DO`STLARGA ULASHING:

Estetik tarbiya uning vazifalari, vositalari, tahdidlar va “ommaviy madaniyat”.

             Estetik tarbiya – jamiyatda ma’naviy muhitni paydo qilishga  ko’mak beruvchi  muhim unsur bo’lib, u inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi  hamda ana shu orqali insonni jamiyat  munosabatlariga yaqinlashtiruvchi kuchdir.

             Hozirda estetik tarbiyaning  ko’lami tobora kengaymoqda. Shunga ko’ra, u o’z oldiga talaygina muhim vazifalarni qo’ygan. Bular:-kishilarda san’at asarlari, badiiy ijod namunalarini nafaqat faol o’zlashtirish balki, ularning estetik mohiyatini anglash va baholash qobiliyatini takomillashtirish;

    -jamiyat  a’zolarining ijodiy imkoniyatlarini namoyon  qildirish va  ulardan foydalana bilishga ishonch tuyg’usini uyg’otish;

    — tabiat hamda jamiyat ijtimoiy jarayonlariga sof tuyg’u bilan  munosabatda bo’lishga va ularni ravnaq toptirish yo’lida astoydil faoliyat olib borish ko’nikmalarini hosil qilish;

     — o’tmish ma’naviy merosimizga hurmat hissini uyg’otish, milliy g’urur, milliy iftixor tuyg’ularini shakllantirish uchun zamin yaratish;

     — ijodning barcha turlarini taraqqiy ettirib jahonga yuz tutish va ularni millat manfaatlari uchun naf keltiradigan tomonlarini targ’ib qilishga undashdir.

        Estetik tarbiyaning asosiy vositalari tarkibiga- san’at, information texnologiyalar, tabiat, mehnat, sport kabi sohalarni kiritish mumkin.

           San’at- estetik tarbiyaning muhim vositasi. Bugungi kunda  jamiyatimizda inson  faoliyatini boshqarib borishdan ko’ra, ushbu jarayonni insonning o’zi tashkil etishi kerakligi bot-bot uqtirilmoqda. Bu jarayonda san’at mohiyatan shaxsning his-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishga qodir  bo’lgan muhim vosita sifatida insonni doimo o’ziga jalb etib  kelgan. San’at insonning ehtiroslar va tuyg’ular olamiga singib borib ularni  yig’latadi, kuldiradi, o’ylashga majbur qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak san’at barcha  davrlarda   insonga hamroh bo’lib kelgan.

           San’at  o’zining estetik bisotini to’laligicha  namoyon qilishi uchun  ham tarbiya jarayoni bilan chambarchas bog’lanadi. Chunonchi, inson  tafakkurini go’zallashtirish estetikaning tadqiqot obyekti hisoblansa, estetik tarbiyaning predmeti esa ma’naviy  dunyoni inson tomonidan estetik anglash bilan  belgilanadi.

           Informatsion texnologiyalar-estetik  tarbiyaning global vositasi. Bir paytlar tabiiy va texnika  bo’yicha mutaxassislar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalari talabalariga “ Sizning  idealingiz asosan qaysi sohalarda aks etadi?”, degan savolga ularning ko’pchiligi san’at, adabiyot va ma’rifat sohasida  ko’proq aks etadi, degan javob berishgani ham fikrlarimizni isbotlaydi.

         Aytish mumkinki, axborot va kommunikatsiya texnologiyasi bugungi  kunda insoniy va iqtisodiy taraqqiyotning muhim vositasiga aylanishi  natijasida odamlarning  turmush tarzini, o’zaro aloqasini hatto tashqi ko’rinishi ham tubdan o’zgarishiga olib keldi.

          Mahalla-estetik tarbiyaning muhim vositasi. Mahallaning shaxs estetik tarbiyasi  ta’siri nihoyatda katta. Modomiki, mahalla jamiyat  ichidagi kichkina  jamiyat bo’lib, u bugun shaxsning ijtimoiy- siyosiy  faolligini oshirishga, uning ijtimoiy- huquqiy madaniyatini  shakllantirishga  ko’mak beruvchi makon sifatida ham yuksak ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, mahalla shaxs nafosatli  tarbiyasiga yaqindan ta’sir ko’rsata  olishi bilan boshqa omillardan ajralib turadi. Shu  jihatdan mahalla o’z  navbatida o’z oldiga  qo’ygan ezgu maqsadlarni bajarishi bilan zamonaviy insonni nafosatli jihatdan tarbiyalaydi.

          Tabiat- estetik tarbiyaning zaruriy vositasi. Shuni maxsus ta’kidlash kerakki, zamonaviy inson tarbiyasini estetik jihatdan kamol  toptirishda  oila qanchalik ustuvor omil bo’lib hisoblansa, bu jarayonda tabiat ham  undan kam ahamiyat kasb etmaydi. Chunki tabiat bilan ongli tarzda  murosa qilmaslik shaxsni  nafosatli jihatdan mukammal bo’lib yetishishiga monelik ko’rsatadi. Shuning uchun  inson va tabiat o’rtasidagi munosabat  inqiroz va  halokat yoqasiga kelib qolgan hozirgi  vaqtda bu muammoni chetlab o’tish maqsadga muvofiq bo’lmaydi.

            Mehnatning estetik tarbiya vositasi sifatidagi ahamiyati.  Mehnat ham moddiy, hamda ma’naviy go’zalliklar  yaratish bilan estetik  tarbiyaning  muhim vositasiga aylanadi. Bu jarayon ijtimoiy- foydali mehnatning  badiiylik bilan aloqasi ta’sirida vujudga keladi. Mazkur munosabat pirovardida mehnat vositalarining insonga keltiradigan zararini  kamaytiradi. Qolaversa, mehnatga ijodiy yondashuv jamiyat ma’naviy  qiyofasini belgilovchi omil  hisoblanadi.

            Sport- estetik tarbiyaning zamonaviy vositasi. Sport estetik tarbiya  vositasi sifatida zamonaviy insonni  kamol toptirishda alohida  e’tiborga  ega. Hozirda sportni rivojlantirish mamlakatimizda  davlat  siyosati  darajasiga ko’tarildi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad  avlodni jismonan baquvvat, sog’lom, vatanning jasur himoyachisi qilib  tarbiyalashdir. Hozirda yurtimizda sportni rivojlantirishga doir ko’plab dasturlar ishlab  chiqilgan  va ular jamiyat munosabatlaridan amalda ishtirok qilmoqdalar. Keyingi kunlarda O’zbekiston  ko’plab sport turlari bo’yicha jahon  musobaqalarni  uyushtiruvchi va o’tkazuvchi mamlakat sifatida jahon  hamjamiyatda ko’zga ko’rinib bormoqda. Ana shularning barchasi muayyan ma’noda  inson nafosatli dunyoqarashini, tafakkurini  sog’lomlashtirishga qaratilgan. Bir so’z bilan aytganda, sport estetik   tarbiyaning muhim vositasi sifatida “ Farzandlari sog’lom yurtning kelajagi porloq bo’ladi”,- degan maqsadni amalga oshirishga muhim hissa qo’shadi.                                  

           Milliy ma’naviyatga ta’sir o’tkazuvchi tashqi tahdidlar ayni paytda estetik tarbiya jarayoniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Bu esa ijtimoiy-ma’naviy munosabatlar tizimida estetik tarbiyani maqsadli yo’naltirishni taqozo etmoqda. Ta’kidlash o’rinliki, estetik niqobi ostida turli xil ko’rinishdagi “sog’lom turmush tarzi targ’ibotchilari”, “ko’ngilochar” va “musaffo tuyg’u” baxsh etuvchi saytlar talaygina. Eng dahshatlisi keyingi paytlarda internet tarmog’i vampirizm estetikasi va uning targ’iboti bilan bog’liq saytlarning ko’payib borayotganligi tashvishlanarli holdir. Bu targ’ibot saytlarni oddiygina qidiruv buyrug’i orqali topish mushkul emas. Bunday tahdidlarga qarshi go’zal qadriyatlarni dunyoga tanitish, xalqimizning boy va betakror estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali kurashishni zamon talab etmoqdaki, bu yoshlarni ma’naviy jihatdan yuksaltirishda estetik tarbiyaga zaruriyat mavjudligidan dalolat beradi.Bu estetik tarbiyaga nisbatan tahdidlarning birinchi jihati.

           Estetik tarbiyaga tahdidning ikkinchi jihati insonning tashqi va ichki ko’rinishidagi bog’liqlikni o’rganishga bo’lgan zaruriyat bilan belgilanadi. Bu ilm bugungi kunda biologiya va tibbiyotda fizionomiya nomi bilan mashhur. Vaholangki, o’tmishda bu sohaga jiddiy e’tibor berilib, qator risolalar yaratilgan. Jumladan, olmon mumtoz faylasufi I.Kant bu ilmga “ichki olamni o’rganuvchi ilm” deb ta’tif bergan bo’lsa, sharq allomalari bu borada “Risolai fil farosa” (X asr), “Farosatnoma” (XVI asr) kabi asarlarni yozib qoldirganlar.

            Odatda, farosat tushunchasi estetik baho bilan belgilanadi. U ranjish, nomunosib holat, ko’ngilga xush yoqmagan ishlar qilganda munosabat bildiramiz. Shuning uchun bo’lsa kerak,kamdan kam hollarda “farosatli kishi, farosati bor, farosatli”degan so’zlarni ishlatamiz. Biroq. did, fahm, farosat kabi tushunchalar aynan estetika ilmiga tegishli bo’lib, fahm-haqiqatga, farosat-ezgulikka,did-go’zallikka munosabat orqali namoyon bo’ladi. Har uchchala hodisaning asosida ham qobiliyat yotadi. Shu ma’noda fahm-aqliy, farosat-axloqiy, did-estetik qobiliyatni yuzaga chiqaradi. Ayniqsa, estetik did va farosat murakkab tarbiya jarayonini taqozo etadi. Chunki u ham aqliy, ham axloqiy, ham hissiy tarbiya uyg’unlashgan umumiylikdan iborat.

             Shuning uchun ham fiziologik jihatdan yomonlikka moyil shaxs estetik tarbiya ta’sirida xulqini o’zgartirib, go’zal axloqli kishiga aylanishi mumkin. Shuning uchun o’ziga mavjud yomon hislatlarni yaxshi tomonga o’zgartirgan va ma’naviy kamolotga erishgan kishi haqida faqat yuziga qarab hukm chiqarish adolatdan emas.

             Shu o’rinda estetik tarbiyaga tahdidning uchinchi jihati haqida fikr bildirish va bu borada alohida ta’kidlash shart bo’lgan bir necha mulohazalar bor. Ular orasida insonning estetik tarbiyasiga ta’sir etishning psixologik jihatlarni alohida ahamiyat kasb etadi. Buni ong osti hodisasi orqali izohlash mumkin.

        1.Sezgilar. Aytish mumkinki, mana shu 5ta sezgi ilg’amagan narsani ong osti ilg’ash qobiliyatiga ega. Uzluksiz jarayonni tuyg’ular xotiraga uzluksiz yozadi. Ammo biz ularning hammasini ajrata olmaymiz. Zero, kamalakda millionlab, balki cheksiz miqdordagi rang bo’lishiga qaramay bizlar ulardan faqatgina 7tasinigina ajrata olamiz xolos.

        2.Kuzatish. Bu borada reklama va uning estetik tabiatni misol qilib ko’rsatish mumkin. Shuning uchun ham mahsulot reklamalari odamlar gavjum bo’ladigan joylar (bozorlar, ko’chalar va hokazo)ga o’rnatiladiki, bunda bevosita kuzatish muhim omilga aylanishi bejiz emas. Ayni paytda mahsulotga bo’lgan qiziqish reklamada ko’rsatilgan shaxsga ixlos tufayli ortadi.

         3.Tashviqot. Ongosti tashviqotga tabiiy holda eshitilmaydigan ovozlar orqali ta’sir qilishni kiritish  mumkin. Supermarket, kafe-bar, bozor hamda ko’ngilochar maskanlarda qo’yiladigan musiqalarda ham haridorlarni chorlash maqsadi ko’zlanadi.

          4.Yashirin kadr orqali ta’sir qilish. Insonning ong osti hislariga yashirin ta’sir qilish xususan 25-kadr kopchilik davlatlar tomonidan ta’qib ostiga olingan. Mutaxassislarning fikricha bu turdagi tashviqot har doim ham yaxshi yo’lda ishlatilavermasdan, aksar shum niyatli insonlarga qo’l kelishi mumkin. Misol uchun kino yoki seriallarda, “Agar bir insonga davomli ravishda “Qo’shningni o’ldir!” shaklidagi yashirin kadr bilan ta’sir qilinsa, u hech ikkilanmasdan qotillikka qo’l urishi mumkin ekanligini tibbiyot psixologiyasi isbotlab beradi.

              Yuqorida ko’rsatib o’tilgan 4ta jihatga e’tiborsizlik bugungi kunda tashvishli va tahdidli hodisa sifatida e’tirof etilayotgan “ommaviy madaniyat”ni avj olishiga olib keladi. Bu borada Prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”asarlarlaridan “Tabiiyki “ommaviy madaniyat”degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo’ravonlik, individualizm, egosentrizm g’oyalarini tarqatish, kerak bo’lsa shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining  ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo’porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo’ymaydi”-degan purma’no hikmat bor.

               Endi ikki og’ir so’z “ommaviy madaniyat” haqida. Uning kelib chiqishi, ta’siri, tahdidi borasida mazkur anjuman ishtirokchilarining barchasi habardor, desam yanglishmagan bo’laman. Lekin, bir narsaga g’oyatda tahdidli, u ham bo’lsa, ommaviy madaniyat insonni “qiyofasiz” oqimning bir qismiga aylantirib qo’yishidadir.

          Bu illat aksariyat hollarda haqiqat, go’zallik, ezgulik singari muqaddas tushunchalarni umumiste’molchilik ehtiyoji bilan bog’lab, iste’mol va tovar sifatida xaridorgir bo’lishiga qaratilgan maqsadni targ’ib qiladi. Bu esa pirovardida “bozor adabiyoti”, “bozot san’ati” degan ma’naviyatga tahdid soluvchi hodisalarning “gullab-yashnashi”uchun imkon yaratadi. Bugun turli arzonbaho ishqiy yoki detektiv sarguzashtlarning bozori chaqqon. Didsiz, saviyasiz, “millati”ning tayini yo’q “badiiy”filmlar ham ko’payib ketgan. “Bozor san’ati”deganda, birinchi navbatda, ana shunaqa filmlar  va bayram sahnalarida qarsillatib aytiladigan yangroq ashulalar esga tushadi

            XXI asr ommaviy madaniyati zamonaviy qiyofada go’yo rivojlangan madaniy dunyoga integratsiyalashish niqoblariostida namoyon bo’lmoqda. Bu niqoblar ostidagi salbiy holatlar va ular shakllantirish mumkin bo’lgan illatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar orasidagi keskin tafovutni anglay bilish zamon talabidir.

           Ommaviy madaniyat eng avvalo, milliy axloqqa zarba berib, jamiyatning g’oyaviy tizimini izdanchiqarishi bilan xatarli ekanligini ham to’g’ri tushnish kerak. Bu xavf-xatarga qarshi qatiy tura oladigan shaxsni shakllanririshda tarbiyaning barcha ko’rinishlarini uyg’un holda olib borishlari shart. Etetik tarbiya aynan shu maqsad yo’lida yosh avlodni milliylikka zid bo’lmagan estetik ideal timsolida, yuksak didli qilib tarbiyalash bilan dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda.

           “Ommaviy madaniyat”ning asl maqsadi har kuyga solish mumkin bo’lgan olamonni shakllantirish bo’lgani bois, u ma’naviy oziq beradigan, badiiy yuksak, o’quvchini mushohadaga undab, tasavvur olamini kengayishiga xizmat qiladigan asarlarni yaqiniga yo’latmaydi. Shuning uchun   “ ommaviy madaniyat”namunalarini badiiy –estetik qimmatga ega emas. Ommaviy madaniyat xoh G’arb xoh Sharq bo’lsin uning ma’naviy hayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. U yildan-yilga inson shaxsiga, uning estetik tafakkuriga juda katta kuch bilan daxl qiluvchi hodisaga aylanib bormoqda. Bu ayniqsa, estetik tarbiyaning eng muhim vositasi bo’lgan san’at orqali jamoatchilikka ta’sir etmoqda. Bu hodisa san’atda behayo filmlar tuturiqsiz musiqalar ko’rinishida namoyon bo’lib, ularning asosida fahsh, zo’ravonlik, shafqatsizlik kabi axloqiy illatlar yotishini bugungi kunda jamiyatimizning ziyoli qatlami tushunib yetmoqda.

           Bu borada XX asrning 70-yillarida amerikalik bir qator sotsiologlar, faylasuflar, san’atshunoslar “ommaviy madaniyat”ning ijtimoiy taraqqiyotga, ayniqsa umumadaniy jarayonlarga ta’siri haqida bir qator tadqiqotlarni olib borgan edilar. Xususan, sotsiolog Ch.Reych o’zining “Gullayotgan Amerika” kitobida “isyonkor yoshlar o’zlarining shaxsiy “madaniyat”larini yaratmoqdalarki, bu madaniyatning asosini kiyim, musiqa va narkotiklar tashkil etmoqda. Yosh    “isyonkor” madaniyatning ijtimoiy taraqqiyot bilan bog’liq falsafiy axloqiy, estetik ahamiyatidan hamda muomala va muloqat madaniyatidan yuz o’girgan holda o’zlariga mos qadriyatlarni yaratmoqdalar va ularni himoya qilmoqdalar. Bu kabi “yangi odam” uchun maskur qadriyatning asosi –bu o’zini mavjud tizimdan tashqarida his qilishga bo’lgan layoqatidir”,-degan fikrni bayon etgan edi.