Harorat shkalalari

Termometrik moddaga bog‘liq bo‘lmagan harorat shkalasi «Termodinamik harorat shkalasi» (ba’zan uni «Mutloq harorat shkalasi» yoki «Kelvin shkalasi» deb ham atashadi). Bu shkala ingliz fizigi

U. Tomson (Lord Kelvin) tomonidan XIX-asr o‘rtalarida fanga tavsiya etilgan. Kelvin termodinamik harorat shkalasi bitta asosiy tayanch nuqtaga — suvning qattiq, suyuq va gaz fazalaridagi holatlarining termodinamik mutanosiblashgan nuqtasi — suvning uchlanma nuqtasiga asoslanadi. Termodinamik harorat — T belgisi bilan ifodalanadi. Termodinamik harorat birligi — Kelvin, K belgisi bilan ifodalanadi. Suvning uchlanma nuqtasining termodinamik harorati 273.16 K ga teng. 1 kelvin esa, suvning uchlanma nuqtasi termodinamik haroratining 1/273.16 qismiga teng. Suvning uchlanma nuqtasi termodinamik harorati maxsus laboratoriyalarda, bug‘, muz va suyuq holatdagi suvni germetik ampulada termodinamik mutanosiblash yordamida amaliy tajribalarda aniqlanadi.

Termodinamik harorat Selsiy graduslarida ham ifodalanishi mumkin. Bu holda uni t belgisi bilan ifodalanadi va t=T-T₀ tenglama bilan aniqlanadi. Bu tenglamada T₀=273.15 K

Selsiy harorat shkalasi gradusi — °C, Kelvin gradusiga teng.

Termodinamik harorat shkalasini amalda qo‘llash ko‘pincha noqulayliklar va hisob-kitoblarda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Shu sababli, termodinamik harorat shkalasini fan-texnika, va boshqa sohalarda amaliy qo‘llashni soddalashtirish uchun, o‘TXQ ning 1968-yilgi, XIV bosh assambleyasida Xalqaro amaliy termodinamik harorat shkalasi — T₆₈ qabul qilingan. Birinchi navbatda bu termodinamik harorat shkalasining qiymati 273.15 (273.16 emasligi) ekanligi bilan bo‘lsa, qolaversa T₆₈ ni aniqlashda, faqat suvning uchlanma nuqtasidan emas, balki yana 11 ta asosiy va 27 ta qo‘shimcha tayanch nuqtalari — suvning qaynash harorati, qalay va ruxning qotish harorati va ho kazolar inobatga olingan. Xalqaro amaliy termodinamik harorat shkalasi va Kelvin termodinamik harorat shkalasi deyarli bir qiymatni ifodalagani uchun, ular amalda bir xilda T belgisi bilan ifodalanadi, faqat Xalqaro amaliy termodinamik harorat shkalasini aniq ta’riflash yoki unga urg‘u berish zarur bo‘lgan hollardagina unga 68 indeksi bilan T₆₈ ko‘rinishida ifodalanadi.

Amalda eng keng qo‘llaniladigan Selsiy shkalasi esa suvning muzlashi — 0 °C va qaynashi 100 °C graduslarga tayanch nuqtalari sifatida belgilanadi va oraliq interval 100 gradus ulushlarga bo‘lib belgilanadi. Selsiy harorat shkalasi t bilan belgilanadi va Selsiy gradusi odatda °C bilan ifodalanadi.

Ushbu harorat shkalasini 1742-yilda shved olimi Andres Selsiy fanga tavsiya qilgan. Dastlab u suvning qaynash haroratini 0 °C va muzlashini 100 °C deb belgilagan. Ammo bunday shkala birmuncha noqulayliklar paydo qilgani bois, keyinchalik astronom M. Shtremer va botanik Karl Linneylar tomonidan uni hozirgi holatga keltirilgan.

Yana bir harorat shkalasi — Farengeyt shkalasi ham amalda qo‘llanishi bo‘yicha AQSH, Birma, Liberiya va yana bir necha davlatlarda asosiy harorat shkalasi sifatida saqlanib kelmoqda. Bu shkalani 1715-yilda nemis fizigi D. Farengeyt simobli termometrga ko‘ra tavsiya etgan va u 0° uchun qor va nashatirning aralashmasi harorati, 96° uchun odam tanasining me’yoriy haroratini asosiy tayanch nuqta deb belgilab olgan. Farangeyt gradusi — °F bilan ifodalanadi, va suvning muzlash va qaynash haroratlari intervalining 1/180 qismiga teng. Bu shkalaga ko‘ra, 0 °C=320 °F, 100 °C= 212 °F. Farengeyt shkalasidan Selsiy shkalasiga o‘girish quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi:

t=5/9 (F-32)

Bu yerda t — selsiy shkalasi bo‘yicha harorat, F esa farengeyt shkalasi bo‘yicha harorat.

Farengeyt shkalasi nisbatan muqim o‘rnashgan AQSHning o‘zida ham, shkaladagi nochiziqlik (intervallar orasi qiymatlari teng emas) keltirib chiqargan noqulayliklar sababli ko‘p hollarda Rankin shkalasidan foydalanishadi. Ushbu shkalani Shotlandiyalik muhandis va fizik U.Rankin (1820-1872) fanga tadbiq etgan bo‘lib, bu Selsiy va Kelvin graduslari o‘rtasidagi munosabatning, Farengeyt -Kelvin shkalalari orasidagi nisbatga muofiqlashtirilganini ko‘ramiz. Bunda ham Rankin gradusi, farnegeyt gradusiga teng, lekin hisob boshi mutloq nol haroratdan boshlanadi. Rankin shkalasining quyi chegarasi bu mutloq nol harorat, muzning erish harorati esa, 491.67 °Ra , qaynash harorat harorati esa 671.67 °Ra ga teng. Rankin shkalasidagi qiymatlarni Selsiy shkalasida ifodalash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

t=(5F/9)-273.15

Agar Rankin gardusidan Kelvinga aylantirish zarur bo‘lsa, Rankindagi qiymatning 5/9 qismini hisoblab chiqarish kifoya qiladi. Yani, K=5/9Ra

Yana bir harorat shkalasi farang olimi Reomyur tomonidan 1730 yilda ishlab chiqilgan Reomyur shkalasi bo‘lib, u 5:1 nisbatdagi spirt va sivning aralashmasining muzlash va qaynash intervalida 1000:1080 nisbatda kengayishini aniqladi va bu hodisaga moslab spirtli termometr ixtiro qildi. Uning shkalasida ham xuddi Selsiy shkalasidek, suvning muzlash harorat hisob boshi va u 0 °R ga teng. Qaynash harorati esa, yuqoridagi proportsiyaga asoslanib 80 °R ga tenglashtirilgan. Agar Reomyur shkalasidagi harorat ko‘rsatkichini Selsiyga o‘tkazish zarur bo‘lsa, qiymatni chorakka ko‘paytirish (t °C=1.25 °R), aksincha, Selsiydagi qiymatni Reomyurga o‘tkazish kerak bo‘lsa, uning 0.8 (t °R=0.8 °C) qismini hisoblash zarur. Shuni ta’kidlash kerakki, Reomyur shkalasi va gradusi hozirgi kunda amalda deyarli qo‘llanilmaydi.

Harorat shkalalari orasidagi munosabat.