Homiladorlikda semizlik — sabablari, belgilari, asoratlari va davolash usullari haqida malumot

Homiladorlikda ortiqcha vazn — homiladorlik vaqtida teri osti yogʻ qavati va turli aʼzolarda yogʻ kletchatkasining ortiqcha toʻplanishi, hamda bu jarayonning homiladorlik kechishiga taʼsir etishi bilan namoyon boʻluvchi holat. Ushbu holat semizlik, yogʻ burmalarining tananing koʻrinarli sohalarida paydo boʻlishi, jismoniy harakatlar bajarishga chidamsizlik, harakatning cheklanishi va hansirash kabi belgilar bilan yuzaga chiqadi. Ortiqcha vazn tashxisi TVI (tana vazn indeksi) ga asoslanib qoʻyiladi. Davo chora tadbirlarida ovqatlanish ratsionini toʻgʻrilash, jismoniy faol boʻlish va homiladorlik toksikozlarining oldini olishga qaratiladi.

Semizlik — yogʻ almashinuvi bilan bogʻliq boʻlgan patologiya, ayollar orasida eng koʻp tarqalgan holatlardan biri hisoblanadi va hozirgi kunda bu muammo kun sayin ortib bormoqda. Akusherlik va ginekologiya sohasida ortiqcha tana vaznidan aziyat chekuvchi ayollar 15,5-26,9 % holatlarda qayd etiladi. Ushbu patologiyaning dolzarbligi shundaki, ortiqcha tana vazni homilador ayollarda turli toksikozlarga va perinatal oʻlim holatining koʻp qayd etilishiga olib kelishi bilan bogʻliq.

Homiladorlikda semizlik sabablari

Homiladorlik vaqtida, umuman har qanday holatda ham ortiqcha vazn toʻplanishi energetik disbalans bilan bogʻliq, yaʼni qabul qilinadigan energiya miqdori sarflanadigan energiya miqdoridan koʻp boʻlishi. Semizlik 95 % holatlarda notoʻgʻri ovqatlanish, kaloriyaga boy boʻlgan mahsulotlar, tarkibida glyukoza koʻp boʻlgan mahsulotlar va kamharakatlilik natijasida rivojlanadi. Ortiqcha tana vazni toʻplanishida nasliy moyillik ham katta rol oʻynaydi. 5 % hollarda esa endokrin kasalliklar tufayli tana vazni ortishi ham mumkin, bundan tashqari tugʻma fermentopatiyalar, yogʻ almashinuvining tugʻma buzilishi, MNT dagi patologiyalar, buyrak usti bezi kasalliklari, gipotireoz holatlari ham semizlikka olib keladi. Homiladorlik vaqtida esa bir qator omillar ayol kishida vazn ortib ketishida ahamiyatga ega:

Gormonal disbalans. Homiladorlikni ragʻbatlantirish va homilani saqlab qolish uchun ayol organizmida esterogen, progesteron, prolaktin kabi gormonlar ajralib chiqishi koʻpayadi, bu gormonlar esa lipogenez jarayonini kuchaytirib yuboradi. Ortiqcha yogʻ toʻplanishi toʻqimalarning insulinga sezuvchanligi yoʻqolganda ham roʻy beradi, qonda insulin miqdorining oshishi ishtaha ochilishi va koʻproq ovqat isteʼmol qilishga sabab boʻladi.

Kamharakatlilik. Homiladorlik vaqtida ayol kishiga ortiqcha zoʻriqish tushganligi sababli charchash va holsizlik belgilari yuzaga chiqadi. Jarayon toksikoz, kamqonlik kabi kasalliklar bilan birga kelsa yanada kuchli namoyon boʻladi. Homiladorlikni “kasallik” kabi qabul qiluvchi ayollar harakatlarini cheklaydilar va toʻplangan energiyani kam sarflaydi.

Homiladorlikda semizlik yuzaga kelishiga yoki tana vaznining ortishiga yana bir sabab umumiy aylanib yuruvchi qon hajmining ortishi, yoʻldosh hosil boʻlishi, amnion pardalari shakllanishi, homilaning oʻsishi, homila ichi suyuqligi hamda organizmda ortiqcha suv toʻplanishidir. Chin semizlik yaʼni qalqonsimon bez bilan bogʻliq muammolarda yuzaga chiquvchi ortiqcha yogʻ toʻplanishi ham homiladorlik vaqtida hamda undan keyin ham rivojlanishi mumkin.

Homiladorlikda ortiqcha vazn shakllanishi

Ortiqcha yogʻ toʻplanishida – adipotsitlar (yogʻ hujayralari) da ortiqcha energiya toʻplanishi natijasida lipogenez jarayonining kuchayishi yotadi. Energetik disbalans ortiqcha ovqatlanish hamda kamharakatlilik natijasida rivojlanadi. Ortiqcha kaloriyali ozuqa mahsulotlarini koʻp isteʼmol qilish ishtaha gipotalamik markazi funksiyasi buzilishiga olib keladi, natijada ayol kishi ortiqcha miqdorda ovqat isteʼmol qilishga odatlanib qoladi. Kam holatlarda ishtahaning neyrogumoral buzilishiga sabab yalligʻlanish jarayonlari (meningit, ensefalit) yoki bosh miya jarohatlari boʻlishi mumkin. Homiladorlik vaqtida ishtahaning ochilishi grelin moddasining fiziologik gipersekretsiyasi ham sabab boʻladi.

Bundan tashqari homiladorlik vaqtida tabiiy ravishda teri osti yogʻ qavatida koʻplab yogʻ toʻplanadi, bunga sabab homila va ayol organizmi energetik zahirasini toʻldirib turishdir. Gormonal disbalans natijasida yogʻlarning hujayralarda toʻplanishi va ularni hujayralardan sarflanib ketmasligini taʼminlab turadi. Homiladorlik vaqtida yuz barobar miqdorda oshuvchi esterogen gormoni lipoproteinlipaza fermentini aktivlashtirib yuboradi, bu ferment son va dumba sohasida yogʻlarning sarflanishiga olib keladi. Bir vaqtning oʻzida progesteron gormoni miqdorining oshishi lipoliz jarayonini sekinlashtiradi.

Semizlik turlari

Semizlikni tasniflashda mutaxassislar quyidagi holatlarga eʼtibor qaratadilar: ovqatlanish tartibi, metobolik oʻzgarishlar bor yoki yoʻqligi, yogʻ toʻplangan tananing sohalari, normal tana vazni va ortiqcha massa nisbati. Homiladorlik vaqtida ortiqcha tana vazni asosan alimentar hamda ayol kishining oʻziga xosligi, kam holatlarda esa ikkilamchi belgi sifatida yuzaga chiqadi. Yogʻlarning tananing qaysi sohasida toʻplanishiga qarab – ginoid (pastki qismlar), android (yuqori qismlar) va aralash tiplari farqlanadi. Homiladorlik kechishi va homilaning ahvolini baholashda tana vaznining ortishi homiladorlik roʻy berishidan avvalgi ayol tana vazni bilan solishtirib koʻriladi.

Semizlikdan oldingi holat

Tana vazni normal vaznga nisbatan 10 % ga ortadi. Homiladorlikda asoratlar shakllanish ehtimoli yuqori.

I daraja

Tana vazni normadan 10-29 % ga oshadi. Homiladorlik asoratlari 25-40 % ayollarda kuzatiladi.

II daraja

Tana vazni normadan 30-49 % ga oshadi. Tugʻruq bilan bogʻliq va jinsiy aʼzolar funksiyasi buzilishi 70-80 % ayollarda kuzatilishi mumkin.

III daraja

Tana vazni normadan 50-99 % ga oshadi. Homiladorlik asoratlari 97-99 % holatlarda kuzatiladi.

IV daraja

Tana vazni 100 % ga ortadi hatto undan ham koʻproq ortishi mumkin. Homiladorlik kam holatlarda roʻy beradi va asoratlar bilan kechadi.

Homiladorlikda semizlik belgilari

Semizlikning klinik belgilari uning darajasiga toʻgʻridan toʻgʻri bogʻliq. Kasallikning boshlanish davrlarida ayol kishi holsizlik, tez charchab qolish, koʻp terlash va hansirash kabi belgilar bezovta qilishi mumkin. Odatda bu kabi ayollar ich qotishidan ham aziyat chekadilar. Tashqi koʻrinishdan son, dumba, qorin, koʻkrak qafasi, bel sohasi, bel, boʻyin va iyak sohalarida ortiqcha yogʻ toʻlanganlik belgilari koʻzga tashlanadi. Koʻkrak sut bezi nafaqat homiladorlikda proliferatsiya hisobiga balki yogʻ toʻqimasi hisobiga ham kattalashadi. Kasallikning III-IV darajalarida ortiqcha yogʻ burmalar koʻrinishida toʻplanadi, hansirash belgilari kuchayadi, harakatlanish cheklanadi, tananing periferik qismlarida shishlar kuzatilishi mumkin. Koʻpincha ayollar bel sohasidagi, chanoq sohasidagi va tizza boʻgʻimidagi ogʻriqlarga shikoyat qiladilar.

Asoratlari

Homiladorlik vaqtida ortiqcha vazn va buning natijasida rivojlanadigan asoratlar orasida toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqlik bor. Homiladorlik vaqtida asoratlar rivojlanishi 45-85 % bemorlarda semizlik natijasida rivojlanishi mumkin. Ortiqcha tana vaznidan aziyat chekuvchi ayollarda toksikozlar rivojlanishi 3 marotaba yuqori boʻladi. Bunday ayollarda keyinchalik yurak-qon tomir kasalliklari rivojlanish ehtimoli 7 barobar ortib ketadi.

Tana vazni indeksi 30,0 ga 60,0 % boʻlgan homilador ayollardan anensefaliya va 40 % da umurtqa pogʻonasidagi tugʻma egriliklar bilan farzand dunyoga keltiradilar. Bu kabi anomaliyalar android tipidagi semizlikdan aziyat chekuvchi ayollardan tugʻiladigan farzandlarda 1,8-2,5 barobar yuqori boʻladi. Tabiiy abort va homila tushishi ehtimoli 25-37 % ga oshadi. Fetoplasentar yetishmovchilik 38 % holatlarda qayt etiladi, homilaning surunkali gipoksiyasi 25-34 % holatlarda, homilaning normadan past vazn bilan dunyoga kelishi 18 % holatlarda va makrosomiya holati esa 20-44 % holatlarda qayd etiladi. Tana vazn indeksi 3 ga teng va undan ortiq boʻlganda homilaning antenatal nobud boʻlish xavfi 63 % ga ortib ketadi.

Muddatidan avval tugʻruq roʻy berishi 5-12,5 %, muddatidan kech tugʻruq roʻy berishi esa 10-15 % holatlarda kuzatiladi. 40-65 % homilador ayollarda tugʻruq vaqtida mushaklar kuchsizligi va bachadon mushaklarining notoʻgʻri qisqarishi roʻy beradi. Operativ yoʻl bilan farzand dunyoga keltirish holatlarda semiz ayollarda normal tana vazniga ega ayollarga qaraganda 2-4 barobar koʻproq kuzatiladi. Ularning koʻpchiligida tugʻruqdan keyingi endometrit shakllanadi.

Ortiqcha tana vazniga ega ayollarning deyarli yarmidan koʻpida homiladorlik vaqtida boshqa patologik jarayonlar ham rivojlanadi, masalan infeskion kasalliklar, yurak-qon tomir kasalliklari, nafas aʼzolari kasalliklari, ayniqsa hazm qilish aʼzolarida turli muammolar kelib chiqadi. Ortiqcha tana vaznidan aziyat chekuvchi ayollarda rivojlanadigan asoratlarning orasida eng xavflisi qandli diabet hisoblanadi.

Homiladorlikda ortiqcha vazn diagnostikasi

Kasallik diagnostikasida semizlik darajasi, bu holatga olib keluvchi sababni aniqlash hamda oʻz vaqtida davo choralarini qoʻllash chora tadbirlari olib boriladi. Diagnostikada bemorlarni fizikal tekshiruvi, laborator va instrumental maʼlumotlarga asoslanadi. Asosiy tekshiruv usullari quyidagilar:

Tana vazni indeksini tekshirish

Semizlikda tana vaznining boʻy uzunligiga nisbati 25,0-29,9 ga teng boʻladi. I daraja semizlikda 30,0-34,9 ga teng, II darajali semizlikda 35,0-39,9 ga, III va IV darajali semizlikda esa 40 va undan ortiq boʻladi.

Tana vazni oshishini nazorat qilish

Semizlik rivojlanib borayotganligini tana vaznini doimo nazorat qilib borish yoʻli bilan aniqlash mumkin. Homiladorlikning soʻngida ayol tana vazni 11,5-16,0 kg.ga ortishi kerak, semizlikning ilk bosqichida esa homilador ayol tana vazni homiladorlikdan avvalgi vaznidan 7-11,5 kg.ga, semizlikda esa 5-9 kg ortadi.

Homiladorlikda vaznning haftalik ortishi (avval vazni me’yorida bo‘lgan ayollar uchun. TVI = 19,8 – 26,0)

Homilador ayolning vazn qo‘shishi ayolning vazni va tana uzunligiga bog‘liq (TVI). Biz yuqoridagi jadvalda faqat tana vazni indeksi me’yoriy bo‘lgan ayollar uchun ma’lumot keltirib o‘tdik. Agar siz uzunligingiz va vazningizga bog‘liq bo‘lgan holatdagi aniq ma’lumotga ega bo‘lishni istasangiz MANA BU kalkulyator sizga yordam berishi mumkin.

Turli aʼzolar tizimidagi oʻzgarishlarni aniqlash maqsadida arterial qon bosimini nazorat qilish, qonning biokimyoviy tekshiruvi (glyukozga boʻlgan tolerantlik, lipid almashinuvini tekshirish, jigar fermentlari). Umumiy siydik tahlili, EKG, ExoKG, jigar UTT (UZI) oʻtkaziladi. Koʻrsatma boʻyicha endokrinolog, gastroenterolog, gepatolog, kardiolog, nevropatolog, urolog tavsiyalari ham kerak boʻladi.

Homiladorlikda semizlikning davosi

Ortiqcha tana vazniga ega boʻlgan homilador ayollarni davolash asosan energetik balansni tiklash va asoratlar rivojlanishining oldini olishga qaratiladi. Ozish uchun medikomentoz va operativ davo oʻtkazish mutlaqo mumkin emas, och qolish esa tavsiya etilmaydi, och qolish natijasida qonda keton tanachalari miqdori oshib ketadi va bu homilaga salbiy taʼsir etishi mumkin. Tana vaznini kamaytirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi:

Ovqatlanish tartibini korreksiya qilish. Semizlikdan qutilishning eng qulay va xavfsiz usuli malakali diyetolog yordamida ovqat ratsionini tuzish va unga amal qilishdir. Ortiqcha yogʻ va zararli uglevodlar isteʼmolini kamaytirish, ovqat ratsionida oqsil va kletchatkaga boy boʻlgan meva-sabzavotlar isteʼmolini koʻpaytirish kerak. Kun davomida kam kamdan tez-tez ovqatlanish tartibiga oʻtish kerak, yaʼni bir kunda 5-6 martagacha ovqatlanish, har bir ovqatlanish vaqtida toʻyib qolmaslikka harakat qilish kerak.

Jismoniy harakatni koʻpaytirish. Organizmda toʻplanadigan ortiqcha energiyani sarflash maqsadida homilador ayollar uchun maxsus badantarbiya mashqalari, gimnastika mashqlar, kun davomida kamida 30 daqiqa sayr qilish zarur. Organizm uchun foydali boʻlgan yoga, akvaaerobika, nafas mashqlari, moddalar almashinuvini tezlashtirish usullari – bidifleks, oksisayz muolajalarini mutaxassis yordamida amalga oshirish tavsiya etiladi.

Ortiqcha tana vazni hisobiga kelib chiqadigan asoratlarni bartaraf etish etishda medikomentoz davo muolajalariga murojaat etiladi. Semizlikning darajasiga qarab tabiiy tugʻish, agar semizlik IV darajada boʻlsa homilador ayolning umumiy ahvolidan kelib chiqib kesarcha kesish usuli oʻtkazilishi mumkin.

Semizlik profilaktikasi

Homiladorlik kechishi va tugʻruq jarayoni semizlikning darajasiga bogʻliq boʻladi. Xavf guruhidagi ayollar III darajali semizlikdan aziyat chekuvchlilardir, IV darajali semizlikda ayollar homilador boʻlish va tugʻish ehtimoli ancha past boʻladi. Homiladorlikda semizlik natijasida rivojlanuvchi asoratlar profilaktikasiga homiladorlikni rejalashtirish vaqtida tana vaznini normal holatga keltirish, jinsiy aʼzolarda rivojlanuvchi kasalliklarni bartaraf etish, akusher-ginekolog bilan maslahatlashish lozim.