Fizika, 7 klas, Habibullayev P. Q, Boydedayev A, Bahromov A. D, 2017

2 1 s  12 s  12 1   s  12 t 2 s  30 s  12  30 s  12

7-sinf FIZIKA 2018

7-sinf FIZIKA 2018 1-BILET 1. Deformasiya va ularning turlarini ayting. Elastiklik kuchi nima va u qanday vujudga kelishini misollar orqali tushuntiring. Guk qonuni qanday formula bilan ifodalanadi va ta’riflanadi? Tashqi kuch ta’sirida jismlarning shaklini o‘zgartirishi deformatsiya deb ataladi. Deformatsiya elastik yoki plastik bo‘lishi mumkin. Tashqi kuch olingandan so‘ng jismning shakli dastlabki holatiga qaytsa, bunday deformatsiya elastik deformatsiya deb ataladi. Rezina yoki prujinani cho‘zganda yoki siqqanda avvalgi holatiga qaytadi. Ular elastik deformatsiyalanadi. Tashqi kuch olinganidan so‘ng jism shakli o‘zining avvalgi holatiga qaytmasa, bunday deformatsiya plastik deformatsiya deb ataladi. Plastilin ezilsa, u avvalgi holatiga qaytmaydi. Mum, saqich, xamir, loy ham shunday xossaga ega. Bunday moddalar plastik deformatsiyalanadi. Elastiklik kuchi bu – Deformatsiyalangan jismda vujudga kelib, tashqi kuch ga qarshilik ko‘rsatadigan va unga qarama­qarshi yo‘nalgan kuch. Kamon iрi tarang tortilganida, rezina, prujina cho‘zilganida yoki siqilganida, yoki odam polda turganda (yurganda) Ft kuchga qarshi Fel kuch namoyon bo‘ladi. Bu ikki kuch doimo bir-biriga teng bo‘ladi. Elastiklik kuchi tashqi kuch ta’siridagi deformatsiya kattaligiga to‘g‘ri proporsional. Bu qonunni 1660-yilda ingliz olimi Robert Guk kashf etgan. Shuning uchun u Guk qonuni deb ataladi. U quyidagi formula bilan ifodalanadi: F  Fel  kl . Minus ishora qarama-qarshiligini bildiradi. k – elastiklik kuchi va absolyut uzayishini bog‘lovchi koeffisiyenti bo‘lib, deformatsiyalanayotgan prujinaning bikirligi deb ataladi. Xalqaro birliklar sistemasida prujina bikirligining birligi – [N/m]. 2. 3 kg massali jism tinchlik holatidan 2 m/s tezlanish bilan gorizontal ko‘chirilgan 96 J ish bajarilgan bo‘lsa, ko‘chish qancha vaqt davom etgan? Berilgan: Formulasi: Yechilishi: 2 m = 3 kg at 2  96 s t 4 a = 2 m/s2 A  Fs F  ma  3 4 2 A = 96 J t=4s 2A at 2 t=? t  A  ma  Javob : t = 4 s 2

2-BILET 1. Ishqalanish kuchi va tinchlikdagi ishqalanish deb nimaga aytiladi? Ularning paydo bo‘lish sabablarini misollar yordamida tushuntiring va formulasini yozing. Ishqalanish kuchi bu – Harakatga qarshilik qiluvchi kuch. U doim harakat yo‘nalishiga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. Ishqalanish paydo bo‘lishinig ikki sababi bor. Ishqalanish kuchi hosil bo‘lishining birinchi sababi bir-biriga tegib turadigan jismlar sirtining notekisligidir. Bizga o‘ta silliq ko‘ringan jismlar sirti ham noteksidir. Ishqalanish kuchi hosil bo‘lishining ikkinchi sababi – birbiri ga tegib turadigan jismlar yuzasidagi molekulalarning o‘zaro ta’sirlashish kuchidir. Agar jismlarning sirtlari yaxshi silliqlangan bo‘lsa, jismlar bir-biriga tekkanda ular sirtidagi molekulalar birbiriga juda yaqin bo‘ladi. Bunda bir-biriga tegib turgan jism molekulalari orasida tortishish kuchlari sezilarli bo‘ladi va ishqalnishni vujudga keltiradi. Jismlarning birbiriga ishqalanish hodisalari uch turga bo‘linadi: tinchlikdagi ishqalanish, sirpanish ishqalanish va dumalanish ishqalanish. Jismning tinch holatidan harakatga kelish paytidagi ishqalanish kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchi deyiladi. Jism nisbiy tinchlikda turganda ishqalanish kuchi uni bir joyda ushlab turadi va u jismning joyidan Telegram manzilimiz @maktabimuz

qo‘zg‘alishiga to‘sqinlik qiladi. Bu kuch tinchlikdagi (tinch holatdagi) ishqalanish kuchidir. Xonadagi stol-stul, javon va boshqa jihozlar tinchlikdagi ishqalanish kuchi tufayli polda qimirlamay turadi. Yurganimizda oyoq kiyim tagi sirti bilan yer sirti o‘rtasida tinchlikdagi ishqalanish kuchi hosil bo‘ladi. Ishqalanish kuchi bo‘lmaganida biz yura olmas edik, muz ustida yurgandek sirpanib ketardik. Ishqalaanish Kuching asosiy formulasi: Fish  N . Tinchlikdagi ishqalanishning formulasi F = Fi(t) bilan ifodalanadi. Ya’ni jism garizantal sirt bo‘ylab tortilganda ma’lum maksimal F = Fi(t) qiymatga yetgandagina joyidan qo‘zg‘aladi. 2. Massasi 780 g bo‘lgan temirning suvdagi vazni 6,8 N ga, noma’lum suyuqlikdagi vazni esa 7 N ga teng. Bu suyuqlikning zichligini aniqlang. Temirning zichligi 7800 kg/m ga teng. Berilgan: Formulasi: Yechilishi: -3 m = 780·10 kg   6,8  V j  10  (7800  1000)  P1  mg  FA1 P1 = 6,8 N    P mg F    7  V j  10  (7800   x ) A2 P2 = 7 N  2 6,8 ρs = 1000 kg/m3 FA   sV j g Vj   10 4 g = 10 N/kg 10  6800   P  V g  V g  j j s j  1 7   x  7800  4  10  10  P2   jV j g   xV j g  x  7800  7000  800 ρx = ? Javob :  x  800 kg/m3 3-BILET 1. Nyutonning uchinchi qonuni qanday ta’riflanadi va ifodalanadi? Nyutonning uchinchi qonuni aks ta’sir qonuni ekanligini isbotlang. О‘zaro ta’sirlashuvchi ikki jism bir-biriga miqdor jihatdan teng va to‘g‘ri chiziq bo‘yicha qarama-qarshi tomonlarga yo‘nalgan kuchlar bilan ta’sir qiladi. Nyutonning uchunchi qonuni shunday ta’rifiadi va bu formula Nyutonning uchinchi qonunini a1 m2  F   F Bunda minus ishora F2 kuch F1, kuchga quyidagicha ifodalaydi: 1 2, a1 m1 qarama-qarshi yo‘nalganligini bildiradi. O‘zaro ta’sirlashuvchi F1 va F2 kuchlardan F1 ta’sir kuchi, F2 esa aks ta’sir kuchi deyiladi. Nyutonning uchinchi qonuni aks ta’sir qonuni deb ham yuritiladi. Aks ta’sir qonunining namoyon bo‘lishini har qadamda uchratishimiz mumkin. Rolik ustida arqon bilan bir-birini tortayotgan ikki boladan biri ikkinchisini qanday kuch bilan tortsa, o‘zi ham ikkinchi bolaga shuncha aks ta’sir kuchi bilan tortiladi. Musht bilan stol ustiga qanday kuch bilan ursak, stol ham mushtimizga shunday kuch bilan aks ta’sir qiladi. Devorni 300 N kuch bilan itarsak, devor ham bizga 300 N kuch bilan aks ta’sir etadi. 2. Umumiy massasi 700 g bo‘lgan raketada 400 g portlovchi modda bor. Agar gazlar 300 m/s tezlik bilan bir onda chiqib ketsa, raketa qanday balandlikka ko‘tariladi? Havoning qarshiligini hisobga olmang. g = 10 m/s. Berilgan: Formulasi: Yechilishi: m = 0,7 kg 0,4  300 (m1  m2 )r  m2g  400 r  mg = 0,4 kg 0,7  0,4 2  ϑ2 = 300 m/s h r 2g g = 10 m/s2

16 10 4  8000 h 2 10 Javob : h = 8 km

4-BILET 1. Tekis o‘zgaruvchan harakat, tezanish va uning birliklari, bosib o‘tilgan yo‘l grafikda qanday ifodalanadi? Tekis o‘zgaruvchan harakat deb – ixtiyor teng vaqtlar oralig‘ida tezligi mos ravishda teng kattaliklarda o‘zgarib boradigan harakatga aytiladi. Masalan mashina 1 sekundda tezligini 0 dan 5 gacha orttirdi va 2 sekundda 5 dan 10 gacha orttirdi. Ya’ni, teng vaqtlar orasida tezligi bir xil o‘zgardi. Tezlanish deb – vaqt birligi ichida jismning tezligi   0 o‘zgarishiga aytiladi. Formulasi: a  . t m / s  m   2 . Birligi:   s   s  Yo‘l grafigi. Jism joyidan qo‘zg‘alib ϑ0 boshlang‘ich tezlik va a 

bilan tekis tezlanuvchan harakat qilayapti. Bunday harakat uchun yo‘l grafigini chizish uchun avval S  0t 

at 2 formuladan t vaqtning bir necha qiymatiga mos kelgan S yo‘lni 2

hisoblaymiz va natijalami jadvalga yozib chiqamiz: t, s S, m Jadvaldagi t va S ning mos qiymatlarini koordinata o‘qlarida aks ettirib, yo‘l grafigini hosil qilamiz. Tekis harakat qilayotgan jism uchun ham yo‘l grafigi zaylda chiziladi. Uning grafigi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan bosib o‘tilgan tekis orta boradi. 2. Kosmik kema Yer sirtidan qanday balandlikka ko‘ratilganda, erkin tushish tezlanishi 2,45 m/s gacha kamayadi? Yerning radiusi R = 6400 km Berilgan: Formula: Yechish: 2 M g2 = 2,45 m/s 10 Rh 10 Rh g G 2 3  2 R = 6400∙10 m R 2,45 R 7 R 2 g = 10 m/s2 g  Rh 10 Rh 10 2 R  7 R   2 h g2  R  7 R 7 h=?

Javob: h =R 5-BILET 1. Markazga intilma va qochma kuchlar nima va qanday formulada ifodalanadi. Ulardan turmushda foydalanishga misollar keltiring. Aylanma harakatda jismga ta’sir qiluvchi kuch markazga intilgan bo‘ladi, shuning m 2 uchun markazga intilma kuch deyiladi va Fm.i deb belgilanadi. Fm.i  . Jismga R ta’sir qilayotgan markazga intima kuch jimning massasi va chiziqli tezlik kvadratiga

to‘g‘ri proporsional, aylanish radiusiga teskari proporsional. Ipga bog‘langan sharchani aylantirganimizda biz unga ip orqali ta’sir etamiz. Ip orqali sharchani Fm.i kuch bilan markazga tortib turamiz. Sharcha massasi qancha katta bo‘lsa, biz uni shuncha katta kuch bilan tortib turishimiz kerak. Sharchaning chiziqli tezligi kvadrati qancha oshsa, uni tortib turish uchun ham shuncha katta kuch kerak bo‘ladi. Lekin sharchani aylantirganimizda qancha uzun bo‘lsa, ya’ni aylanish radiusi qancha uzun bo‘lsa, sharchani tortib turish uchun shuncha kam kuch talab etiladi. Nyutonning uchinchi qonuni aylanma harakat uchun ham o‘rinlidir. Aylanma harakat qilayotgan sharchaga ta’sir etayotgan markazga intilma kuchga miqdor jihatdan teng va unga qarama-qarshi yo‘nalgan kuch mavjud. Bu kuch markazdan qochma kuch deb m 2 ataladi. Fm.q  . Markazdan qochma kuch aylanish markazidan radius bo‘ylab R aylana tashqarisi tomon yo‘naladi. Markazdan qochma kuchning mavjudligidan turmushda va texnikada keng foydalaniladi. Masalan, yuvilgan kiyim maxsus quritish barabaniga solinadi. Sut separatori yordamida sutdan qaymog‘i ajratib olinadi. Bunda separator barabani katta tezlikda aylanishi natijasida uning ichidagi sut ikki qismga ajraladi. Markazdan qochma kuch ta’sirida yog‘siz sut chiqib ketadi va maxsus idishga yig‘iladi. Baraban markazida esa yog‘li yengil sut (qaymoq) qoladi. 2. Laboratoriya ishi: Qattiq jismning zichligini aniqlash. LABORATORIYA ISHI. QATTIQ JISMNING ZICHLIGINI ANIQLASH Kerakli asboblar. Shayinli tarozi (toshlari bilan), o‘lchov chizg‘ichi, to‘g‘ri burchakli parallelepiped shaklidagi yog‘ochdan, plastmassadan, metalldan yasalgan narsalar. To‘g‘ri geometrik shaklga ega bo‘lmagan predmetlar (kichik qaychi, qalamtarosh), suv, menzurka. Ishni bajarish. 1. To‘g‘ri burchakli parallelepiped shaklidagi jismlardan biri olinib, uning bo‘yi (a), eni (b) va balandligi (h) chizg‘ich yordamida o‘lchanaymiz (rasm). Natijalarga ko‘ra V= a·b·h hajm hisoblaymiz. 2. Tarozining bir pallasiga to‘g‘ri burchakli parallelepiped, ikkinchi pallasiga toshchalar qo‘yilib, muvozanatga keltiramiz. Toshchalarga qarab jism massasi m aniqlaymiz. 3.  

m formula yordamida jism zichligi hisoblab topamiz. V

4. Yuqorida ko‘rsatilganidek, tajriba boshqa parallelepipedlar bilan o‘tkazib, ularning ham zichliklari aniqlaymiz. 5. O‘lchash va hisoblash natijalari quyidagi jadvalga yozamiz. Zichligi, Eni, Bo‘yi, Balandligi, Hajmi, Massasi, Jism g/sm3 sm sm sm sm3 g Yog‘och parallelepiped Plastmassa parallelepiped Metall parallelepiped 6. To‘g‘ri geometrik shaklga ega bo‘lmagan jismlardan birining massasi mjism tarozida tortib olamiz.

7. Menzurkaga jism solinganda suv sathi o‘lchov chizig‘idan o‘tib ketmaydigan darajada suv quyamiz. Dastlabki suv sathi V1 yozib olamiz. 8. Massasi aniqlangan jismni ipga bog‘lab, menzurkaga tushiramiz. Bunda suv sathi ko‘tariladi. Suvning jism botirilgandagi sathi V2 o‘lchab olamiz. 9. Vjism = V2 – V1 formuladan jism hajmiini hisoblaymiz. 10. p jism 

dan jism zichligi hisoblab topamiz.

11. Tajriba boshqa jism bilan takrorlanadi va natijalar jadvalga yozamiz. Jism

1. 2. 6-BILET 1. Yerning tortishish kuchi ta’sirida gorizontal otilgan jismlarning harakatini tahlil qiling. Birinchi kosmik tezlik nima va uning son qiymatini ayting. Jism baland minoradan υ0 boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otilsin. Yerning tortish kuchi ta’sirida bu jism egri chiziqli harakat qilib, minoradan s masofa uzoqlikka borib tushadi. Balandlikdan gorizontal yo‘nalishda otilgan jismning harakatida ikki qiziq hodisaga to‘xtalamiz. Birichisi: h balandlikdan tashlangan jism yerga qancha vaqtda tushsa, υ0 boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otilgan jism ham shuncha vaqtda yerga tushadi. 80 m balandlikdan tashlangan jism 4 s da yerga tushadi. Shu balandlikdan 5 m/s, 10 m/s, 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otilgan jismlar ham bir xilda 4 s da yerga tushadi. Hattoki, ularmng 1 s, 2 s, 3 s oxirida yerdan balandliklari ham bir xil bo‘lib, boshlang‘ich tezliksiz tashlangan jismdagi kabi bo‘ladi. Chunki jism faqat gorizantal yo‘nalish bo‘yicha tezlik oladi. Vertikal yo‘nalsh bo‘yicha esa erkin tushadi. Ikkinchisi: Gorizontal otilgan jism ixtiyoriy teng vaqtlar orasida minoradan bir xil masofaga uzoqlashib boradi. Agar yerga jismning egri chiziqli harakatining proyeksiyasi tushirilsa, uning proyeksiyasi to‘g‘ri chiziqli tekis harakatni ifodalaydi. Shuning uchun minora ostidan jismning tushgan joyigacha bo‘lgan masofani s = υ0t formula bilan hisoblash mumkin. Yerning tortish kuchi ta’sirida jismning Yer atrofida aylana bo‘ylab harakatlanishiga erishtiradigan eng kichik tezlik birinchi kosmik tezlik deyiladi. Birinchi kosmik tezlik qiyamti υI = 7,9 km/s. Yer sirti yaqinida gorizantal yo‘nalishda 7,9 km/s tezlik bilan otilgan jism Yer shari atrofida aylana bo‘ylab harakatlanadi. Sun’iy yo‘ldoshlar aynan shu tezlikda uchiriladi. Shuning uchun ular yerga tushmasdan yer sirtida aylana bo‘ylab harakat qiladi. 2. Tormozlangan poyezd tekis sekinlanuvchan harakat qilib 1 minutda o‘z tezligini 40 km/ soat dan 28 km/soat gacha kamaytirgan. Poyezdning tezlanishi va tormozlanish vaqtida o‘tgan yo‘li topilsin? Berilgan: Formulasi: Yechilishi: t = 1 min = 1/60 soat 40  28 12 1 1  2   a  a  m/s2 ϑ1 = 40 km/h = 40/3,6 m/s 3,6  60 3,6  60 18 t ϑ2 = 28 km/h = 28/3,6 m/s   2 1 40 40 t   200 t 1  1 0 , 2 a a 3,6  18

t = 200 s Javob : a 

1  0,056 ; t = 200 18 s

a, t = ? 7-BILET 1. Butun olam tortishish qonunini ta’riflab bering. U qanday formulada ifodalanadi. Atrofimizdagi jismlarning bir-birini tortishishini nima sababdan sezmaymiz? Gravitatsion tortishish kuchi: Ikki jismning o‘zaro tortishish kuchi ularning massalariga to‘g‘ri proprsional, ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional. Formulasi: F  G

m1 m 2 . Gravitatsiya doimiysining son qiymati R2

6,67∙10-11 N∙m2/kg2 bo‘lib, uni 1798 – yilda ingliz olimi Genri Kavendish aniqlagan. Bu formula gravitatsion tortish kuchini ifodalaydi. Butun olamdagi jismlarning tortishish kuchini ifodalagani uchun u Butun olam tortishish qonuni deb ataladi. Atrofimizdagi barcha narsalar – uy, mashina, odamlar, stul-stollar va hokazolar bir-biri bilan o‘zaro tortishadi. Bu kuchlar juda kichik bo‘lgani uchun ularni sezmaymiz. 2. Richagning kichik yelkasi 5 sm, kattasi 30 sm. Kichik yelkaga 12 N kuch ta’sir qiladi. Kattasiga qanday kuch bilan ta’sirlashsa muvozanat hosil bo‘ladi? Berilgan: Formulasi: Yechilishi: l = 5 sm = 0,05 m 12  0,05 M  Fl M 1  M 2 F  2 2 l2 = 30 sm = 0,3 m F l  F l 0 , 3 11 2 2 F1 = 12 N Fl F2  1 1 Javob : F2 = 2 N l2 F2 = ? 8-BILET 1. Yerning sun’iy yo‘ldoshi deb nimaga aytiladi? Kosmosning zabt etilishi haqida gapirib bering. Inson tomonidan yaratilib fazonga uchirilgan va su’niy ravishda yo‘ldoshga aylantirilgan jismlar – yerning su’niy yo‘ldoshlari deyiladi. Ularga Raketa, sun’iy yo‘ldoshlar (sputniklar) misol bolishi mumkin. Raketa Yerning sun’iy yo‘ldoshiga aylanishi uchun kamida 300 km balandlikka olib chiqilib, unga birinchi kosmik tezlikni berish zarur. Insoniyat tarixida birinchi marta 1957-yil 4-oktabrda 83 kg massali jism quvvatli eltuvchi-raketa yordamida zaruriy balandlikka olib chiqilib, unga birinchi kosmik tezlik berishga erishilgan. Shar shaklidagi bu jism Yer atrofida orbita bo‘ylab aylana boshlagan, ya’ni sun’iy yo‘ldoshga aylangan. 1961-yil 12-aprelda birinchi marta inson kosmosga uchdi. Yerdan ko‘tarilib, sun’iy yo’ldoshga aylantirilgan «Vostok-1» kosmik kemasida Yuriy Gagarin sayyoramizni bir marta aylanib, Yerga eson-omon qaytib tushdi. Shu davrdan e’tiboran kosmosni zabt etish va keng ko‘lamda o‘rganish boshlanib ketdi. Yuzlab kosmonavtlar va astronavtlar kosmik kemalarda Yer atrofini orbita bo‘ylab aylanib, turli tadqiqotlarni o‘tkazdilar. Kosmosni zabt etishda yana bir buyuk yutuq — 1969-yil 21-iyunda astronavtlar N. Armstrongs E. Oldrin boshqargan kosmik kema Oyga ohista qo‘ndi, inson ilk bor Oyga qadam qo‘ydi.

Kosmosni zabt etishda o‘lkamizda tug‘ilib, voyaga yetgan kosmonavtlar ham munosib hissa qo‘shganlar. Toshkent viloyatining Iskandar qishlog‘ida tug‘ilgan uchuvchi – kosmonavt Vladimir Jonibekov 5 marta (1978, 1981, 1982, 1984, 1985-yillarda) kosmosga parvoz qilib, orbita bo‘ylab jami 145 kun bo‘lgan. 2. Massasi 1,2 kg bo‘lgan yukni o‘quvchi uzunligi 0,8 m va balandligi 0,2 m li qiya tekislikka 5,4 N kuch ta’sirida olib chiqdi. Qiya tekislikning f.i.k.ni toping. Berilgan: Formulasi: Yechilishi: m = 1,2 kg 1,2 10  0,2 A 100%  55,6%    f 100% l = 0,8 m 5,4  0,8 At h = 0,2 m mgh  100% F = 5,4 N/m Javob : η = 55,6% Fl 2 g = 10 m/s η=? 9-BILET 1. Harakatni tushuntirishda tekis harakat, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatni taqqoslang. Tezlik deb nimaga aytiladi? U qanday formulada ifodalanadi, xalqaro birliklar sistemasida birligi. Notekis harakatda oniy va o‘rtacha tezliklarni tushuntiring. Mexanik harakat deb, jismlarning vaqt o‘tishi bilan fazoda joylashgan o‘rnining boshqa jismlarga nisbatan o‘zgarishiga aytiladi. Tezlik deb vaqt birligi ichida bosib s o‘tilgan yo‘lga aytiladi. U   formula bilan ifodalanadi. Xalqaro birliklar sistemasida t birligi: [m/s]. Agar biror jism harakati davomida bir xil tezlik bilan harakatlansa yoki istalgan teng vaqtlar ichida teng masofalarni bosib o‘tsa, bunday harakatga tekis harakat deyiladi. Bunga misol sifatida havoda tarqalayotgan tovushni, radioto‘lqinlarni olish mumkin. Soat strelkalarining uchi tekis harakat qiladi. Avtomobillar qisqa vaqt davomida tekis harakat qilishi mumkin. Jismning trayektoriyasi tog‘ri chiziqdan iborat bo‘la va istalgan teng vaqtlar ichida teng masofalarni bosib o‘tsa, bunday harakatga to‘g‘ri chiziqli tekis harakat deyiladi. Uning tekis harakatdan farqi trayektoriyasi tog‘ri chiziqdan iborat. Bunga yo‘lning ko‘tarilish, pasayish va burilishlar bo‘lmagan qismida avtomobilning tezlikni o‘zgartirmay harakatlanishi misol bo‘ladi. Tezligi harakat trayektoriyasining turli qismida turlicha bo‘lgan harakat notekis harakat deyiladi. Kundalik turmushda harakatlanayotgan jismlarni kuzatsak, ularning notekis harakat qilishlarini ko‘ramiz. Masalan, bekatdan chiqib harakatlanayotgan avtobus o‘z tezligini oshirib boradi. Bekatga yaqinlashayotganda esa tezligini kamaytirib to‘xtaydi. O‘rtacha tezlik deb, jism bosib o‘tgan butun yo‘lni shu yo‘lning shu yo‘lni bosib o‘tish uchun sarflangan butun vaqtga nisbatiga aytiladi. O‘rtacha tezlikni topish uchun boshlang‘ich va oxirgi tezlikni qo‘shib ikkiga bo‘linadi. Jismning muayyan bir paytdagi yoki trayektoriyaning ma’lum bir nuqtasidagi tezligi oniy tezlik deb ataladi. Oniy tezlik jismning kuzatilayotgan ondagi tezligini bildiradi. 2. Laboratoriya ishi: Dinamometr yordamida kuchlarni o‘lchash. LABORATORIYA ISHI. DINAMOMETR YORDAMIDA KUCHLARNI O‘LCHASH. Kerakli asboblar. Dinamometr, turli massali jismlar, rezina, uchida ilmog‘i bor silliq taxtacha, stol.

Ishni bajarish. 1. Og‘irlik kuchini o‘lchash. Dinamometrni olib, shkalasini o‘rganamiz. Dinamometrning o‘lchash chegarasini va aniqlik darajasini yozib olamiz. Dinamometrni shtativga mahkamlab, uning ilmog‘iga turli massali jismlarni ilamiz (rasmdagidek). Har safar dinamometr ko‘rsatishlarini yozib olishimiz kerak. 2. Ishqalanish kuchini o‘lchash. 1-tajriba. Stol ustiga uchida ilmog‘i bor silliq taxtachani qo‘yamiz. Dinamometr ilmog‘ini taxtacha ilmog‘idan o‘tkazamiz.

Dinamometr uchidan ushlab, sekin tortamiz. Jism joyidan qo‘zg‘algandan boshlab, iloji boricha, jismni juda sekin tekis harakat qildiramiz. Shu holatda dinamometr ko‘rsatishini yozib olamiz. Izoh: Jism tekis harakatlantirilganda tortuvchi kuch F, ishqalanish kuchi Fishq, ga teng bo‘ladi. F= Fishq. 2-tajriba. Taxtacha ustiga 1 kg toshni qo‘yamiz. Tajribani takrorlaymiz. Dinamometr ko‘rsatishidan foydalanib, ishqalanish kuchini aniqlaymiz. Taxtacha ustiga qo‘yiladigan yuklar miqdorini o‘zgartirib, ishqalanish kuchlarini aniqlaymiz. 3.* Elastiklik kuchini o‘lchash. 1-tajriba. Dinamometrning asosiy qismi prujina bo‘lganligidan, unga yuk osilganda, yukning og‘irligi prujinaning elastiklik kuchiga teng bo‘ladi. 2-tajriba. Rezinaning elastiklik kuchini o‘lchash uchun taxtacha va dinamometr oralig‘iga l0 = 15– 20 sm uzunlikdagi rezina ulanadi. Dinamometr uchidan ushlab, yukni tekis harakat qiladigan holatda tortiladi. Bunda rezina cho‘ziladi va unda hosil bo‘lgan elastiklik kuchini dinamometr ko‘rsatishidan yozib olinadi. 3-tajriba. Dinamometrni vertikal holatda shtativga mahkamlanadi. Uning ilmog‘iga 1015 sm uzunlikdagi rezina bog‘lanadi. Rezina oxirini siqib, ip bilan bog‘lanadi va ip uchini halqa shaklida qoldiriladi. Ipga massasi ma’lum bo‘lgan toshlar ilinadi. Dinamometr ko‘rsatishidan rezina cho‘zilishi tufayli hosil bo‘lgan elastiklik kuchi aniqlanadi. Ishqalanish kuchini o‘lchash jadvali Yuksiz dinamometr Taxtachaga qo’yilgan yuk Yukli holatda dinamometr ko’rsatishi (N) massasi (kg) ko‘rsatishi (N) Elastiklik kuchini o‘lchash jadvali Yuk osilganda dinamometr Yuk harakatlanganda Rezina qo‘yilganda ko‘rsatishi (N) dinamometr ko‘rsatishi (N) dinamometr ko‘rsatishi (N)

1. Potensial energiya deb nimaga aytiladi? Jismning vertikal harakatida qanday holda musbat, qanday holda manfiy ish bajarishini misollar yordamida tushuntiring. O‘zaro ta’sir qiluvchi jismlarning yoki jism qismlarining bir-biriga nisbatan vaziyatiga bog‘liq bo‘lgan energiya potensial energiya deb ataladi. Birligi: [J]. E p  mgh . Jism potensial energiyasining o‘zgarishi bajarilgan ishga teng. Jism yuqoridan pastga tushishida Ep2 0 bo‘ladi. Bunda og‘irlik kuchi musbat ish bajaradi. Jismni yuqoriga ko‘tarishda esa Ep2 > Ep1 bo‘lgani uchun A P. Mumkin.

20-BILET 1. Skalyar va vektor kattaliklarni ayting va ularning ustida amallarni (qo‘shish, ayirish, bo‘lish, ko‘paytirish) tushuntiring.

Fizik kattaliklarni ikkita guruh – skalyar va vektor kattaliklarga bo‘linadi. Yo‘nalishining ahamiyati bo‘lmagan, faqat son qiymati bilan aniqlanadigan kattaliklar skalyar kattaliklar deb ataladi. Hajm, vaqt, yo‘l, massa, energiya kabi fizik kattaliklar skalyar kattaliklardir. Ular ustida amallar sonlar ustida amallar kabi bajariladi. Masalan, birinchi jismning massasi m1 = 8 kg, ikkinchi jismning massasi m2 = 4 kg bo‘lsa, ularning birgalikdagi massasi: m1 + m2 = 8 kg + 4 kg = 12 kg. Bu ikki jism massalari orasidagi farq: m1 – m2 = 8 kg – 4 kg = 4 kg. Bundan tashqari, jism massasini biror songa ko‘paytirish yoki bo‘lish mumkin. Masalan, m = 12 kg bo‘lsa, uni 3 ga ko‘paytirish va bo‘lish quyidagicha bajariladi: m·3 = 12 kg; m : 3 = 12 kg : 3 = 4 kg. Ba’zi fizik kattaliklar bilan ish ko‘rilganda ularning son qiymatini bilish kifoya qilmaydi, ularning yo‘nalishi ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Son qiymatlari va yo‘nalishlari bilan aniqlanadigan kattaliklar vektor kattaliklar deb ataladi. Kuch, tezlik, ko‘chish kabi fizik kattaliklar vektor kattaliklardir. Odatda, vektor kattaliklar ustiga yo‘nalish – strelka    qo‘yiladi. Masalan, kuch – F , tezlik –  , ko‘chish – s , ko‘rinishda ifodalanadi. Vektor kattaliklar ustida amallar oddiy sonlar ustida amallar kabi bajarilmaydi. Ularning yo‘nalishlari bir xil bo‘lsa, bu kattaliklar qo‘shiladi. Ikkita vektorni qo‘shish uchun birinchi vektorning oxiriga ikkinchi vektorning boshi qo‘yiladi va birinchi vektorning boshidan ikkinchi vektorning oxiriga yo‘nalgan vektor o‘tkaziladi. Shu vektor ikki   vektorning yig‘indisi bo‘ladi. a  b  a  b .Bir vektordan ikkinchi vektorni ayirish uchun ikkala vektorning boshlari bir nuqtaga qo‘yiladi va ikkinchi vektor uchidan birinchi vektor uchiga yo‘nalgan vektor o‘tkaziladi. Shu vector ikki vektorning ayirmasi   bo‘ladi. a  b  a  b .Vektor kattalik musbat songa ko‘paytirilsa, uning kattaligi shu son marta ortadi, yo‘nalishi esa o‘zgarmaydi. Agar manfiy songa ko‘paytirilsa yoki bo‘linsa, yo‘nalish teskarisiga o‘zgaradi. Vektor kattalik musbat songa bo‘linsa, uning kattaligi shu son marta kamayadi, yo‘nalishi esa o‘zgarmaydi. 2. Traktor pritsepti 10 kN kuch bilan tortayapti, va unga 0,5 m/s2 tezlanish berayapti. Kuchi 30 kN bo’lgan traktor unga qanday tezlanish beradi? Berilgan: Formula: Yechish: 3 3 F F = 10∙10 N 30 10  0,5 m m1  m2 a2   1,5 m/s2 2 3 a = 0,5 m/s a 10 10 F = 30∙103 N F1 F2  Javob: a =1,5 m/s2 a1 a2 a=?

21-BILET 1. Energiyaning aylanishi va saqlanishini misollar yordamida tushuntiring. Tabiatda mexanik, issiqlik, elektr, yorug‘lik, yadro, kimyoviy va boshqa turdagi energiyalar mavjud. Bu energiyalar bir-biriga aylanib turadi. Masalan, mexanik energiya issiqlik energiyasiga, elektr energiya mexanik energiyaga aylanishi mumkin. Bunga misol biz elektr energiyasida xonadonlarni yoritishda ishlatamiz. Tormoqdan kelgan elektr energiya lampochkada yo‘rug‘lik energiyasiga va juda oz miqdorda issiqlik energiyasiga aylanadi. Energiya turi jihatdan bir-biridan farq qilsa-da, miqdor jihatdan saqlanadi, ya’ni energiya bordan yo‘q bo‘lmaydi, yo‘qdan bor bo‘lmaydi, u faqat bir turdan boshqa turga aylanishi mumkin. Shu sababli tabiatdagi turli hodisa va jarayonlar

energiya orqali bir-biriga bog‘langan. Masalan, 100 m balandlikdagi 10 kg massali jismnign potensial energiyasi 10 kJ. Uni endi yerga qo‘yib yuborsak uning balandligi kamayadi va potensial energiyasi kamaya boshlaydi. Lekin u yerga yaqinlashgan sayin uning tezligi ortadi va kinetic energiyasi ortib ketadi. Yerga tegish nuqtasida esa potensial energiya nolga teng bo‘lin kinetik energiyasi 10 kJ bo‘ladi. Ya’ni uning to‘liq energiyasi E = Ek + Ep saqlanib qoladi. U faqat harakat davomida bir-biriga o‘tadi. 2. Velosipedchi va mototsiklchi bir nuqtadan o‘zaro tik yo‘nalishlarda harakat boshlaganlaridan 10 sekund o‘tgach, ular o‘rtasidagi masofa 150 metr bo‘ldi. Mototsiklchining tezligi qanday bo‘lgan? Mototsiklchining tezligi velosipedchining tezligidan 3 marta katta. Berilgan: Formula: Yechish: t = 10 s 3 150 n  m2  v2 s  n t  22,5 m  s = 150 m  2 10 n  4v2  2v ϑv=ϑm/3 ϑm = 22,5 m/s ϑm = ?  3s s 2 m  m  Javob: ϑm = 22,5 m/s 3 2t t 22-BILET 1. Nyutonning ikkinchi qonunini ta’riflab bering. U qanday formulada ifodalanadi. Nyutonning ikkinchi qonunining ta’rifi: Jismning boshqa jism bilan o‘zaro ta’sirlashishi natijsida olgan tezlanishi unga ta’sir qiloyatgan kuchga to‘g‘ri proporsional, uning massasiga teskari proporsional. Formulasi: a=F/m. Agar jismga ta’sir etayotgan F kuch qancha marta ortsa, jism olgan a tezlanish ham shuncha marta ortadi. Agar jismning massasi m qancha marta ortsa, uning olgan a tezlanishi shuncha marta kamayadi. Shu formulaga ko‘ra 1 N – bu 1 kg massali jismga 1m/s2 tezlanish beradigan kuchdir. Aslida, Nyutonning birinchi qonuni ikkinchi qonunining F= 0 dagi xususiy holidir. Chunki, F= 0 = ma da m ≠ 0 bo‘lgani uchun, a = 0 ekanligi kelib chiqadi. Ya’ni, jismga kuch ta’sir etmasa, unda tezlanish bo‘lmaydi. 2. A va B punktlardanbir-biriga qarab ikki velosipedchi yo‘lga chiqdi. Ular B punktdan 30 km masofada uchrashishdi. Manzilga borib qaytishda esa A punktdan 18 km masofada uchrashishdi. Punktlar orasidagi masofani toping. Berilgan: Formula: Yechish: s1 = s – 30 km s  t 30 s  30 s s2 = 30 km t2  t1  t s1′ = s – 18 km 1 2  s2′ = 18 km   t1  t 2 t1  t 2  s  18  30 s  12 t1  

1 1 s  30 s  30 1   30 t 2 s  30 s  12 1   s  12 30 2 2

 s  30  18 s  12 t2  

2 1 s  12 s  12 1   s  12 t 2 s  30 s  12  30 s  12

s 2  42s  360  30s  360 s 2  72s s  72 km Javob: s  72 km

23-BILET 1. Mexanik ish deb nimaga aytiladi va u qanday formulada ifodalanadi? Kundalik turmushda mexanik ish bajarilishiga misollar keltiring. Mexanik ish – kuchning shu kuch yo‘nalishida jism bosib o’tgan yo‘lning ko‘paytmasiga teng, ya’ni: A = FScosα. Gorizantal tekislikda esa mexanik ish A = FS. Chunki, gorizont bilan Kuch orasidagi burchak 0°. Xalqaro birliklar sistemasida ishning birligi – joul [J]. 1 J – bu 1 N kuch ta’sirida jismni 1 m masofaga ko‘chirishda bajarilgan ishga teng. Bu birlik nomi ingliz fizigi Jeyms Joul sharafiga qo‘yilgan. Mexanik ish turli kuchlar orasida bajarilgani uchun kuchning ishi deb ham yuritiladi. Agar jismga ta’sir etayotan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak 90° dan kichik bo‘lsa, kuch musbat ish bajaradi. A>0. Agar jismga ta’sir etayotan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak 90° bo‘lsa, kuch ish bajarmaydi. A=0. Agar jismga ta’sir etayotan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak 90° dan katta bo‘lsa, kuch manfiy ish bajaradi. A

R formuladan mg

hisoblaymiz. 5. Taxtacha ustiga avval 100 g li, so‘ngra 200 g li tarozi toshlarini qo‘yib, tajribani takrorlaymiz. Ular uchun ham sirpanish ishqalanish kuchini topamiz. Natijalarni jadvalga yozamiz. 6. μo‘rt = (μ1 + μ2 + μ3,)/3 formuladan foydalanib, sirpanish ishqalanish koeffitsiyentining o‘rtacha qiymatini hisoblab, natijani jadvalga yozamiz. № m, kg P, N Fish(s), N 1. 2. 3. 7. Absolyut va nisbiy xatoliklarni topamiz.

24-BILET 1. Jismning inertligi deb nimaga aytiladi? Jismning massasi nima va u qanday belgilanadi. Massani qanday asboblarda o‘lchash mumkin. Jismga boshqa jism ta’sir etmaganda uning oldingi holatini saqlash xossasiga inertlik deyiladi. Jismning inertligi qancha katta bo‘lsa, uning tinch yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakat holatini o‘zgartirish shuncha qiyin kechadi. Barcha jismlar inertlik xossasiga egadir. Jismning inertlik xossasini tavsiflaydigan fizik kattalik massa deb ataladi va m harfi bilan belgilanadi. «Massa» so‘zi lotinchada «bo‘lak», «parcha» degan ma’noni bildiradi. Istalgan jismning massasi, u qayerda bo‘lishidan qat’i nazar, bir xil qiymatga ega bo‘ladi. Jism dengiz ostidami, boshqa sayyoradami yoki kosmosdami, farqi yo‘q, massasi o‘zgarmaydi. Xalqaro birliklar sistemasida massaning birligi qilib kilogram qabul qilingan. Jism massasi gramm (g), sentner (sr), tonna (t) kabi birliklarda ham o‘lchanishini bilasiz. Jismlar massasini har xil turdagi tarozilar yordamida o‘lchanadi. 2. Gidravlik press kichik porshenining yuzi 8 sm, katta porsheniniki 800 sm. Kichik porshenga 600 N kuch berilganda, katta porshendan 54 kN kuch olindi. Ishqalahish bo‘lmaganda va ishqalanish bo‘lganda, shu press yordamida kuchni necha marta oshirish mumkin bo‘ladi? Berilgan: Formula: Yechish: 2 -4 2 S1 = 8 sm = 8·10 m F 600  800 10 4 p  p   6 10 4 F2  1 2 4 S2 = 800 sm2 = 800·10-4 m2 S 8 10 F1 = 600 N F1 F2 6000  N1   100 F2(ish) = 54000 N S1 S 2 600 6000 F S N 1 , N2 = ? N2   90 N 2  2 600 F1 S1 Javob: N1 = 100, marta FS F2  1 2 Ishqalanish bo‘lganda: N2 = 90 marta S1 25-BILET 1. Quvvat va uning birliklari haqida ayting. Quvvat, kuch va tezlik orasidagi munosabatni tushuntiring. A Vaqt birligida bajarilgan ish quvvat deb ataladi va N harfi bilan belgilanadi. N  t 1W – bu 1 s ichida 1 J ish bajaradigan qurilmaning quvvati qabul qilingan. Bu quvvat birligining nomi bug‘ mashinasini ixtiro qilgan ingliz olimi Jeyms Uatt Watt vatt [W] qabul qilingan. Quvvat, kuch va tezlik orasidagi munosabat. Avtomobil o‘zgarmas tezlik bilan harakat qilishi uchun uni harakatga keltiradigan motorning F kuchi ta’sir etib turishi kerak. Bu kuch avtomobilning harakatiga qarshilik qiladigan kuchlarga (turli ishqalanish kuchlariga) moduli jihatidan teng va qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘lib unga ϑ tezlik beradi. Shuning uchun avtomobil s masofani bosib o‘tganda uning motori bajargan ish A  Fs ga A teng bo‘ladi. N  ekanligini hisobga olsak, quvvatning quyidagi formulasi kelib t A Fs  F . Bu formuladan ko‘rinadiki, motorning quvvati qancha katta chiqadi: N   t t bo‘lsa, avtomobilning tezligi ham shuncha katta bo‘ladi. Shuning uchun katta tezlikda

harakat qiladigan samolyot, poyezd, avtomobillarga katta quvvatli motorlar o‘rnatiladi. Motorning quvvati o‘zgarmas bo‘lganda tezlik qancha katta bo‘lsa, kuch shuncha kichik bo‘ladi. Shuning uchun qiyalik bo‘yicha tepalikka chiqishda avtomobilning tortish kuchini oshirish uchun tezlik kamaytiriladi. 2. Toshkent shahri dengiz sathidan 408 m balandlikda. Televizion minoraning balandligi 192 m. Minoraning tepasida barometr necha mm Hg bosimni ko‘rsatadi? 100 m ga ko‘tarilganda bosim 9 mm Hg ga kamayadi deb hisoblang. Dengiz sathidagi bosim 760 mmHg. Berilgan: Formula: Yechish: hT = 408 m p  p0  p 2 hm = 192 m p2  54 mm.sim.ust har metriga 100 m –––– 9 mmHg H = 600 m p  760  54  706 mm.sim.ust 600 m –––– p2 mmHg p0 = 760 mm.sim.ust 100 m –– 9 mmHg Javob: p  706 mm.sim.ust p=?

26-BILET 1. Jismlarning erkin tushishi deb nimaga aytiladi? Erkin tushish tezlanishi son qiymatini ayting. Erkin tushishga oid qanday formulalarni bilasiz? Jismning havosiz joyda faqat yerning tortishish ta’siridagi harakati erkin tushish deyiladi. Erkin tushishayotgan jismning tezlanishi o‘zgarmas kattalik bo‘lib, u erkin tushish tezlanishi deyiladi va g harfi bilan belgilanadi. Son qiymati: g = 9,81 m/s 2. F = mg.

mM M mM mg  G 2 → g  G 2 – 2 → R R R

ixtiyoriy sayyoraning erkin tushish

gt 2 tezlanishini topish. Erkin tushayotgan jism balandligi: h  . Erkin tushayotgan 2 2h . jismning oniy tezligi:   gt . Erkin tushayotgan jismning tushish vaqti: t  g

2. Simob solingan U-simon nayning bir tirsagiga 13,6 sm balandlikda suv quyilsa, ikkinchi tirsagidagi simob sathi qanchaga ko‘tariladi (sm)? Simobning zichligi 13,6·103 kg/m3. Berilgan: Formula: Yechish: -2 2  hs = 13,6·10 m p1  p2 p  gh 13,6 10 103 3 3 h   10 2 s 3 ρs = 13,6·10 kg/m h2  2 1 h2 13,6 10 hs   -2 1  2 hs hs = 10 m = 1 sm hs = ? Javob: hs = 1 sm 27-BILET 1. Aylanma tekis harakatda tezlik va tezlanishning yo‘nalishini tushuntiring. Markazga intilma tezlanish formulasi qanday ifodalanadi? Aylanma harakatda jism ikki xil tezlanishga ega bo‘ladi. Normal (markazga intilma) va tongensial tezlanish. Tongensial tezlanish at deb belgilanadi. Tongensial tezlanish aylanma tekis harakatda vujudga kelmaydi u faqat notekis harakatda vujudga keladi va jismnig tezligini o‘zgartiradi. a t 

. Uning yo‘nalishi tezlikning yo‘nalishi

bilan bir xil bo‘ladi. Aylanma harakatda jismning normal tezlanishi markazga intilgan bo‘ladi, shuning uchun markazga intilma tezlanish deb ataladi. Normal (markazga intilma) tezlanish aylanma harkatning har qnday turida hosil bo‘ladi. To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat qilayotgan jism tezlanishida vaqt o‘tishi bilan harakat yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Normal tezlanish tezlikning yo‘nalishini o‘zgartirib turadi. a n 

yo‘nalishi har doim tezlik yo‘nalishiga perpendikular bo‘ladi. 2. Vertikal ipga osilgan 10 kg massali jism yerga tegib turibdi. Agar ipning taranglik kuchi 30 N bo‘lsa, jism yerni necha nyuton kuch bilan bosmoqda? g = 10 N/kg. Berilgan: Formula: Yechish: y F  100  30  70 N T  mg  F m = 10 kg  T T = 30 N F  mg  T  g = 10 N/kg Javob: F = 70 N F F=? x  mg

28-BILET 1. Kinemаtikаning аsоsiy tushunchаlаri (mоddiy nuqtа, trаyektоriya, yo‘l vа ko‘chish, ilgаrilаnmа hаrаkаt) ni misollar yordamida tushuntiring. Kinematikaning asosiy tushunchalari: trayektoriya, moddiy nuqta, yo‘l va ko‘chish, ilgarlanma harakatdir. Jismlarning fazoda qoldirgan izi trayektoriya deyiladi. Dalada yugan troktor, samoda uchayotgan samolyotning izi bunga misol. Kuzatilyotgan harakatda shakli va o‘lchami hisobga olmasa ham bo‘ladigan jism moddiy nuqta deyiladi. Masalan yurayotgan mashinaga nisbatan bekatda turgan odam moddiy nuqata. Jismlarning harakat trayektoriyasi bo‘ylab bosib o‘tilgan masofa yo‘l deyiladi va s harfi bilan belgilanadi. Masalan 1 m/s tezlik bilan harakatlanyotgan jism 1 s da 1 m masofani, ya’ni yo‘lni bosib o‘tadi. Jismning boshlang‘ich va oxirgi vaziyatlarini tutashtiruvchi yo‘nalishli kesma ko‘chish deyiladi. Ko‘chish va yo‘lning asosiy farqi, ko‘chish vektor kattalik yo‘l esa skalyar kattalikdir. Yo‘l har doim ko‘chisdan katta yoki teng bo‘ladi. Hech qachon ko‘chish ko‘chish yo‘ldan katta bo‘lamaydi. Maslan uzunligi L bo‘lgan aylana mayondonda sportchi ikki marta aylanib chiqsa, u 2L masofani bosib o‘tadi, ko‘chishi esa nolga teng bo‘ladi. Chunki, u yana turgan joyiga keldi. Ilgarlanma harakat deb, jismning ixtiyoriy ikki nuqtasi parallel va bir xil masofaga ko‘chishiga aytiladi. Tekis yo‘lda harakatlanayotgan velosipedning ramasi, avtomobilning kuzovi ham ilgarilanma harakat qiladi. Ilgarilanma harakatda jismning ixtiyoriy ikki nuqtasidan xayolan o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziq o‘z-o‘ziga parallelligicha qoladi. 2. Ochiq idish to‘la suvi bilan 500 kg massaga ega. Unga 300 kg metal bo‘lagi tushirilganda, massasi 700 kg bo‘lib qolgan bo‘lsa, metallning zichligi qanday? Berilgan: Formula: Yechish: P  700  10  500 10  2000 N M = 500 kg P  M 2 g  Mg mx = 300 kg P  mx g  FA FA   sVx g V  300 10  200 10  0,1 m3 x M2 = 700 kg 10 4 P  mx g   sVx g 3 ρ = 1000 kg/m 300 x   3000 kg/m3 mx g  P Vx  0,1 s g Javob: ρx = 3000 kg/m3 ρx = ?

29-BILET 1. Mexanik va kinetik energiya deb nimaga aytiladi? Kinetik energiyani misollar yordamida tushuntiring. Jism yoki jismlar sistemasining ish bajara olish qobiliyatiga mexanik energiya deyildi. Birligi joul: [J]. Mexanik energiya ikki turga bo‘linadi. 1.Kinetik va 2.Potensial. Jismning harakati tufayli yuzaga keladigan energiya, kinetik energiyasi deyiladi va Ek bilan belgilanadi. Kinetik energiya jism harakatining miqdoriy o‘lchovi bo‘lib, uning o‘zgarishi jismga qo‘yilgan kuchning bajargan ishiga teng. Kinetik energiya jismlarning m 2 . Har bir jismning o‘z kinetic energiyasi bor. tezligi tufayli vujudga keladi. Ek  2 Harkatlanmayotgan jismlarning ha mkinetik energiyasi bor, chunki ularning molekulalari to‘xtovsiz harkatda bo‘ladi. Avtomobillarning kinetik energiyasi katta bo‘ladi. Chunki ular katta telik bilan harakat qilishadi. Salomoyotlarning kinetik energiyasi juda katta bo‘ladi. Ular juda katta tezlik bilan harakat qilishadi. 2. Laboratoriya ishi: Jism tezlanishining massasiga va qo‘yilgan kuchga bog‘liqligini o‘rganish. LABORATORIYA ISHI. JISM TEZLANISHINING MASSAGA VA QO‘YILGAN KUCHGA BO‘G‘LIQLIGINI O‘RGANISH. Ishning maqsadi: Dinamikaning ikkinchi qonunini o‘rganish. Kerakli asboblar: yengil harakatlanuvchi aravacha, stol ustiga o‘rnatiladigan blok, iplari bilan;raqamli laboratoriya sekundomeri, tarozi yuklari va pallacha, tarozi, o‘lchov lentasi yoki chizg‘ich. Ishni bajarish tartibi: 1. Rasmda ko‘rsatilganidek buyumlarnini o‘rnatamiz. Novning pastki uchiga brusokni tirab qo‘ying. Yengil harakatlanadigan aravacha olinib uning massasi (ma) tarozida tortib olinadi. Uning ilgagiga ip bog‘lanadi. Stol ustiga o‘rnatilgan blok orqali ip tosh qo‘yiladigan palla ilgagiga bog‘lanadi (rasm). Bunda palla massasi (mn) ham tarozida o‘lchab olinadi. Pallaga kichik qiymatdan boshlab toshlar qo‘yib boriladi, hamda yengil turtki bilan aravachaning tekis harakat qilishiga erishiladi. 1-tajriba. Gorizontal stol ustida harakatlanadigan m massali aravachani olaylik. Aravachaga D dinamometrni mahkamlab, dinamometrning ikkinchi uchiga G‘ g‘altakdan o‘tkazilgan ip orqali P pallachani osamiz. Dinamometrning ko‘rsatishlariga qarab, aravachaga ta’sir etayotgan F kuchni aniqlash mumkin. 1. Pallachaga shunday yuk qo‘yaylikki, aravacha ushlab turilganda dinamometrning ko‘rsatishi deb, F1 = 0,1 N beramiz. Aravachani qo‘yib yuborganimizda, u s = 1 m masofani t1 = 4,5 s da bosib o‘tsin. U holda formuladan aravacha olgan tezlanish a1 ≈ 0,1 m/s2 ekanligini topamiz (≈ – taqriban, ya’ni yaxlitlangan qiymat belgisi). 2. Pallachadagi yuk massasini oshirib, aravachaga ta’sir etayotgan kuchni F2 = 0,2 N qilib olaylik. U holda aravacha 1 m yo‘lni t2 = 3 s da bosib o‘tganligini aniqlash mumkin. Bunda aravachaning olgan tezlanishi a2 ≈ 0,2 m/s2 aniqlaymiz. Natijani 1-jadval tushiramiz. 1-jadval

Aravacha massasi (kg)

Bosib o’tilgan yo’l (m)

1 1 0,1 1 4,5 0,1 2 1 0,2 1 3 0,2 Tajriba shuni ko‘rsatadiki, aravachaga ta’sir etayotgan F kuch necha marta ortsa, aravacha olgan a tezlanish ham shuncha marta ortadi. a~F Ya’ni, berilgan massali jismning tezlanishi unga ta’sir qiluvchi kuchga to‘g‘ri proporsionaldir. 2-tajriba. Bu tajribada aravachaga ta’sir etuvchi kuchni o‘zgarmas (F. = 0,1 N) qoldirib, aravachaning massasini o‘zgartirib boramiz. 1. Aravachaning massasi m = 1 kg bo‘lsin. Aravacha s = 1 m yo‘lni t1 = 4,5 s da bosib o‘tadi. Bu holda aravachaning tezlanishi 1tajribadagidek a ≈ 0,1 m/s2 bo‘ladi. Uni 2-jadvalga yozamiz. 2. Aravacha ustiga xuddi shunday boshqa aravachani to‘ntarilgan holda qo‘yaylik. Endi aravachaning massasi m2 = 2 kg bo‘ldi. Aravacha s = 1 m yo‘lni t2 = 6,5 s da bosib o‘tganini, hisob-kitoblar esa tezlanish 2 a2 ≈ 0,05 m/s ekanligini ko‘rsatadi. Natijalarni 2-jadval yozamiz. 2-jadval №

Aravacha massasi (kg)

Bosib o‘tilgan yo‘l (m)

Tajriba natijalaridan ko‘rinadiki, aravachaning massasi m qancha marta ortsa, uning olgan a tezlanishi shuncha marta kamayadi. a~

Bir xil kuch ta’sirida jismlarning olgan tezlanishlari ular massasiga teskari proporsionaldir. 3. Tajribadan xulosa chiqaramiz. 30-BILET 1. Kuch impulsini tajribalar yordamida, jism impulsini misollar orqali tushuntirib, ularni ifodalovchi formulalarni ayting. Impulsning sаqlаnish qоnunini va uning qo‘llanilishiga misollar keltiring. Jism massasi bilan uning tezligi ko‘paytmasiga teng kattalik jism impulsi (yoki harakat miqdori) deb ataladi. Xalqaro birliklar sistemasida jism impulsining birligi kg·m/s bo‘ladi. P  m . Jism impulsi jismning massasiga va tezligiga to‘g‘ri proporsional. Bir xil tezlikda harakatlanayotgan jismlardan birining massasi qancha katta bo‘lsa, uning urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi. Harakatlanayotgan jismning tezligi qancha katta bo‘lsa, uning urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi. Jism impulsining o‘zgarishiga kuch impulsi deyiladi. I  Ft . P  Ft Stol ustiga sirtlari silliq ikkita ustma­ust qo‘yaylik.

Pastdagi taxtachani asta­sekin tortamiz. Bunda pastki va ustki taxtacha bir­biriga nisbatan siljimasdan, stol ustida sirpanadi. Agar pastdagi taxtachani tez, ya’ni siltab tortamiz. Bu holda ustki taxtacha pastki taxtacha ustida sirpanib, orqaroqda qoladi yoki tushib ketishi mumkin. Bunda ko‘rinadiki, jismlarning o‘zaro ta’siri natijasi faqat kuchning miqdorigagina emas, balki uning ta’sir vaqti davomiyligiga ham bog‘liq. Shuning uchun kuch impulsi degan kattalik kiritilgan. Impuls lotincha impulsus so‘zidan olingan bo‘lib, degan ma’noni bildiradi. Yopiq sistemada jismlar impulslarining vektor yig‘indisi jismlarning o‘zaro ta’sirlashishi va vaqt o‘tishidan qat’i nazar o‘zgarmaydi. Impulsning saqlanish qonuni fizikaning asosiy qonunlaridan biridir. Bu qonun faqat makroskopik jismlarning o‘zaro ta’siri uchun emas, balki mikroskopik molekula, atom, elementar zarrachalarning o‘zaro ta’siri uchun ham o‘rinlidir. Raketa, Impuls saqlanish qonunining muhim qo‘llanishlaridan biri reaktiv harakatga asoslangan. Bunday gaz reaktiv soplo orqali juda katta tezlikda tashqariga chiqariladi. Soplo gaz oqimining tezligini oshiradi. Buning natijasida impulsning saqlanish qonuniga binoan gaz oqimi yo‘nalishiga qaramaqarshi yo‘nalishda reaktiv kuch vujudga keladi. Raketa soplosidan chiqayotgan gazning massasi mg, tezligi υg, raketaning massasi mr olgan reaktiv tezligi υr bo‘ladi. Bu kuch ta’sirida raketa harakatga keladi va reaktiv tezlik oladi. 2. Parijdagi, po‘latdan yasalgan, balandligi 300 m bo‘lgan Eyfel minorasining massasi 7200 t. Bu minoraning zichligi po‘latnikidan 2 marta kichik bo‘lgan moddadan yasalgan, balandligi 30 sm bo‘lgan modelining massasi qanday bo‘ladi? Berilgan: Formula: Yechish: 3 1 3 H = 300 m V H M M   7 , 2 10 6 V  10   2  mx  M = 7200∙103 kg V   h   2 x 2   x  10  h = 0,3 m 3 3 mx  3,6 106 10 9  3,6 10 3 M M H H 2ρx = ρ     mx = ? 2  xVx  h  2m x  h  mx  3,6 10 3 kg = 3,6 g 3 Javob: mx =3,6 g M h   mx  2 H

maktabim.uz sayti mahsuloti

Fizika, 7 klas, Habibullayev P.Q., Boydedayev A., Bahromov A.D., 2017

Fizika, 7 klas, Habibullayev P.Q., Boydedayev A., Bahromov A.D., 2017.

Учебник по физике для 7 класса на каракалпакском языке.

Biz 6-klasta fizikalıq shamalar, zatlardıń dúzilisi, mexanikalıq, jıllılıq, jaqtılıq, ses qubılısları haqqında dáslepki maǵlıwmatlardı aldıq. Nátiyjede, fizika páni haqqındaǵı dáslepki túsinikke iye boldıq.
Endi fizikanıń hárbir bólimin tereńirek úyreniwdi baslaymız. Sonıń ishinde, 7-klasta «Mexanika» bólimin úyrenemiz.
«Mexanika» sózi qaydan kelip shıqqan? Fizikanıń «Mexanika» bóliminde neler úyreniledi?

DENELERDIŃ ERKIN TÚSIWI.
Birdey biyiklikten taslanǵan tas hám párdiń jerge hár qıylı waqıtlarda túsiwin baqlaǵan áyyemgi grek filosofı Aristotel Jerdiń tartıw kúshiniń tásirinde awır deneler jeńil denelerden salıstırǵanda aldın túsedi, degen juwmaqqa kelgen. Bul durıs emes tálimattı derlik eki mıń jıl dawamında durıs dep esaplandı. Italiyalı alım Galileo Galileydiń (1564–1642) XVI ásirdiń aqırında ótkergen tájiriybelerden keyin Aristoteldiń pikirleri durıs emes ekenligi dálillendi.

Galiley Piza minarınan (42-súwret) polat hám tas shariklerdi bir waqıtta taslap, olardıń jerge bir waqıtta túsiwine isenim payda etti. Galiley tómendegishe kóz aldına keltirdi (gipotezanı ilgeri súrdi): eger hawanıń qarsılıǵı bolmasa, onda biyik minardan bir waqıtta taslanǵan polat sharik penen jeńil pár bir waqıtta jerge túsedi. Bul gipotezanı tekseriw ushın uzın shiyshe naydıń ishine polat sharik hám qustıń pári jaylastırıladı. Hawası bar nayda polat sharik párden burın túsiwi baqlanadı (43-a súwret). Naydan hawa sorıp alınǵanda bolsa polat sharik hám pár bir waqıtta túsedi (43-b súwret). Bul tájiriybe Galileydiń pikiriniń durıs ekenligin tastıyıqlaydı.

Mazmuni.
Kirisiw.
KINEMATIKA TIYKÄRLÄRÍ.
I bàp. Mexanikalıq qozǵàlıs hàqqındà ulıwmà màǵlıwmàtlàr.
1-§. Denelerdiń qozǵalısı.
2-§. Keńislik hám waqıt.
3-§. Kinemàtikànıń tiykàrǵı túsinikleri.
4-§. Skalyar hám vektorlıq shamalar hám olar ústinde ámeller.
II bàr. Tuwrı sızıqlı qozǵàlıs.
5-§. Tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵàlıs hàqqındà túsinik.
6-§. Tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵàlıstıń tezligi.
7-§. Tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵàlıstıń grafikalıq súwretleniwi.
8-§. Teń ólshewli emes qozǵàlıstàǵı tezlik.
9-§. Teń ólshewli ózgeriwshi qozǵàlıstaǵı tezleniw.
10-§. Teń ólshewli ózgermeli qozǵàlıstıń tezligi.
11-§. Teń ólshewli ózgermeli qozǵàlıstàǵı bàsıp ótilgen jol.
12-§. Teń ólshewli tezleniwshi qozǵàlatuǵın deneniń tezleniwin ànıqlàw (1-làboràtoriyàlıq jumıs.
13-§. Denelerdiń erkin túsiwi.
14-§. Jîqàrıǵà tik ılaqtırılǵan dånåniń qîzǵàlısı.
III bàp. Sheńber boyınsha teń ólshewli qozǵàlıs.
15-§. Dånåniń sheńber boyınsha teń ólshewli qozǵàlısı.
16-§. Sheńber boyınsha qozǵàlıstı táriyipleytuǵın shàmàlàrdıń àràsındàǵı qatnaslar.
17-§. Orayǵa umtılıwshı tezleniw.
DINÄMIKÄ TIYKÄRLÄRÍ.
IV bàp. Qozǵàlıs nızàmlàrı.
18-§. Denelerdiń óz àrà tásirlesiwi. Kúsh.
19-§. Nyutonnıń birinshi nızàmı – inerciyà nızàmı.
20-§. Deneniń màssàsı.
21-§. Nyutonnıń ekinshi nızàmı.
22-§. Nyutonnıń úshinshi nızàmı.
23-§. Qozǵàlıs nızàmlàrınıń àylànbàlı qozǵalıstaǵı qollanılıwı.
24-§. Serpimlilik kúshi.
25-§. Prujinanıń qattılıǵın anıqlaw (2-laboratorialıq jumısı).
V bàp. Sırtqı kúshler tásirinde denelerdiń qozǵàlısı.
26-§. Pútkúl dúnyàlıq tàrtılıs nızàmı.
27-§. Salmaq kúshi.
28-§. Deneniń salmaǵı.
29-§. Júk túsiw hám sàlmàqsızlıq.
30-§. Jerdiń tartıw kúshi tásirinde denelerdiń qozǵalısı.
31-§. Jerdiń jasalma joldasları.
32-§. Súykeliw kúshi. Tınıshlıqtaǵı súykeliw.
33-§. Sırǵanap súykeliw. Domalap súykeliw.
34-§. Sırǵanap súykeliw koefficientin anıqlaw (3-laboratoriyalıq jumıs).
35-§. Tábiyattaǵı hám texnikadaǵı súykeliw.
SAQLANÍW NÍZAMLARÍ.
VI bàp. Impulstiń saqlanıw nızamı.
36-§. Impuls.
37-§. Impulstiń saqlanıw nızamı.
38-§. Reaktiv qozǵalıs.
VII bàp. Jumıs hám energiya. Energiyanıń saqlanıw nızamı.
39-§. Mexanikalıq jumıs.
40-§. Deneni kótergende hám onı usınday aralıqqa gorizont baǵıtında orın awıstırǵanda orınlanǵan jumıstı esaplaw (4-laboratoriyalıq jumıs).
41-§. Potencial energiya.
42-§. Kinetikalıq energiya.
43-§. Mexanikalıq energiyanıń saqlanıw nızamı.
44-§. Deneniń kinetikalıq energiyasınıń onıń tezlisi menen massasına baylanıslıǵın anıqlaw (5-laboratoriyalıq jumıs).
45-§. Quwat.
46-§. Tábiyatta energiyanıń saqlanıwı. Paydalı jumıs koefficienti.
Qosımsha. Laborotoriyalıq jumıslarda ólshewdiń qátelikleriń esaplaw.
Shınıǵıwlardıń juwapları.
Qosımsha shınıǵıwlardıń juwapları.

Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Fizika, 7 klas, Habibullayev P.Q., Boydedayev A., Bahromov A.D., 2017 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.

Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу