Ilmiy maqola nima uchun va qanday yoziladi? xorijiy universitetda ishlayotgan o‘zbek olimidan maslahatlar

Sodda qilib aytganda, maqola sohangizda yaratayotgan yangiligingizni hamkasblaringiz, ma’lum doiradagi mutaxassislar bilan ilk bo‘lishishning eng maqbul yo‘lidir.

Lotin o‘zbek yozuvida ayrim so‘zlarning yozilishi bo‘yicha Til va adabiyot instituti tilshunoslarining tavsiyalari

Mazkur tavsiyalar 2013-yilda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi qoshidagi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti tomonidan filologiya fanlari doktori, professor N.M.Mahmudov tahriri ostida “Akademnashr” nashriyotida chop etilgan 85 mingdan ortiq so‘zni o‘zida mujassam etgan “O‘zbek tilining imlo lug‘ati”ning kirish qismidan olingan.

Yuqorida keltirilgan qoidalar bilan tanishish shuni ko‘rsatadiki (muallif izohi: bu yerda imlo qoidalari nazarda tutilgan), ularda o‘zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali o‘zlashtirilgan bir turkum ruscha va baynalmilal so‘z-terminlarning yangi imloda qanday yozilishi alohida qoidalashtirilmagan. Bu – o‘zbek kirill yozuvidagi ikki tovushni ifodalovchi ё, ю, я, e (so‘z o‘rtasida unlidan hamda ayirish va yumshatish belgilaridan keyin), ц harflari ishtirok etgan so‘zlarni o‘zbek lotin yozuvida qanday yozish masalasidir. Bunday so‘zlarning yangi alifboda yozilishi keyinchalik, «O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari» tasdiqlangandan so‘ng, tayyorlangan bir qancha qo‘llanmalarda bayon qilingan.

Prof. Sh.Rahmatullayev dastlab «Ўзбек лотин алифбоси» (Тошкент, 1995), keyin «Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси» (Тошкент, 1999) qo‘llanmalarida o‘zbek kirill alifbosidagi ё, ю, я harflari o‘rniga o‘zbek lotin alifbosida qaysi harflarni yozish ular bajaradigan vazifaga bog‘liq, deb ularni quyidagicha yozishni tavsiya etadi:

«1. ё, ю, я ҳарфлари икки товушни (й+унли) ифодалашга хизмат қилса, бу ҳарфлар ўрнига уо, yu, уа ҳарфлари ёзилади: заём – zayom, юмор – yumor, ядро – yadro, ёмғир – yomg‘ir, ютуқ – yutuq, яхши- yaxshi каби.

2. ё, ю, я ҳарфлари ўзидан олдин келган ундошнинг юмшоқ эканини кўрсатишга хизмат қилса:

1) асосан ё ҳарфи ўрнига о ҳарфи, ю ҳарфи ўрнига u ҳарфи, я ҳарфи ўрнига а ҳарфи ёзилади: стажёр — stajor, люстра – lustra, фляга – flagа каби;

2) сўзнинг талаффузи кескин ўзгариб кетмаслиги учун қисман ё ҳарфи ўрнига уо ҳарфлари, ю ҳарфи ўрнига yu ҳарфлари, я ҳарфи ўрнига уа ҳарфлари ёзилади: актёр – aktyor, бюро – byuro, снаряд – snaryad каби.

Кўринадики, ё, ю, я ҳарфлари ўзидан олдин келган ундошнинг юмшоқлигини кўрсатиш учун хизмат қилса, ўзбек лотин алифбосида икки хил акс эттирилади».(1)

Muallif «so‘zning talaffuzi keskin o‘zgarib ketmasligi uchun» deb o‘z tavsiyasining 1-bandidagi 1-qismiga qarshi boradi. Aslida, stajor bilan aktyor, lustra bilan byuro, flaga bilan snaryad so‘zlarida mazkur ё, ю, я harflari bir xil pozitsiyada bo‘lib, o‘zbekcha talaffuzda umuman farq qilmay, ikki tovush (yo, yu, ya) bilan aytiladi. Undoshlarning qattiq-yumshoqligi esa rus tili uchun xos bo‘lib, hozirgi o‘zbek adabiy tilida bu holat deyarli farqlanmaydi.

Bunday chalkashlik «Ўзбек тилининг қисқача имло луғати» (Тошкент, 1963)dan muallif ajratib olgan ё, ю, я harfli so‘zlarni o‘zbek lotin alifbosida qanday yozish kerakligi haqidagi tavsiyalarda ham uchraydi. Bu masalada bir xillikka erishish qiyinligidan bo‘lsa kerak, muallif «қачон бир ҳарф, қачон икки ҳарф ёзишни қоидалаштириб бўлмайди, шу сабабли бундай ҳарф қатнашадиган сўзларнинг тўғри ёзилиши имло луғатида кўрсатилади», deb masalaning murakkabligini tan oladi.

Mazkur qo‘llanmadagi rus tilidan va u orqali boshqa yevropa tillaridan o‘zbek tiliga o‘zlashgan bir qator so‘zlarda ayirish va yumshatish belgilari ё, ю, e harflaridan oldin kelganida, yangi imloda bunday so‘zlardagi ъ va ь belgilari tashlanib, ё, ю, e harflari o‘rniga yu, ya, ye harflari yoziladi yoki yumshatish belgisi о, и harflaridan oldin kelganida, belgi o‘rniga у harfi yoziladi degan fikrlarga qo‘shilish mumkin.

Y.Abdullayev, D.Xudayberganova hamda A.lsmoilov va L.Raupovalarning qo‘llanmalaridagi ushbu masalaga doir fikr-mulohazalar, tavsiyalar ham Sh.Rahmatullayevning tavsiyalari bilan hamohangdir.(2)

Faqat Y.Abdullayevning «Hamrohim» qo‘llanmasidagi tavsiyalarda mazkur harflar mavjud bo‘lgan ruscha va baynalmilal so‘zlarning yangi imloda goh bir, goh ikki harf (tovush) bilan berilishi rus tili imlosi va talaffuziga bog‘liq ekanligi xolisona aytib o‘tilgan. Bunda ham masala oxirigacha hal qilinmay, «бундай сўзлардан мазкур қоидалар доирасига кирмайдиганлари ҳам бор. Уларнинг қандай ёзилиши имло луғатларида кўрсатилади»(3) deyish bilan cheklanilgan. Lekin bu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki Sh.Rahmatullayev va A.Hojiyevlarning «O‘zbek tilining imlo lug‘ati» (1995 va undan keyingi nashrlar) hamda T.Tog‘ayev, G.Tavaldiyeva va M.Akromovalarning «O‘zbek tilining kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug‘ati» (1999, 2004)da ham, mazkur tavsiyalarga qaramay, yuqoridagi kabi so‘zlarni yozishda o‘z-o‘zini yoki bir-birini inkor qiladigan holatlar mavjud.

Qo‘lingizdagi lug‘atning tuzuvchilari yuqoridagi kabi chalkashlik, anglashilmovchiliklarni hamda mazkur tavsiyalarga imlo amaliyotida nechog‘lik rioya qilinayotganligini (to‘g‘rirog‘i, u qadar amal qilinmayotganligini) hisobga olib (buni o‘zbek lotin alifbosida chop etilgan bir qator nashrlarni ko‘zdan kechirib ishonch hosil qilish mumkin), institutning yetakchi tilshunoslari bilan maslahatlashgan holda, rus tili orqali kirib kelgan va tarkibida ё, ю, я harflari bo‘lgan ruscha va baynalmilal so‘zlarni yangi imloda barcha o‘rinlarda bir xil, ya’ni yo, yu, ya harflari bilan yozishni va shu orqali bu sohadagi harxillikni bartaraf etishni eng maqbul yo‘l deb hisoblaydilar va ushbu lug‘atda shunday yo‘l tutdilar ham.

O‘zbek kirill yozuvidagi ц harfini o‘zbek lotin yozuvida ifodalash masalasida ham ayrim munozarali o‘rinlar bor. Masalan, bu xususda prof. Sh.Rahmatullayev quyidagilarni yozadi:

«Ўзбек кирилл алифбосидаги ц ҳарфи ўрнига ўзбек лотин алифбосида:

а) сўз охирида, сўз бошида, олд қўшимчадан кейин, ундошдан кейин s ҳарфи ёзилади: кварц – kvars, шприц – shpris, целлофан – sellofan, цилиндр – silindr, антициклон – antisiklon, конструкция- konstruksiya каби;

б) бошқа ҳолларда унлидан кейин ts ёзилади: глицирин – glitsirin (тўғриси: glitserin), гербицит- gerbitsit (тўғриси: gerbitsid), конституция – konstitutsiya каби». (4)

D.Xudayberganova hamda A.lsmoilov va L.Raupovalar ham o‘z qo‘llanmalarida ushbu fikrni ma’qullagan holda uni aynan takrorlaganlar.

Y.Abdullayev esa bu masalaga birmuncha boshqacharoq yondashadi: «Кирилл алифбосидаги ц ҳарфи янги ўзбек имлосида қуйидагича берилади:

– сўз бошида, охирида ва сўзнинг ўртасида ундош товушдан кейин келганда s ҳарфи билан: цех – sex, цирк – sirk, акция – aksiya;

– сўз ўртасида унли товушдан кейин келса ts ҳарфлари билан ифодаланади: лицей – litsey, офицер – ofitser, доцент – dotsent». (5)

Y.Abdullayev o‘z tavsiyalarida Sh.Rahmatullayev tavsiyalaridagi «old qo‘shimchadan keyin… s yoziladi» iborasini qo‘llamay to‘g‘ri yo‘l tutgan. Chunki hozirgi kunda «xalqaro terminelementlar» deb ataluvchi va ko‘pincha old qo‘shimcha (prefiks) maqomida keluvchi анти-, би-, био-, гео-, де-, моно-, поли- kabi birliklar, asosan, unli tovush bilan tugaydi, ulardan keyin keladigan va ц harfi bilan boshlanadigan birliklar, ular xoh mustaqil so‘z bo‘lsin, xoh affiks, o‘zbek lotin alifbosida ts harflari bilan yozilishi kerak bo‘ladi. Sababi, yuqoridagi kabi yasama so‘zlarning ikkinchi komponenti boshida keladigan s harfi (tovushi) endi ikki unli o‘rtasida kelmoqda va bu holat 2-tavsiyaga, ya’ni «boshqa hollarda unlidan keyin» (Sh.Rahmatullayev), «so‘z o‘rtasida unli tovushdan keyin kelsa» (Y.Abdullayev) ts yoziladi degan tavsiyaga muvofiq keladi. Buni Sh.Rahmatullayev tavsiyalarining 1-bandida keltirilgan antitsiklon (anti+siklon) va 2-bandida keltirilgan gerbitsid (lotincha herba «o‘t-o‘lan»+caedo «o‘ldiraman» so‘zlaridan) kabi ikki komponentli so‘zlar ham tasdiqlab turibdi.

Har ikkala muallif ham o‘zbek kirill yozuvida so‘z boshidagi ц harfi o‘zbek lotin yozuvida s harfi bilan beriladi deb 3-4 ta umumma’lum so‘zlar asosida hukm chiqarib qo‘ya qolganlar. Holbuki, fan va texnikaning turli sohalarida ц harfi bilan boshlanuvchi so‘zlar anchagina. Masalan, keyingi 20 yil ichida rus tilida nashr etilgan xorijiy so‘zlar lug‘atlarida 160 tadan 300 tagacha shunday so‘zlar mavjud. 1976-yili chop etilgan «Ўзбек тилининг имло луғати»da ц harfi bilan boshlanadigan 100 ga yaqin so‘z berilgan bo‘lsa, yaqinda kirill yozuvida nashr qilingan va 85000 dan ortiq so‘zni qamrab olgan «Ўзбек тилининг имло луғати»da ularning soni 170 tadan ortadi. Demak, o‘zbek lotin yozuvida chop etilajak imlo lug‘atida ham s harfi bilan boshlanuvchi shuncha so‘z berilishi kerak va shunday qilindi ham.

Lekin biz buncha so‘z va so‘zshakllarning 30% ga yaqini talaffuzi va ma’no anglatishi jihatidan turli fan sohalari mutaxassislarini birday qoniqtiradi deb o‘ylamaymiz. E’tibor bering: цанга – sanga, цапфа – sapfa, цедра – sedra, целом – selom, цент – sent, ценз – senz, церий – seriy, цеце – setse, цезура – sezura, цинга – singa, цинния – sinniya, циркуль – sirkul, цирроз – sirroz, циста – sista, цоколь – sokol va boshqalar. Bunday so‘zlarga imlo lug‘atida ularning qaysi sohaga mansubligini ko‘rsatuvchi tegishli belgilar (bot., zoo., tib., tex. kabi) qo‘yilmasa, ulaming qanday so‘z ekanligini tushunish qiyin.

Biz kirill yozuvida so‘z boshida kelgan ц harfining o‘zbek lotin yozuvida s harfi bilan berilishi haqidagi tavsiyalar asosida ish ko‘rish bilan bir qatorda fan sohalari mutaxassislarining bu masala xususidagi fikr-mulohazalarini kutib qolamiz.

Biz, o‘zbek lotin yozuvidagi «O‘zbek tilining imlo lug‘ati»ni tuzuvchilar, yuqorida hukumat tomonidan rasman tasdiqlangan o‘zbek lotin alifbosi va o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini asosan ma’qullagan holda, ular tasdiqlangandan so‘ng yaratilgan barcha qo‘llanmalarda mazkur qoidalami sharhlash jarayonida ishlab chiqilgan subyektiv xarakterdagi tavsiyalar haqida to‘xtaldik, bu tavsiyalarga nisbatan o‘z fikr-mulohazalarimizni bildirish bilan birga tegishli tavsiyalar ham ishlab chiqib, ularni amalda qo‘llashga harakat qildik.

(1) Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси. – Тошкент: Университет, 1999. – Б.15-16.

(2) Қаранг: Абдуллаев Й. Ҳамроҳим. Янги алифбо ва имлодан қўлланма. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996; Худайберганова Д. Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси: Ўқув қўлланма. – Тошкент, 2003; Исмоилов А., Раупова Л. Янги ўзбек имлоси: Ўқув қўлланма. – Тошкент, 2003.

(3) Абдуллаев Й. Кўрсатилган манба. – Б.47.

(4) Раҳматуллаев Ш. Кўрсатилган манба. – Б.16 -17.

(5) Абдуллаев Й. Кўрсатилган манба. – Б.48.

Ilmiy maqola nima uchun va qanday yoziladi? – xorijiy universitetda ishlayotgan o‘zbek olimidan maslahatlar

Shu paytgacha bir nechta ilmiy maqola chop qilgan, so‘nggi bir yildan oshiq davr ichida o‘z sohasida yetakchi bir ilmiy jurnal tahririyati a’zosi hisoblanuvchi Sherzod Mo‘minov Twitter’da o‘z tavsiyalari bilan o‘rtoqlashdi.

Garchi, sohalar orasida farqlar bo‘lsa-da, u humanitar fanlar, xususan, yangi tarix/sharqshunoslik borasida ilmiy maqola qanday yozilishi va chop etilishi haqida o‘z tavsiyalarini berdi. Bu ilmiy ishlar bilan shug‘ullanayotgan yoki kelajakda shug‘ullanishni niyat qilgan o‘quvchilarimizga qiziq bo‘ladi.

«Albatta, mening bilganlarim va tajribam chegarali. Keyin, bu yozganlarim barchaga birdek tegishli yo qiziq bo‘lmaydi. Tredim so‘ngida chop qilingan maqolalarimga havola beraman, o‘qib ko‘rish imkoningiz bo‘ladi», deydi Sh.Mo‘minov.

Sodda qilib aytganda, maqola sohangizda yaratayotgan yangiligingizni hamkasblaringiz, ma’lum doiradagi mutaxassislar bilan ilk bo‘lishishning eng maqbul yo‘lidir.

Buning boshqa yo‘llari ham bor, masalan, konferensiyada ma’ruza qilish. Ya’ni, maqola — tadqiqot natijalari bilan rasman bo‘lishish vositasi. Asl mohiyati ham aynan shunda. Ilm sohasi natijalarga asoslangan, nashr qilingan ishlar «mahsulot» sanaladigan, rejalar belgilanadigan bo‘lgani sari, maqolalar tadqiqotchining obro‘si yo mavqeyini belgilaydigan bo‘lgan.

Ko‘pincha qoralama shaklida bo‘ladigan konferensiya ma’ruzasidan farqli o‘laroq, maqola ozmi-ko‘pmi tugallangan, sayqal berilgan shaklda bo‘ladi. Buning uchun u bir necha «chig‘iriq»dan o‘tishi kerak. Bu bosqichlardan eng muhimi — «peer review» bo‘lib, uni o‘zbekchaga «mutaxassis bahosi» deb o‘girsa bo‘lar.

Nimadan boshlanadi?

Mutaxassis bahosigacha yo‘l uzoq, shuning uchun boshidan boshlaylik. Aytaylik, siz tarixchisiz va arxivlardan bir nechta yangi hujjat topdingiz. Bularni o‘zingizning oldingi izlanishlaringiz, boshqalarning yozgan maqola-yu kitobiga asoslab, yoki qiyoslab, yangi so‘z ayta olishingizni tushundingiz.

Bu yangi so‘zingiz, misol uchun, tarixning to‘liq tushunilmagan, yoki (sizningcha) noto‘g‘ri talqin qilingan sahifalariga oydinlik kiritishi, yoki yangi topilmalar yordamida oldin «A» deb o‘ylab kelingan narsa aslida «B» ekanini isbotlay olishi mumkin. Xo‘sh, bularni boshqalarga qanday bildirasiz?

Albatta, buning eng tez yo‘li — konferensiyada ma’ruza qilish. Lekin ma’ruzangiz u quloqdan kirib, bunisidan chiqib ketsa-chi? Agar u bosma shaklda, nomingiz ostida chiqmasa, jiddiy qabul qilinadimi? Uning ustiga, kimdir ma’ruzangizdan ilhomlanib, sizdan oldin shu mavzuda chop qilsa-chi?

Raqibingiz qancha urinmasin, hujjatlarni ilk ko‘rgan, ularni batafsil tahlil qilgan siz bo‘lasiz. Shu sabab, tahlilni kitob shaklida chiqarsangiz bo‘lmaydimi? Bo‘ladi, albatta. Lekin bitta muammo bor: kitobni chop qilishga yillar kerak bo‘ladi. Oraliq natijani esa tezda e’lon qilish kerak.

Shuning uchun, maqola siz uchun — eng ma’qul vosita. Odatda ilmiy maqola uzunligi so‘zda o‘lchanib, ingliz tilida 8 000–15 000 so‘z atrofida bo‘ladi. Ya’ni, hajmi u qadar katta bo‘lmaydi. Yangiligingizni shu hajm ichida ta’riflashingiz kerak bo‘ladi. Keyin, shunchaki yangiligingiz haqida yozganingiz bilan ish bitmaydi.

Eski nazariya yoki g‘oyani qisqacha eslashingiz, sizning yangi talqiningiz undan nimasi bilan farq qilishi, yoki ustun/yangi/muhimligini tushuntira olishingiz kerak bo‘ladi. Buning uchun gapni muammodan boshlab, sizdan oldin mavzu bo‘yicha yozilgan ishlar — «adabiyot»ni qisqacha talqin qilasiz.

Shundan so‘ng, «adabiyotda yaxshi ishlar bor, lekin ular sochgan nur mavzuning barcha burchaklarini yorita olmagan» qabilidagi gap bilan o‘zingiz uchun ana shunday «burchak» yaratasiz. Bu burchak — o‘z sohangizdagi sizning joyingiz. Unda ishingiz yangiligi, muhimligi, mohiyatini batafsil yoritasiz.

Bu qism maqolaning asosiy bo‘limi bo‘lib, kirishdagi «muammo»ning yechimi ham aynan shu bo‘limda yoritib beriladi. Ko‘p sohalarda muammodan so‘ng nazariya yoki uslub haqida bo‘limlar (tarixda shart emas), asosiy qismdan keyin esa misol yoki isbot bo‘limi bo‘ladi. Bo‘limlarni mantiqan bog‘lab borasiz.

Maqola yakuniy bo‘lim (Conclusion) bilan tugatiladi. Conclusion maqolada aytib o‘tilganlarni takrorlab, muallifning asosiy topilma yo yechimlarini qisqa sarhisob qiladi. Yakundan so‘ng foydalanilgan ishlar ro‘yxati (Bibliography) va havolalar (boshqa ishlarga yo‘nalmalar) keltiriladi.

Ikkinchi bosqich

Xo‘sh, maqolani qoraladingiz, yaqin hamkasblaringiz yoki ilmiy rahbaringiz fikrini oldingiz, o‘zgartishlar kiritdingiz. Qo‘lyozmani yozib tugatdingiz. Ammo, bu birinchi bosqich xolos. Ikkinchisi: o‘z sohangizga, yoki maqola mavzusiga eng yaqin bir nechta jurnalni aniqlaysiz. Qisqa ro‘yxat qilasiz.

Hozirgi kunda bu jurnallarning barchasida sayt bor. U yerdan qo‘lyozma topshirish tartibi va shartlari bilan tanishasiz. Oldinlari Word faylni elektron pochtadan muharrirga yuborardik. Hozirda ko‘pchilik jurnallar qo‘lyozmani kerakli shakl va formatga keltirib, saytga yuklashingizni so‘raydi.

Qo‘lyozmani birinchi boshqaruvchi muharrir (managing editor) ko‘radi va mavzu bilan eng tanish muharrirga yuboradi. U maqolani o‘qib chiqib, «ko‘rib chiqish»ga tayyor yo tayyor emasligiga baho beradi. Tayyor bo‘lsa, kamida ikkita «ko‘rib chiquvchi» — baho beruvchi mutaxassis (reviewer)ni tavsiya qiladi.

Boshqaruvchi muharrir muallifning kimligi butunlay o‘chirilgan (kim yozganligini umuman aniqlab bo‘lmaydigan) shakldagi qo‘lyozmani mutaxassislarga yuboradi. Ikkalasi ham rozi bo‘lsa, «ko‘rib chiqish» boshlanadi. Bittasi rad etsa (misol, bandligi sabab), o‘rniga yana boshqa reviewer topiladi.

Ko‘rib chiquvchi nima ish bajaradi?

Qisqacha, reviewer qo‘lyozmani chop qilish kerakmi, qanday kamchiliklari bor, nimani o‘zgartirish kerak, kabi savollarga javob beradi. Bu umumiy xulosalardan tashqari, ba’zi (vijdonli) reviewer’lar imloviy xatolargacha ko‘rsatadi, yaxshi maslahatlar beradi.

Eng muhimi, ko‘rib chiquvchiga bu ish uchun hech qanday haq to‘lanmaydi. Shunchaki bilim, fan va ta’lim uchun o‘z vaqtimizni va kuchimizni bag‘ishlaymiz. Muallif ham qo‘lyozma uchun haq olmaydi. Lekin jurnalga obunani nashr qiluvchilar minglab dollarga kutubxona va universitetlarga sotadi.

Universitet yo kutubxonaga a’zo bo‘lmaganlar esa bu maqolalarni ko‘chirib ololmaydi ham. Qisqa qilib aytganda, katta nashriyotlar olimlarning mehnatini yaxshi biznesga, tekin daromad manbaiga aylantirib olishgan. Karerasi va kelajagini o‘ylab, olim maqola yozadi, mazasini nashrchi ko‘radi

Olimlar nega tekin maqola yozadi?

Buning asosiy sababi: maqola — olim mehnatining oson va yaqqol ko‘zga tashlanadigan mahsuli, isbotiga aylangan. Yaxshi jurnalda maqola chiqarish — olimning nonini halollab yeyotganining isboti. Mansab pog‘onasidan ko‘tarilayotganda bular juda muhim.

Albatta, hamma narsa mansab yo obro‘ uchun qilinmaydi. Men tanigan aksariyat olimlar o‘z ishining jamiyatga nafi tegishiga chindan ishonadi. Biz tarixchilar indamay turaylik, lekin, masalan, kimyo yoki tibbiyot sohasida tadqiqotlar odamlar hayotini osonlashtiradi, og‘riq va dardlarni yengishga yordam beradi.

Yana masalan, Yevropa va Britaniya universitetlaridagi olimlar soliq to‘lovchi hisobidan oylik oladi. Shu sabab, olimlar soliq to‘lovchining bolalarini o‘qitish bilan bir qatorda, jamiyat va umuman insoniyat taraqqiyotiga hissa qo‘shish, jamiyat bilim darajasini ko‘tarishni o‘z vazifasi deb biladi.

Nashr jarayoni

Reviewer qo‘lyozma haqidagi xulosasi, talab va takliflarini rasmiy shaklda taqdim etadi. Odatda bular muallifga qaratilgan bo‘ladi, lekin boshqaruvchi muharrir ikkala reviewer xulosasini jamlab, muallifga yuboradi.

Xulosa 3 xil bo‘lishi mumkin:

2). O‘zgarishlarsiz qabul qilinsin;

3). Ma’lum o‘zgarishlar kiritilgach qabul qilinsin.

Tajribadan kelib chiqib aytish mumkinki, 80-90 foiz qo‘lyozma uchinchi xulosani oladi, lekin rad qilinganlar ham talaygina bo‘ladi. 2-variant juda kam uchraydi.

«Maqola rad qilindi», degani shuncha mehnat bekorga ketganini bildirmaydi, albatta. Uni juda nomdor jurnal rad qilgan bo‘lsa, maqolani sal nufuzi pastrog‘iga topshirish kerak. Nomdor jurnalning rad javobi ham ko‘pincha juda foydali bo‘ladi, chunki reviewerlar odatda qimmatli maslahatlar beradi.

Nomdor jurnal deganda, nomi ulug‘ universitet yo nashriyot tomonidan bosiladigan jurnal ma’nosida emas, ma’lum sohada eng yaxshi tadqiqotlar chop qilinadigan jurnal nazarda tutiladi. Maqolaning yaxshiligi nima bilan aniqlanadi? Boshqa maqola/kitoblar unga bergan havolalar soni bilan.

Eng yaxshi maqolani hali qo‘lyozmalik davrida qanday aniqlash mumkin?

Faqat va faqat anonim va nihoyatda qattiq «ko‘rib chiqish jarayoni», ya’ni peer review orqali. Iye, «Oka, maqola chiqarishim keregidi, yordamlashvorin» deb bo‘lmas ekan-da? Xuddi shunaqa! Haqiqiy fanda tanish-bilish ketmaydi.

Hozirda eng yetakchi jurnallar yillar, o‘n yilliklar davomida xolis jarayon va qattiq talab orqali o‘z mavqei va obro‘sini qozongan. Anonim ko‘rib chiqish «guruch»ning «kurmak»dan tezda ajratilishini ta’minlaydi. «Kurmak» qo‘lyozmalar ko‘rib chiqish jarayoniga ham yetib bormaydi.

Albatta, hamma jurnal ham yaxshi, ularning tanlovi xolis, degani emas. To‘lig‘icha sun’iy intellekt tomonidan yozilgan maqolalarni qabul qilgan jurnallar ham bor. Jurnalni sotib pul qilish uchun duch kelgan narsani bosadiganlari undan ham ko‘p. Lekin bunday jurnallarni kim ham o‘qirdi?

Xo‘jako‘rsinga yoziladigan, boshqalarning ishidan ko‘chiriladigan maqolalarni ana shunday jurnallardan boshqa joyda chop qilish imkonsiz. Nomiga, yoki boshqa maqsadda fan bilan shug‘ullanish bor ekan, bunday jurnallar ham bo‘lishi tabiiy. Ular nomiga bosilib, diqqatsiz qolaveradi.

Ingliz tilida maqola chop qilish uchun ayrim amaliy maslahatlar

Birinchi maslahatim: sohangizni, yoki tor mavzuni ipidan ignasigacha biling. Buning uchun, o‘z maqolangizni yozishdan oldin boshqalar bu haqda nima yozgan, puxta o‘rganib chiqing. O‘z burchagingizni toping.

Keyingi muhim maslahatim: ingliz tilida yozishni mashq qilavering. IELs Writingʼdan ballingiz baland bo‘lishi mumkin, lekin buning o‘zi maqola yozish uchun yetarli bo‘lmasligi mumkin. Yozgan narsangizni biladiganlarga ko‘rsating, maslahat va tanqidlarni tinglang va qo‘lyozmaga kiriting.

So‘nggi maslahat: bo‘sh kelmang. Maqolani yozish oson bo‘lmaydi, chop qilish undan ham qiyinroq bo‘ladi. Lekin yaxshi jurnalda maqola chiqarish akademik karerada nihoyatda foydali. Ba’zi jurnallarda bitta maqola chiqarish butun boshli kitob yozganga deyarli teng. Yaxshi maqola yozish — bir san’at.

Nokamtarlik bo‘lsa-da, o‘zimning chop qilgan ikkita maqolamga havola qoldiraman. Bularning ikkalasi ham open access, ya’ni kutubxona a’zoligi talab qilinmaydi. Birinchisini o‘zim, ikkinchisini hamkorlikda yozganman.

1. Sovet Ittifoqi va Xitoy Xalq Respublikasi o‘z qo‘li ostidagi yaponlarga nisbatan munosabatining qiyosiy tahlili.

2. Sovuq urush boshlanishida Sovet Ittifoqidan qaytib kelgan yapon asirlarining taqdiri haqida.

Muallif haqida: Sherzod Mo‘minov Buyuk Britaniyaning Sharqiy Angliya Universiteti (University of East Anglia) tarix fakultetida associate professor bo‘lib ishlaydi. Kembrij Universitetidan 2015 yilda Yaponiya va Sharqiy Osiyo tarixi ixtisosligi bo‘yicha PhD darajasini olgan.

1982 yilda Surxondaryo viloyatida tug‘ilgan. Toshkentdagi Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetidan «xalqaro munosabatlar» yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr diplomini, Angliyaning Manchester universiteti va Yaponiyaning Tsukuba universitetining magistrlik darajalarini tamomlagan.

Uning Eleven Winters of Discontent kitobi 2022 yilning yanvar oyida Harvard Universiteti nashriyotida bosmadan chiqdi.