Hayz kechikib kelishi sabablari va siklni to’g’irlash usullari haqida malumot

Hayz kechikib kelishi deyarli har bir ayolda umri davomida bir marta bo’lsa ham sodir bo’ladi. Sog’lom ayolda odatda hayz sikli o’rtacha 21 dan 35 kungacha davom etadi, uning davomiyligi individualdir. Ko’pchilikda hayz ko’rish o’rtasidagi vaqt oralig’i bir xil. Ammo ba’zida «suzuvchi» sikllar ham uchraydi, bu holatda intervallar 1-3 kunga ko’payadi. Ba’zida, buzilishlar ayolning menopauza bosqichiga kirishidan oldin va endigina hayz ko’rgan yosh qizlarda kuzatiladi. Bunday kechikishlar odatiy hol bo’lib, tashvishlanish uchun sabab bo’lmasligi kerak.

Hayz kelishi normasi

Taxminan 15 yoshga qadar yosh qizlarda hayz sikli odatiy holga keladi. So’ngra hayz davri har oy sodir bo’ladi. Ayol tanasida buning uchun maxsus gormonlar mas’ul, uning kontsentratsiyasi davriy ravishda o’zgarib turadi. Shuning uchun butun hayz sikli aniq ikki bosqichga bo’linadi.

Hayz siklining birinchi bosqichi — follikulyar

Hayz ko’rishning birinchi kuni odatda uning boshlanishi sifatida qabul qilinadi. Bu paytda gipotalamus — odamning aksariyat hayotiy funksiyalarini boshqarishga mas’ul bo’lgan miyaning maxsus sohasi — gonadotropinni chiqaradigan gormon (GnRH) ajratishni boshlaydi. Bu, o’z navbatida, boshqa gonadotropik gormonlar — lyuteinlashtiruvchi gormon (LH) va follikulani stimulyatsiya qiluvchi gormon (FSH) ishlab chiqarishni rag’batlantiradi. FSH ta’sirida bir nechta follikullar bir vaqtning o’zida tuxumdonlarning birida pishib yetiladi, ulardan biri dominant bo’lib, ayol jinsiy a’zosining eng faol gormoni — estradiolni intensiv ravishda sintez qila boshlaydi. Follikulaning o’sish jarayoni taxminan ikki hafta davom etadi. O’sish bosqichining oxirida LH ajralib chiqadi. Natijada follikulaning rivojlanishi yakunlanadi. Ovulyatsiya uchun zarur bo’lgan maxsus fiziologik faol moddalar — prostaglandinlar ishlab chiqarilishi rag’batlantiriladi. Shu bilan birga, estradiol darajasi tushadi. Follikulalar devori yorilib, tuxum qo’yib yuboradi, u tutilib, bachadon naychalari orqali bachadonga yo’naltiriladi.

Qayd uchun eslatma

Ba’zi fikrlarga ko’ra, dismenoreya — hayz ko’rish kunlaridagi qorinning pastki qismida kuchli og’riq — prostaglandinlarning yuqori konsentratsiyasi bilan bog’liq bo’lib, bu og’riq retseptorlari sezgirligini kuchaytiradi.

Hayz siklining ikkinchi bosqichi — luteal

Luteal bosqich 13-14 kun davom etadi, ovulyatsiyadan keyin sodir bo’ladi. Ayni paytda pishgan va yorilgan follikula joyida sariq tanachalar hosil bo’ladi. Bu bir nechta gormonlar, asosan erkak jinsiy gormoni — progesteron sintezi uchun mas’ul bo’lgan shakllanishdir. Uning yordamida endometrium — bachadonning ichki qismini qoplaydigan shilliq qavat hosil bo’ladi. Bu qavat urug’lantirish sodir bo’lganida embrionni biriktirishga xizmat qiladi. Agar homiladorlik ro’y bermasa, progesteron ishlab chiqarilishi pasayadi va endometrium rad etiladi. Menstruatsiya boshlanadi.

Hayz kechikib kelishi qanday vitaminlar yetishmasa sodir bo’ladi?

Ikkala bosqichda ham ayol organizmiga foliy kislotasi, C, E vitaminlari, magniy, rux va B vitaminlari kerak. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ba’zi hayz kasalliklarining rivojlanishi siklning luteal bosqichida vitamin yetishmasligi bilan bevosita bog’liq. Masalan, C vitamini yetishmasligi va organizmdagi estradiol darajasining pasayishi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik o’rnatildi.

Siklning bosqichlari bo’yicha vitaminlarni profilaktik qabul qilish uning muntazamligiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi va amenoreya ya’ni — ayolning hayz ko’rishi uch oyga cho’zilib ketishi kabi jiddiy patologiyalar ehtimolini kamaytiradi.

Qayd uchun eslatma

Siklning boshqa barcha patologiyalari qatorida amenoreya, taxminan 11-15% hollarda uchraydi.

Hayz kechikib kelishi sabablari

Hayz kechikib kelishi ko’p sabablarga ko’ra bo’ladi. Agar hayz ko’rish taxminan bir oyda to’g’ri kelmasa, demak, bu tanadagi me’yorning bir varianti bo’lishi mumkin, ayniqsa ayol nosog’lom turmush tarzini yuritsa. Haqiqat shundaki, ayol tanasi juda dono: noqulay sharoitlar yuzaga kelganda, homiladorlikning oldini olishga harakat qiladi.

Ushbu holatlarning barchasida siklni normalizatsiya qilish uchun va gormonlar muvozanatini tiklash va saqlashga yordam berish uchun siklning har bir bosqichiga mos keladigan vitaminlar va minerallarni qabul qilish juda samarali bo’lishi mumkin.

Biroq, hayz ko’rishning kechikishi ayol tanasida jiddiy patologiyalarni ham ko’rsatishi mumkin. Bunday holda, siklning buzilishini faqat asosiy kasallikni davolash yo’li bilan bartaraf etish mumkin va davolash shifokor nazorati ostida amalga oshirilishi kerak.

Hayz kechikishi — ko’p uchraydigan sabablari quyidagilar:

1. Mutaxassislarning fikriga ko’ra kechiktirilgan hayz ko’rishning muhim omillaridan biri bu hayot sifatining pasayishi. Bu psixo-emotsional holatga bog’liq bo’lishi mumkin: oiladagi muammolar, doimiy hissiy stress va ishdagi ortiqcha yuk ayol sog’lig’iga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
2. Ko’pincha, hayz ko’rish kechikishining sababi muvozanatsiz parhezda yotadi. Ko’p ayollar qo’shimcha kilolardan qutulish uchun turli xil parhezlarni faol ravishda qo’llab boradilar va natijada tanaga yetarli miqdorda ozuqa moddalari va vitaminlar kirmaydi. Lekin, shu bilan birga, ortiqcha vazn ham siklning muntazamligi bilan bog’liq muammolarni keltirib chiqaradi.
3. Kuchli jismoniy faollik, masalan, haddan tashqari faol sport turlari sikl buzilishining yana bir sababidir. Ma’lumki, professional sportchilar orasida hayz ko’rish kechikishi ko’pincha sodir bo’ladi. Qattiq jismoniy mehnat ham xuddi shunday oqibatlarga olib keladi.
4. Ekologik jihatdan toksik hududda ishlash yoki doimiy yashash, hamda alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilish ham siklning muntazamligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. 
5. Ba’zi dorilarni qabul qilish. Avvalo, hayz ko’rishning kechikishi og’zaki kontraseptivlarni, ayniqsa past dozali preparatlarni qabul qilish natijasida yuzaga kelishi mumkin. Shuningdek, siklga endometrioz, prednizolon va boshqa glyukokortikoidlarni davolash uchun ishlatiladigan uzoq muddatli gestagenlar va kimyoviy terapevtik moddalar ta’sir qiladi.
6. Irsiy moyillik.
7. Balog’at yoshi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, bu davrda qiz bolaning reproduktiv tizimi hali to’liq shakllanmagan, shuning uchun hayz davridagi tartibsizliklar patologiya emas. 18 yoshgacha bo’lgan qizlarda sikl bilan bog’liq muammolarni davolash uchun shifokorlar gormon terapiyasidan qochishga harakat qilishadi. Yosh organizm uchun xavfsiz va samarali siklga mos vitamin terapiyasi maqul keladi.
8. Klimaksga oid buzilish ham odatiy hisoblanadi. Ayollarda menopauza boshlanganda hayz davrlari oralig’i ko’payadi, sikl tartibsiz bo’ladi.

Hayz kechikib kelishi — Amenoreya belgilari va diagnostikasi

Ilgari muntazam ravishda hayz ko’rgan ayolda uzoq muddat hayz kechikib kelishi bo’lsa, sababi ikkinchi darajali amenoreya bo’lishi mumkin. 16 yoshgacha bo’lgan qizlarda hayz sikli shakllanmagan bo’lsa, birlamchi amenoreya tashxis qo’yiladi.

Amenoreya — mustaqil kasallik emas, u tanadagi ba’zi sabablar yoki patologik kasalliklar ta’sirida yuzaga keladi. Ikkilamchi amenoreyaning rivojlanishi turli xil omillar bilan bog’liq bo’lishi mumkin: anatomik, genetik, neyropsihik, gormonal va biologik. Tananing zararlanish darajasi va kasallikning etiologiyasini hisobga olgan holda, mutaxassislar buyrak usti, psixogen, gipotalamus, gipotalamus-gipofiz, bachadon va tuxumdonlar genezisining amenoreyasini ajratadilar.

Ginekologik kafedrada tekshiruv majburiy bo’lib, kolposkopiya, tos a’zolarining ultratovush tekshiruvi, kolpotsitologiya, bazal haroratni o’lchash belgilanadi. Bachadon patologiyasini aniqlash uchun gisteroskopiya va gisterosalpingografiya o’tkaziladi. Bundan tashqari, farmakologik tekshiruvlar o’tkaziladi: progesteron, estrogen va gestagens, gonadotropinlar bilan. Gormonal kasalliklarni aniqlash uchun progesteron, estrogen va gestagen, gonadotropin, insulin, TSH va boshqa gormonlar bo’yicha laboratoriya tekshiruvlari o’tkaziladi. Ko’pincha, tekshiruv rejasida gipofiz bezining KT yoki MRT va ko’z osti qismlarini tekshirish bilan oftalmologning maslahati mavjud.

Qayd uchun eslatma

Muntazam hayz sikli va gormonal o’zgarishlar fonida jinsiy a’zolardan qon ketishining yetishmasligi bo’lgan yolg’on amenoreya mavjud. Buning sababi bachadonning tug’ma patologiyasi yoki tananing anatomik xususiyatlari tufayli hayz qoni ketishining mumkin emasligi bo’lishi mumkin. Bunday holat faqat jarrohlik usullari bilan tuzatilishi mumkin.

Ikkilamchi amenoreyani keltirib chiqargan sababdan qat’i nazar, uning barcha turlari umumiy simptom — hayz ko’rishning to’xtashi va bepushtlikning boshlanishi bilan bog’liq. Boshqa alomatlar amenoreya shakli bilan bevosita bog’liq. Masalan, psixogen amenoreyada, depressiv yoki ipoxondrik sindromlar bilan bezovtalanish kuchayadi. Uyquning buzilishi, terining qurishi, libidoning pasayishi va hatto ich qotishi kuzatiladi.

Vazn yo’qotish fonida amenoreya har doim vazn yetishmasligi bilan birga keladi. Hamda, doim jinsiy a’zolar va sut bezlarining gipoplaziyasi tibbiy ko’rikdan o’tkazilganda aniqlanadi. Boshqa alomatlarga gipotenziya, gipoglikemiya, bradikardiya kiradi. Ayolning ishtahasi pasayadi va ovqatdan doimiy nafrat paydo bo’ladi.

Gipotalamus sindromidagi amenoreya semirish, girsutizm, vegetativ distoniya va husnbuzarlar bilan kechadi.

Amenoreyani aniqlash

Ikkinchi darajali amenoreyani faqat shifokor aniqlay oladi. Bu anamnez va klinik ko’rik asosida amalga oshiriladi. Mutaxassis uchun asosiy vazifa amenoreya shaklini va uni keltirib chiqargan sabablarni aniqlashdir. Qabulda shifokor hayz ko’rish boshlanish vaqtini, o’tmishdagi hayz kelish tabiatini, o’tmishdagi kasalliklarni, jarohatlar va operatsiyalarni, akusherlik tarixini, ovqatlanish, stress va jismoniy zo’riqishning kuchayishini aniqlaydi.

Hayz kechikib kelishini davolash?

Hayz kasalliklarni davolash, uning buzilish turiga bog’liq. Tanadagi noqulay omillarning ta’siridan kelib chiqadigan siklning buzilishida, ushbu sabablar bartaraf etilganda, odatda, sikl tiklanadi. Ko’pincha, hayz ko’rish funksiyasini dori iste’mol qilmasdan normallashtirish mumkin. Ammo, ba’zi talablarga qat’iy rioya qilish kerak. Bunday holda, quyidagilar muhimdir:

• yaxshi ovqatlanish;
• oqilona vazn yo’qotish;
• stressli vaziyatlarning rivojlanishining oldini olish;
• mavjud kasalliklarni davolash;
• spirtli ichimliklar va chekishdan voz kechish, hamda tanadan toksik birikmalarni olib tashlash.

Amenoreyani davolash

Ikkilamchi amenoreyani davolash har tomonlama bo’lishi kerak. Sikl buzilishini keltirib chiqargan sabablarni aniqlash va yo’q qilishni o’z ichiga oladi. Davolash taktikasi amenoreya turi, uning og’irligi, yoshi va bemorning umumiy salomatligi bilan belgilanadi. Gormon terapiyasi ko’pincha qo’llaniladi, ammo ba’zi hollarda gormonlarni qabul qilishda cheklovlar mavjudligini yodda tutish kerak.

Shuning uchun davolanishning birinchi bosqichi siklik vitaminli terapiya bo’lishi mumkin —  bu siklning turli bosqichlarida organizmning ehtiyojlariga muvofiq vitaminlarni qabul qilishdir. An’anaviy sxema foliy kislotasi, B guruhi vitaminlari va C, E vitaminlarini iste’mol qilishni o’z ichiga oladi, siklning ikkinchi bosqichida E va C vitaminlarini terapevtik dozada birgalikda qo’llash monoterapiyaga qaraganda ancha samarali ekanligi aniqlangan.

Hayz sikli bilan bog’liq muammolarni keltirib chiqaradigan turli xil sabablar tufayli, tashxis qo’yish to’liq diagnostika va muammoni hal qilish uchun kompleks yondashuv talab qilinadi. Tashvishlanish uchun sabablar yo’q va holat «o’zi o’tib ketadi» degandek tuyulsa ham, mutaxassisga murojaat qilish yaxshiroqdir. Faqatgina shifokor keng qamrovli tekshiruv va aniq tashxisdan so’ng to’g’ri davolash taktikasini tanlashi mumkin. O’z-o’zini davolash ham mumkin emas, chunki malakasiz aralashuv bepushtlikgacha jiddiy asoratlarni keltirib chiqarishi mumkin.

manba: kp.ru