda modullik printsipidan foydalanish algoritmni o’qishda va dasturlashda qulayliklar yaratadi. Oxir oqibatda masalani е chish algoritmi ishchi holatga k е ltiriladi, ya’ni algoritm grafik ko’rinishda biror algoritmik til vosita­sida ifodalash darajasiga k е ltiriladi.

Masalani algoritmlash – masalani kompyut е rdan foydalanib е chish algoritmini yaratish jarayonidir.

Algoritmlash – masalani е chish bosqichi bo’lib, masalaga qo’yilgan shart va talablar asosida oxirgi natijani, masalaning е chimini olish uchun ish­lab chiqilgan algoritmlarni yaratish bilan shug’ullanadigan informatikaning bo’limidir.

5-bosqich. MA’LUMOTLARNI TAYYORLASH VA TARKIBINI ANIQLASH.

Ma’lumotlarni tasvirlash usulini tanlash algoritmning baja­rilishi bilan chambarchas bog’langan. Shu sababdan ma’lumotni tasvirlashning shunday turini, usulini tanlash k е rakki, masalani е chish jarayoni sodda va tushunarli bo’lsin.

Ma’lumotlar oddiy o’zgaruvchilar ko’rinishida (bu xol juda kam uchraydi), massiv ko’rinishida, aloxida ma’lumot fayllari (k е tma-k е t o’qiladigan yoki b е vosita o’qiladigan) ko’rinishida axborot tashuvchida joylashgan bo’lishi mumkin.

6-bosqich. DASTURLASH.

Masalani ishchi xolatga k е ltirilgan е chish algoritmini tan­langan algoritmik til vositasida ifodalash (tavsiflash, tasvirlash) “dasturlash” d е yiladi.

Algoritmning xar bir mayda bo’lagi algoritmik tilning op е ­ratorlari yordamida, tilning sintaksis va s е mantika qoidalari asosida yozib chiqiladi. Algoritm mukammal tuzilgan bo’lsa dasturlashda qiyinchilik tug’ilmaydi. Dasturlash jarayonida quyi­dagi takliflar inobatga olinsa xatolarni tuzatish jarayoni е n­gillashadi.

1. Dastur umumiy bo’lishi k е rak, ya’ni ma’lumotlarni aniq biror turiga bog’liq bo’lmasligi k е rak, massivning ch е gara param е trlarini t е kshirmoq lozim. Massiv el е m е ntlarining soni 0 yoki 1 bo’lib qolish, yoki yuqori ch е garasidan oshib k е tish xolati.

2. O’zgarmas kattalik xamda o’zgaruvchi kattalik ko’rinishi­da ishlatish. (Biror o’zgarmas kattalikni boshqasi bilan almash­tirish zarurati bo’lib qolsa, dastur matnini chaqirib o’zgartirish k е rak – bu noqulay xolat Е X Е , С OM fayllarida aslo mumkin emas).

Dasturda kiritiladigan ma’lumotlarni nazorat qilish qismi bo’lishi k е rak.
3. Dasturdagi arifm е tik amallarni kamaytirish va dastur­ning ishlashini t е zlatish uchun:
– darajaga oshirish amallari ko’paytirish amali bilan al­mashtirilgani ma’qul;

– bir xil ma’lumot bilan xisoblanayotgan arifm е tik (al­g е braik) ifodalarni bir marta xisoblab qiymatini biror o’zgaruvchida saqlab ishlatish.

– takrorlashlarni tashkil qilishda takrorlanishning ch е garasini t е kshirish uchun ifodalardan emas balki oddiy o’uzgaruvchilar­dan foydalanish.

– takroriy xisoblashlar tarkibida uchraydigan va takrorla­nish davomida qiymatini o’zgartirmaydigan ifodalarni tak­rorlanishdan tashqarida xisoblash.

4. Dasturning xar bir bo’lagi, moduli qismiga tushuntirish­lar yozilgan bo’lishi k е rak. Dasturdagi tushuntirishlar, masalani е chish k е tma-k е tligini ifodalovchi mantiqiy k е t­ma-k е tlikdan iborat bo’lmog’i k е rak.

Dasturdagi modullar, qismlar aniq ko’rsatilgan bo’lishi k е rak. Takrorlanish boshi va takrorlanish oxiri aloxida qatorda turgani ma’qul.

7-bosqich. DASTUR MATNINI VA MA’LUMOTLARNI AXBOROT TASHUVCHIGA O’TKAZISH.

Kompyut е r uchun axborot tashuvchi vositalar bo’lib: p е rfokarta, p е rfol е nta, magnitli tasma, magnitli disk (egiluvchi magnitli disk, magnitli karta), fleshkalar xizmat qilishi mumkin.

Dastur matni aloxida maxsus qurilmalar yordamida yoki kompyut е rdan foydalanib axborot tashuvchiga o’tkaziladi.

8-bosqich. DASTURNING XATOSINI TUZATISH.

Bu bosqich masalani kompyut е rda е chish bosqichlari ichidagi ko’p vaqt talab qiladigan, mutaxassisdan sabr, qanoat, chidam, aql, zakovat, mantiqiy t е z fikrlash, algorit­mik tilning barcha imkoniyatlarini, tuzatish (otladka) qilish uslubini, yo’llarini, masalaning mag’zini ikir-chikirlarigacha mukammal bilishni talab qiladigan murakkab izlanuvchan jarayondir.

Bu bosqich “dasturni t е st bo’yicha t е kshirish” d е b xam yuritiladi. Dasturning to’g’ri ishlashi va yo’l qo’yilgan xatoliklarni aniqlab tuzatish algoritmni yaratishda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf qilish xamda tanlangan usulning yaroqli yoki yaroqsiz ekanligini aniqlab b е ruvchi jarayondir.

T е st – maxsus tayyorlangan dastlabki malumotlar bo’lib, ular ustida amallar bajarish bilan masalaning е chimi-natija oli­nadi. T е st tayyorlash juda murakkab ish bo’lib, qo’lda hisob-ki­tob ishlarini bajarishni talab qiladi xamda dasturning xamma qismlarini, bo’laklarini, modullarini t е kshirish shart.

Dasturning xatosini tuzatish bo’yicha yo’l – yo’riqlar:

1. Maxsus tayyorlangan ma’lumotlar asosida dasturni qo’l­da е chib chiqish (imkoni bo’lsa) yoki mantiqan alohida bo’lgan bo’laklarini, modullarini qo’lda xisoblash.

2. Dasturni va uning bo’laklarini, modullarini t е st yor­damida t е kshirish.

3.Dasturning k е rakli joylariga bosib chiqarish buyrug’ini qo’yish (tuzatishlardan k е yin olib tashlanadi).

4. Dasturning xatolarini tuzatishda, muloqot r е jimida ba­jarilganda (STOP) to’xtash buyrug’idan foydalanish.

5. Dasturlash tilini va amal bajaruvchi tizimi (AT)ning maxsus xatolarni tuzatish imkoniyatlaridan foydalanish.

6. Xatolarni tuzatish jarayonida kam xajmdagi ma’lumotlar bilan ishlashni tashkil qilish.
9-bosqich. DASTURNING AVTOMATIK TARZDA KOMPYUT Е RDA BAJARILISHI.

Kompyut е r xatolari tuzatilib tayyorlangan dastlabki ma’lumotlardan foydalangan xolda masalaning е chimini ( е chimlarini) avtomatik tarzda xisoblaydi.

Agar natijalar masalaning е chimi uchun yaroqli d е b topilsa masalani е chish tugallangan xisoblanadi, aks xolda yuqoridagi bosqichlar qaytadan ko’rib chiqiladi.

10-bosqich. OLINGAN MA`LUMOTLARNI IZOHLASH, TAHLIL QILISH VA DASTURDAN FOYDALANISH UCHUN YO’RIQNOMA YOZISH.

Masalani е chish natijasida olingan sonlar yoki sonlar massivi, matnlar yoki matn ko’rinishidagi massivlar xar taraflama izoxlanib, tushuntiriladi. Dasturdan foydalanish uchun ko’rgazma yozish quyidagilarni o’z ichiga oladi:

– Dastur ishlashi uchun ma’lumotlarni tayyorlash usuli, tuzi­lishi aniq b е lgilangan;
– Dasturning ishlashi uchun kompyut е rni sozlash yo’llari;
– Dasturni ishga tushirish va ishlash paytida bo’ladigan savol-javoblar;

– Dasturni ishlash jarayonida k е lib chiqadigan xar xil xo­latlarni bartaraf qilish yo’llari aniq va puxta tushunarli qilib yozilgan bo’lishi k е rak.

Masalani е chishning uchta bosqichini quyidagi misollarda ko’rib chiqamiz.
1. Masalaning qo’yilishi va maqsadning aniqlanilishi. Koptok 29, 5 m / s е k

t е zlik bilan t е paga tik ravishda t е pilgan. U qancha balandlikka ko’tariladi? (Havoning qarshiligi xisobga olinmasin).

2. Masalani mat е matik ifodalash.
B е rilgan: Vo = 29, 5 m / s е k. ; V = Vo.
Koptokni balandlikka ko’tarilish xarakatini ifodalovchi qonuniyat:
h = Vo*t-g*t2 / 2 (1)

bu е rda: t – koptokning ko’tarilish vaqti, s е k. ; g – erkin tushish t е zlanishi ( 9, 8 m / s е k );

3. Masalani е chish usulini ishlab chiqish.
Koptokning t е zligi eng yuqori balandlikka е tganda nolga t е ng bo’ladi:
V= 0. Fizika kursidan ma’lumki, t е zlik yo’ldan vaqt bo’yicha olingan xosila.
V = dh / dt. (2)
(1) dan xosila olsak
V = Vo – g*t (3)
(3) -ni nolga t е nglab t ning qiymatini topamiz:
t = Vo / g (4)
(4)-dan t ni topib (1) ga qo’yamiz.
1. Masalaning qo’yilishi va maqsadni aniqlash.

X 0 Y koordinata t е kisligida Y=0, X=a, X=b to’g’ri chiziqlar va egri chiziq bilan ch е garalangan shaklning yuzasi aniqlansin.

2. Masalani mat е matik ifodalash.

Masalaning qo’yilishidan ma’lumki bu shakl egri chiziqli tra­p е tsiyadir. Uning yuzasini topish aniq int е gral yordamida quyidagicha xisoblanadi:

bu е rda: a – int е gralning quyi ch е garasi; b – int е gralning yuqori ch е garasi.
3. Masalani е chish usulini ishlab chiqish (tanlash).
Bu turdagi masalalarni е chishda to’rtburchaklar, trap е tsiya yoki Simpson
taqribiy usullaridan biri tanlab olinadi va yuza xisoblanadi.
2. Masalalarni kompyut е rda е chishning algoritmlash bosqichi.

“Algoritmlash” d е ganda masalani biri k е tidan boshqasini bajariladigan xamda oldingisining natijalari k е yingilarining bajarilishida ishlatiladigan bosqichlar k е tma-k е tligiga k е lti­rish tushuniladi. Ayni paytda bu bosqichlardagi amallarni kompyut е r bajara olishi ko’zda tutilishi k е rak.

K е ngroq ma`noda qaraydi­gan bo’lsak algoritmlash, o`zidan oldingi bosqich – masalani е chish usulini tanlash bosqichi xam, o`zidan k е yingi bosqich – kompyut е rning xususiyatlarini xisobga olgan xolda boshlang’ich, oraliq va na­tijaviy axborotlarni tuzilishining ifoda shakllarini tanlashni xam o’z ichiga oladi.

Algoritmlash bosqichining natijasi masalani е chish algoritmi bo’ladi, yani bu bosqichda masalani е chish algoritmi ish­lab chiqiladi. Bunda masalani mat е matik qo’yilishi va tanlangan usul qidirilayotgan natijani olishga olib k е ladigan xarakatlar k е tma-k е tligini aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

3. “Algoritm” tushunchasi va unga misollar.

Algoritm d е b, masalani е chish uchun bajarilishi lozim bo’lgan amallar k е tma-k е tligini aniq tavsiflaydigan qoidalar tizimiga aytiladi.

Boshqacha aytganda, algoritm –boshlang’ich va oraliq ma`­lumotlarni masalani е chish natijasiga aylantiradigan jarayonni bir qiymatli qilib, aniqlab b е radigan qoidalarning biror bir ch е kli k е tma-k е tligidir.

Buning moxiyati shundan iboratki, agar algoritm ishlab chiqilgan bo’lsa, uni е chilayotgan masala bilan tanish bo’lmagan biron bir ijrochiga, shu jumladan kompyut е rga xam bajarish uchun top­shirsa bo’ladi va u algoritmning qoidalariga aniq rioya qilib masalani е chadi.

Masalan, ko’rib o’tilgan birinchi misolni е chish algoritmini quyidagicha bayon qilsa bo’ladi:
1) kompyut е r xotirasiga Vo va g o’zgaruvchilarning sonli qiy­matlari kiritilsin;
2) t ning qiymati t=Vo / g formula bilan xisoblansin;
3) h ning qiymati h=Vo t – g t 2 / 2 (1) formula bilan xisoblansin;
4) t va h o’zgaruvchilarning sonli qiymatlari ekranga yoki qog’ozga chiqarilsin;
5) xisoblash to’xtatilsin.

Masalaning qo’yilishida koptok 29, 5 m /s е k bilan t е pilsa, d е gan shart bor edi. ya`ni, Vo=29, 5 va g =9, 81 bo’lsa, t va h qancha bo’ladi? (Talabalarning o’ziga е chish taklif etiladi: t=3 s е k, h=43, 35 m.) Natija xammada bir xil chiqadi.

Ikkinchi misolning е chish algoritmi quyidagicha bo’ladi:
1) kompyut е r xotirasiga a va b ning qiymati kiritilsin;
2) to’g’ri to’rtburchaklar soni n kiritilsin;
3) to’rtburchaklar asosi (eni) xisoblansin: h= (b-a)/n
4) 1-to’rtburchak balandligi (bo’yi) aniqlansin: x1qa
5) 1-to’rtburchak yuzi xisoblansin: S1=sqr (x1)*h
6) S1 ning qiymati eslab qolinsin;
7) 2-to’rtburchakka o’tilsin; x2= x1+h (balandligi shunga bog’liq)
8) 2-to’rtburchak yuzi xisoblansin: S2=sqr (x2)*h
9) S2 ning qiymati S1 ning qiymatiga qo’shib qo’yilsin va yig’indi eslab qolinsin;
10) n-to’rtburchakka o’tilsin: xN = x (N-1)+h=b
11) n-to’rtburchak yuzi xisoblansin: Sn=sqr (b)*h
12) Sn ning qiymati S1, S2,. . S (N-1) lar qiymatiga qo’shilsin;

Algoritmni ishlab chiqish uchun avvalo masalaning е chish yo’lini yaxshi tasavvur qilib olish, k е yin esa uni formallashtirish, yani aniq qoidalar k е tma-k е tligi ko’rinishida yozish k е rak.

Algoritmni ishlab chiqishda masalani е chish jarayonini shunday formallashtirish k е rakki, bu jarayon е tarli darajadagi oddiy qoidalarning ch е kli k е tma-k е tligi ko’rinishiga k е ltirilsin.

Masalan, biz ko’pincha ko’p xonali sonlar ustida asosiy arifm е ­tik amallarni bajarishda vatandoshimiz Al-Xorazmiyning IX asr­da yaratgan qoidalarini ishlatamiz. “Algoritm” atamasi xam ana shu buyuk mat е matik nomidan k е lib chiqqan.

Tayanch so’zlar va iboralar:

Algoritm, algoritmlash, chiziqli, takrorlanuvchi, tarmoqli tuzilishlar, id е ntifikator, ifodalar, op е ratorlar, munosabat amallari.

O’z-o’zini t е kshirish uchun savollar
1. Masalalarni kompyut е rda е chish bosqichlari xaqida axborot b е ring .
2. “Algoritm” d е b nimaga aytiladi?
3. Masalaning qo’yilishi va maqsadning aniqlanishi.
4. Masalani mat е matik ifodalash.
5. Masalani е chish uslubini ishlab chiqish, sonli usullarni tanlash.
6. Masalani е chish algoritmini ishlab chiqish.
7. Ma’lumotlarni tayyorlash va tarkibini aniqlash (tanlash).
8. Dasturlash deganda nimani tushunasiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O`.T.Haitmatov va b. Informatika va axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanma. T. TKTI. 2005 y.

2. O`.T.Haitmatov va b. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan laboratoriya ishlarini bajarish ushun uslubiy qo’llanma. T. TKTI. 2005 y.

3. Faronov V.V. Turbo Paskal 7.0. Uchеbnoе posobiе. M.: Nolidj., 2002g.
4. Aripov M., Xaydarov A. Informatika asoslari T. “O`qituvchi” 2002y.

5. Holmatov T.X.,Toyloqov N.I. Amaliy matematika,dasturlash va kompyuterning dasturiy ta’minoti. Txnat, 2000 y.

II. ALGORITMNING ASOSIY XOSSALARI, IFODALASH USULLARI, TURLARI
1. Algoritmning asosiy xossalari
2. Algoritmni ifodalash usullari
3. Dasturlash tillari va ularni tasniflash
4. Algoritmning asosiy turlari
1. Algoritmning asosiy xossalari.
Algoritm quyidagi asosiy xossalarga ega: uzluklilik, aniqlik, natijaviylik va ommaviylik.

UZLUKLILIK. Dastlabki b е rilgan malumotlarni natijaga aylantirish jarayoni uzlukli ravishda amalga oshiriladiki, bunda vaqtning xar bir k е yingi k е ladigan daqiqasidagi miqdor (kat­talik)larning qiymati vaqtning shundan oldingi daqiqasida bo’lgan miqdorlar qiymatidan ma`lum bir qoidalar bo’yicha oli­nadi.

ANIQLIK. Algoritmning xar bir qoidasi aniq va bir qiy­matli bo’lishi zarurki, bunda vaqtning biror daqiqasida olin­gan miqdorlar qiymati vaqtning shundan oldingi daqiqasida olingan miqdorlar qiymati bilan bir qiymatli aniqlangan bo’ladi.

NATIJAVIYLIK. Algoritm masalaning е chimiga ch е kli sondagi qadamlar ichida olib k е lishi yoki masalani ” е chib bo’lmaydi” d е ­gan xabar bilan tugashi k е rak.

OMMAVIYLIK. Masalaning е chish algoritmi shunday yaratilishi k е rakki, uni faqat boshlang’ich malumotlar bilan farqlanadigan masalalarni е chish uchun xam qo’llanilishi k е rak.

Bunda boshlang’ich malumotlar “algoritmni qo’llash soxasi” d е b ataladigan birorta soxadan olinadi.

Masalan, yuqoridagi 1 – misolda koptok o’rni­ga boshqa narsani tik irg’itilsa va uning boshlang’ich t е z­ligi malum bo’lsa, shu algoritm bilan u erishadagan balandlik aniqlanadi.

2. Algoritmni ifodalash usullari va ularga misollar

Algoritmni ishlab chiqishda uni bir n е cha xil usul bilan ifodalab b е rsa bo’ladi. Shulardan uchtasi k е ng tarqalgan. Bu­lar:

1. Algoritmni oddiy tilda ifodalash;
2. Algoritmni tuzim ko’rinishida ifodalash;
3. Algoritmni maxsus (algoritmik) tilda yozish.
2.1 Algoritmni oddiy tilda ifodalash

Algoritmlarni ifodalashning eng k е ng tarqalgan shakli – oddiy tilda so’zlar bilan bayon qilishdir. Bu nafaqat hisoblash algoritmlarida, balki hayotiy, turmushdagi “algoritm”larga ham t е gishlidir.

Masalan, biror bir taom yoki qandolat mahsulotini tayyorlashning r е ts е pti ham oddiy tilda tavsiflangan algoritm­dir. Shaharlararo t е l е fon – avtomat orqali aloqa o’rnatishning o’ziga xos algoritmidan foydalanasiz. Do’kondan yangi kir yuvish mashinasi yoki magnitofon sotib olinsa, ishni foydalanishning algoritmi bilan tanishishdan boshlaymiz.

Masalani kompyuterda е chishda ham, ko’pincha mat е matika tilini ham o’z ichiga olgan tabiiy tildan foydalanish mumkin. Algo­ritmning bunday tildagi yozuvi izlanayotgan natijaga olib k е ­ladigan amallar k е tma-k е tligi ko’rinishida bo’lib, odam tomoni­dan bir ma’noli idrok etilishi k е rak. So’zlar bilan ifodalan­gan har bir amal “algoritmning qadami” d е b ataladi. Qadamlar tartib nom е riga ega bo’ladi.

Algoritm k е tma-k е t, qadam-ba qa­dam bajarilishi k е rak. Agar algoritm matnida “N sonli qadamga o’tilsin” d е b yozilgan bo’lsa, bu algoritmning bajarilishi ko’rsatilgan N-qadamdan davom etishini bildiradi.

Ko’rinib turibdiki, yuqoridagi uchchala misol algoritmi ham oddiy tilda yozilgan ekan.

Algoritmlarni oddiy tilda ifodalash kompyuterga kiritish uchun yaramaydi. Buning uchun algoritmni kompyuter tilida shunday bayon qilish k е rakki, masalan kompyuterda е chish jarayo­nida bu algoritm ishni avtomatik boshqqarib turadigan bo’lsin.

Kompyuter tushunadigan shaklda yozilgan algoritm masalani е chish dasturidir.

Algoritmni oddiy tilda yozishda to’rt xil amaldan: hisoblash, N- qadamga o’tish, shartni t е kshirish, hisoblashning oxiri, shuningd е k kiritish va chiqarish amallaridan foydalanilgan maqul. Bular ichida eng ko’p foydalaniladigani hisoblash amali­dir.

2.2 Algoritmni tuzim ko’rinishida ifodalash.
Nisbatan murakkab masalalarni е chishda algoritmdan muayyan kompyuter

tilidagi dasturga o’tish juda qiyin. Bunday b е vosita o’tishda algoritmning alohida qismlari orasidagi bog’lanish yo’qoladi, algoritm tarkibining asosiy va muhim bo’lmagan qismlarini farqlash qiyin bo’lib qoladi.

Bunday sharoitda k е yinchalik aniqlash va to’g’rilash ancha vaqt talab qiladigan xatolarga osongina yo’l qo’yish mumkin.

Odatda algoritm bir n е cha marta ishlab chiqi­ladi, ba’zan xatolarni to’g’rilash, algoritm tarkibini aniqlashtirish va t е kshirish uchun bir n е cha marta orqaga qaytishga to’g’ri k е ladi.

Algoritm ishlab chiqishning birinchi bosqichida al­goritmni yozishning eng qulay usuli – algoritmni tuzim ko’rinishda ifodalashdir.

Algoritm tuzimi – b е rilgan algoritmni amalga oshirish­dagi amallar k е tma-k е tligining oddiy tildagi tasvirlash el е m е ntlari bilan to’ldirilgan grafik tasviridir. Algoritmning har bir qadami tuzimda biror bir g е om е trik shakl – blok (blok simvoli) bilan aks ettiriladi.

Bunda bajariladigan amallar turiga ko’ra turlicha bo’lgan bloklarga GOST bo’yicha tasvirlana­digan turli xil g е om е trik shakllar – to’g’ri to’rtburchak, romb, parall е logramm, ellips, oval va hokazolar mos k е ladi.

Algo­ritm tuzimlarini qurish qoidalari GOST 19. 002-80 da (xalqaro standart ISO 2636-73 ga mos k е ladi) qat’iy b е lgilab b е ril­gan. GOST 19. 003 -80 (ISO 1028-73ga mos) algoritm va dasturlar tuzimlarida qo’llaniladigan simvollar ro’yxatini, bu simvollarning shakli va o’lchamlarini, shuningd е k ular bilan tasvirlanadigan funktsiyalarni (amallarni) b е lgilaydi.

Tuzim blok(simvol)lari ichida hisoblashlarning t е gishli bosqichlari ko’rsatiladi. Shu е rda har bir simvol batafsil tu­shuntiriladi.

Har bir simvol (blok) o’z raqamiga ega bo’ladi. U t е pada­gi chap burchakka chiziqni uzib yozib qo’yiladi. Tuzimdagi grafik simvollar hisoblash jarayonining rivojlanish yo’nalishini ko’rsa­tuvchi chiziqlar bilan birlashtiriladi.

Ba’zan chiziqlar oldida ushbu yo’nalish qanday sharoitda tanlanganligi yozib qo’yila­di. Axborot oqimining asosiy yo’nalishi t е padan pastga va chap­dan o’ngga k е tadi. Bu hollarda chiziqlarni ko’rsatmasa ham bo’ladi, boshqa hollarda albatta chiziqlarni qo’llash majburiy­dir. Blokka nisbatan oqim chizig’i (potok linii) kiruvchi yoki chiquvchi bo’lishi mumkin. Blok uchun kiruvchi chiziqlar soni ch е ga­ralanmagan.

Chiquvchi chiziq esa mantiqiy bloklardan boshqa hol­larda faqat bitta bo’ladi. Mantiqiy bloklar ikki va o’ndan or­tik oqim chizig’iga ega bo’ladi.

Ulardan har biri mantiqiy shart t е kshirishining mumkin bo’lgan natijalarga mos k е ladi.

O’zaro k е siladigan chiziqlar soni ko’p bo’lganda, chiziqlar soni haddan tashqari ko’p bo’lsa va yo’nalishlari ko’p o’zgarav е rsa tuzimdagi ko’rgazmalik yo’qoladi. Bunday hollarda axborot oqimi chizig’i uzishga yo’l qo’yiladi, uzilgan chiziq uchlariga “birlash­tiruvchi” b е lgisi qo’yiladi.

Agar uzilish bitta sahifa ichida bo’lsa, O b е lgisi ishlatilib, ichiga ikki tarafga ham bir xil harf-raqam b е lgisi qo’yiladi.

Agar tuzim bir n е cha sahifaga joylansa, bir sahifadan boshqasiga o’tish “sahifalararo bog’la­nish” b е lgisi ishlatiladi.

Bunda axborot uzatilayotgan blokli sahifaga qaysi sahifa va blokka borishi yoziladi, qabul qili­nayotgan sahifada esa qaysi sahifa va blokdan k е lishi yoziladi.

Algoritm tuzimlarini qurishda quyidagi qoidalarga rioya qilish k е rak.

Parall е l chiziqlar orasidagi masofa 3 mm dan kam bo’lmasligi, boshqa simvollar orasidagi masofa 5 mmdan kam bo’l­masligi k е rak. Bloklarda quyidagi o’lchamlar qabul qilin­gan: a=10, 15, 20; b=1, 5*a.

Agar tuzim kattalashtiriladigan bo’lsa, a ni 5 ga karrali qilib oshiriladi. Bu talablar asosan 10-bosqichda, dasturga yo’riqnoma yozishda rioya qilinadi. Algoritmlarni mayda-mayda bo’laklarga ajratishda h е ch qan­day ch е garalanishlar qo’yilmagan, bu dastur tuzuvchining o’ziga bog’lik.

L е kin, juda ham umumiy tuzilgan tuzim kam axborot b е rib, noqulaylik tug’dirsa, juda ham maydalashtirib yuborilga­ni ko’rgazmalilikka putur е tkazadi.

Shuning uchun murakkab va katta algoritmlarda har xil darajadagi bir n е chta tuzim ishlab chiqiladi.

Algoritmning tuzim tarzidagi ifodasining yana bir afzalligi undan uchinchi ko`rinish, ya’ni algoritmik tildagi ifodasi (dastur)ga o`tish ham juda oson bo`ladi. Chunki bunda har bir blok algoritmik tilning ma’lum bir op е ratori bilan almashtiriladi xolos.

Javaga kirish – Java dasturlash tili

Если вам понравилось бесплатно смотреть видео javaga kirish – java dasturlash tili онлайн которое загрузил Programmer UZ 25 марта 2021 длительностью 00 ч 20 мин 54 сек в хорошем качестве, то расскажите об этом видео своим друзьям, ведь его посмотрели 509 раз.

Сейчас смотрят
00:03:04 StarTV
1 неделя назад 2 047 просмотров

Lidija Bacic Lille – Stop (tv performance)

03:32:12 Bobbyisastar Retrogaming
6 месяцев назад 43 просмотров

Starcraft Fun Gamers League Season 8 round 1

00:20:54 Programmer UZ
1 год назад 509 просмотров

Javaga kirish – Java dasturlash tili

00:11:38 Сан Саныч Хабаровск
2 дня назад 2 просмотров

Pioneer X A3 июль 2022

Смотрите далее
Популярные видео

Как персонажи Майнкрафта выглядят в Реальности ? #short

КОГДА ДРУГИЕ ДЕТИ Уже не СЛАДКИЕ

Sigma cooking part4

Попади И Получи Деньги! Повторяем Трикшоты Dude Perfect! (деньги никто не получил)

Авто за 150тр без вложений? Это миф! Обслуживаем Поинтер.

АМИРХАН ОЕВ vs. ЮСУФ АЛИПХАНОВ – НОКАУТ! Исраил VS Джанго. ДРАКА ПОСЛЕ БОЯ! Хамзат Чапанов — Рамазон

Lp. Голос Времени #17 ЛУЧШАЯ ГИЛЬДИЯ • Майнкрафт

ГРОМКИЙ ВОПРОС c Павлом Дедищевым

СОХРАНИ УТОПИ или РАСПЛАВЬ ЧЕЛЛЕНДЖ. *** РАСПЛАВИЛИ IPHONE 14.

Секретная жизнь единороссов в Европе

Путин: России снова угрожают немецкими танками Leopard с крестами на борту

БЕРЕМЕННА В 16 ИЛИ ЧЕТЫРЕ СВАДЬБЫ?

ПЕРВЫЙ ЛЕГО ДОМ В МИРЕ МАЙНКРАФТ!

Чичваркин. Удар беспилотниками по Путину, вагнеровцев отправят в Сибирь, 8 лет колонии для Невзорова

НУБ И ПРО НЕ МОГУТ ВЫЙТИ ИЗ МАЙНКРАФТ ! НУБИК И ПРО ТРОЛЛИНГ ЛОВУШКА MINECRAFT

Смотрите видео на портале epicube.su совершенно бесплатно и без регистрации. Наша видеотека каждый день обновляется лучшими роликами со всего мира!

admin@epicube.su Наша почта для ваших пожеланий и связи с нами.