Epilepsiya nima va uning belgilari

Epilepsiya surunkali (uzoq muddatli) kasallik bo’lib, tutqanoq deb ham ataladi. Epilepsiyada miyadagi neyronlarda to’satdan va nazoratsiz oqimlar paydo bo’ladi, natijada bemorda beixtiyor qisqarishlar, hissiy o’zgarishlar va ongning o’zgarishi sodir bo’ladi. Hayotida faqat bir marta tutqanoq tutgan bemor epilepsiya deb hisoblanmaydi.

Dunyoda 65 millionga yaqin epilepsiya bilan og’rigan bemorlar bor. Garchi epilepsiya uchun aniq davolashni ta’minlay oladigan dori hozirda mavjud bo’lmasada, bu tutqanoqqa qarshi strategiyalar va dorilar bilan nazorat qilinishi mumkin bo’lgan kasallikdir.

Epileptik tutilish nima?

Miya faoliyatidagi o’zgarishlar natijasida yuzaga keladigan ong nazoratini yo’qotish kabi alomatlar bilan birga bo’lishi mumkin bo’lgan tutqanoqlar eng qadimgi davrlaridan buyon muhim muammodir.

Nerv tizimidagi nerv hujayralarida ma’lum vaqt oralig’ida sinxron qo’zg’alish natijasida tutqanoq paydo bo’ladi. Ba’zi epileptik tutilishlarda mushaklarning qisqarishi bilan birga bo’lishi mumkin.

Epilepsiya va tutqanoq bir-birining o’rnida ishlatiladigan atamalar bo’lsada, ular aslida bir xil narsani anglatmaydi. Epileptik tutqanoqni tutqanoqdan farqi shundaki, epilepsiya takroriy va o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan tutilishlar bilan kechadigan kasallikdir. Bitta tutqanoq bo’lgan odamda epilepsiya borligini ko’rsatmaydi.

Epilepsiyaning sabablari nima?

Epileptik tutilishlarning rivojlanishida turli xil mexanizmlar rol o’ynashi mumkin. Nervlarning dam olish va qo’zg’alish holatlari o’rtasidagi nomutanosiblik epileptik tutilishning asosiy neyrobiologik asosi bo’lishi mumkin.

Epilepsiyaning barcha holatlarida asosiy sababni aniq aniqlash qiyin. Tug’ilish travmalari, baxtsiz hodisalar tufayli bosh jarohatlari, tugilish jarayonida noto’g’ri harakartlar natijasida tug’ilgan bolaga ziyon yetishi, yoshi keksalarda miya tomirlarida kuzatilgan qon tomir anomaliyalari, yuqori isitma kasalliklari, qonda shakarining haddan tashqari pasayishi, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, intrakranial o’smalar (bosh miya o’smalari) va miya yallig’lanishlari moyillikgi bilan bog’liq sabablardir. Epilepsiya go’daklikdan to keksa yoshga qadar har qanday davrda paydo bo’lishi mumkin.

Odamning epileptik tutilishlarga moyilligini oshiradigan ko’plab shartlar mavjud:

• Yosh

Epilepsiya kasalligi har qanday yosh guruhida kuzatilishi mumkin, ammo bu kasallikning eng ko’p tashxis qo’yilgan yosh guruhlari erta bolalik davrida va 55 yoshdan keyindir.

• Miya infektsiyalari

Meningit (miya pardalari yallig’lanishi) va ensefalit (miya to’qimalarining yallig’lanishi) kabi yallig’lanishli kasalliklarda epilepsiya rivojlanish xavfi ortadi.

• Bolalikdagi tutilishlar

Ba’zi yosh bolalarda epilepsiya bilan bog’liq bo’lmagan tutilishlar paydo bo’lishi mumkin. Ayniqsa, yuqori isitmali kasalliklarda paydo bo’ladigan tutqanoq odatda bolaning o’sishi bilan yo’qoladi. Ba’zi bolalarda bu tutilishlar epilepsiya rivojlanishi bilan yakunlanishi mumkin.

• Dementia

Kognitiv funktsiyalarni yo’qotish bilan tavsiflangan Altsgeymer kasalligi kabi kasalliklarda epilepsiya rivojlanishiga moyillik bo’lishi mumkin.

• Oilaning kasallik tarixi

Epilepsiya bilan og’rigan yaqin qarindoshi bo’lgan odamlar kasallikning rivojlanish xavfi yuqori deb hisoblanadi. Ota-onasi epilepsiya bilan og’rigan bolalarda bu kasallikka 5% moyillik mavjud.

• Bosh jarohatlari

Epilepsiya odamlarda yiqilish va zarba kabi bosh jarohatlaridan keyin paydo bo’lishi mumkin. Velosiped, chang’i va mototsikl haydash kabi mashg’ulotlar paytida bosh va tanani himoyalash muhimdir.

• Qon tomir kasalliklari

Miyaning kislorod va ozuqaviy ta’minoti uchun mas’ul bo’lgan qon tomirlarida tiqilib qolish yoki qon ketish kabi holatlar natijasida yuzaga keladigan qon tomirlari miya shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Miyaning shikastlangan to’qimalari odamlarda epilepsiya rivojlanishiga sabab bo’ladigan mahalliy tutqanoqni qo’zg’atishi mumkin.  

Epilepsiya belgilari qanday?

Epilepsiyaning ayrim turlari bir vaqtning o’zida yoki ketma-ket sodir bo’lishi mumkin, bu odamlarda ko’plab belgilar va alomatlar paydo bo’lishiga olib keladi. Alomatlarning davomiyligi bir necha soniyadan 15 daqiqagacha o’zgarishi mumkin.

Ba’zi alomatlar muhim ahamiyatga ega, chunki ular epileptik tutilishdan oldin paydo bo’ladi:

• To’satdan kuchli qo’rquv va tashvish
• Ko’ngil aynishi
• Bosh aylanishi
• Ko’rishdagi o’zgarishlar
• Oyoq va qo’llarning harakatlarida qisman nazorat yetishmasligi
• O’zingizni tanadan chiqib ketgandek his qilasiz
• Bosh og’rig’i

Ushbu holatlardan keyin paydo bo’ladigan turli alomatlar odamda tutqanoq paydo bo’lganligini ko’rsatishi mumkin:

• Ongni yo’qotishdan keyin chalkashlik
• Nazoratsiz mushaklarning qisqarishi
• Og’izdan ko’pik kelish
• Og’izda g’alati ta’m
• Tishlarni siqish
• Tilni tishlash
• Tezkor ko’z harakatlarining to’satdan paydo bo’lishi
• G’alati va ma’nosiz tovushlarni chiqarish
• Ichak va siydik pufagi ustidan nazoratni yo’qotish
• Kayfiyatning keskin o’zgarishi

Tutqanoqning qanday turlari mavjud?

Epileptik inqiroz deb ta’riflanishi mumkin bo’lgan tutqanoqlarning ko’p turlari mavjud. Agar tutilish tananing faqat bir qismida sodir bo’lsa, u lokal(mahalliy) tutilish deb ataladi. Agar tutilish paytida butun tanada qisqarish paydo bo’lsa, bemorda siydik qobida nazorat yo’qotilsa, og’zidan ko’pik chiqsa, bu umumiy tutilish deb ataladi.

Diffuz tutilishlarda miyaning aksariyat qismida neyronlarning buzulishi mavjud bo’lsada, umumiy tutilishlarda miyaning faqat bitta mintaqasi ishtirok etadi. Fokal tutilishlarda ong yoqilgan yoki o’chirilgan bo’lishi mumkin. Fokusli tutilish odatiy holga aylanishi mumkin. Fokal tutilishlar ikkita asosiy guruhda tekshiriladi. Oddiy fokal tutilishlar va murakkab (murakkab) tutilishlar fokal tutilishning ushbu 2 kichik turini tashkil qiladi.

Oddiy fokal tutilishlarda ongni saqlash muhim va bu bemorlar soqchilik paytida savollar va buyruqlarga javob berishlari mumkin. Shu bilan birga, oddiy fokal tutilishdan keyin odamlar tutilish jarayonini eslab qolishlari mumkin. Murakkab fokal tutilishlarda ongning o’zgarishi yoki ongni yo’qotishi mavjud, shuning uchun bu odamlar tutilish vaqtida savollar va buyruqlarga to’g’ri javob bera olmaydi.

Ushbu ikkita fokal tutilishni farqlash juda muhim, chunki murakkab fokal tutilishga ega bo’lgan odamlar haydash yoki mexanizmlarni boshqarish kabi faoliyat bilan shug’ullanmasligi kerak.

Epilepsiya bilan og’rigan bemorlarda oddiy fokal tutilishlar bo’lgan bir qator belgilar va alomatlar paydo bo’lishi mumkin:

• qo’llar va oyoqlar kabi tana qismlarida kasılmalar yoki chayqalishlar
• Hech qanday sababsiz yuzaga keladigan kayfiyatning keskin o’zgarishi
• Og’zaki so’zlarni gapirish va tushunish bilan bog’liq muammolar
• Deja vu hissi yoki tajribani qayta-qayta boshdan kechirish hissi
• Oshqozonda ko’tarilish (epigastrik), tez yurak urishi kabi bezovta qiluvchi hislar
• Sensor gallyutsinatsiyalar, yorug’lik chaqnashlari yoki hid, ta’m yoki eshitish kabi sezgilarni qo’zg’atmasdan sodir bo’ladigan kuchli karıncalanma hissi

Murakkab fokal tutilishlarda odamning xabardorlik darajasi o’zgaradi va ongdagi bu o’zgarishlar juda ko’p turli xil alomatlar bilan birga bo’lishi mumkin:

• Soqchilik rivojlanishini ko’rsatadigan turli xil hislar (aura).
• Belgilangan nuqtaga bo’sh qarash
• Ma’nosiz, maqsadsiz va takrorlanuvchi harakatlar (avtomatizm)
• So’zlarni takrorlash, qichqiriq, kulish va yig’lash
• javob bermaslik

Umumiy tutilishlarda miyaning ko’p qismlari tutilish rivojlanishida ishtirok etadi. Umumiy tutilishning 6 xil turi mavjud:

• Tonik tutilish turida tananing zararlangan qismining uzluksiz, kuchli va qattiq qisqarishi mavjud. Mushaklar ohangidagi o’zgarishlar bu mushaklarning qattiqlashishiga olib kelishi mumkin. Qo’l, oyoq va orqa mushaklari tonik tutilish turida eng ko’p ta’sirlangan mushak guruhlari hisoblanadi. Ushbu tutilish turida ongdagi o’zgarishlar kuzatilmaydi.

Tonik tutilishlar odatda uyqu paytida sodir bo’ladi va ularning davomiyligi 5 dan 20 soniyagacha o’zgarib turadi.

• Klonik tutilish turida ta’sirlangan mushaklarda takroriy ritmik qisqarishlar va bo’shashishlar paydo bo’lishi mumkin. Bo’yin, yuz va qo’l mushaklari ushbu turdagi tutilishda eng ko’p ta’sirlangan mushak guruhlari hisoblanadi. Tutqich paytida yuzaga keladigan harakatlar ixtiyoriy ravishda to’xtatilishi mumkin emas.
• Tonik-klonik tutilishlar grand mal seizures deb ham ataladi, bu frantsuzcha katta kasallik degan ma’noni anglatadi. Ushbu turdagi tutilish 1-3 daqiqa davom etadi va 5 daqiqadan ko’proq davom etishi shoshilinch tibbiy yordam bo’lib, aralashuvni talab qiladi. Tanadagi talvasalar, titroqlar, ichak va siydik pufagi ustidan nazoratni yo’qotish, tilni tishlash va ongni yo’qotish ushbu turdagi tutilish paytida paydo bo’lishi mumkin bo’lgan alomatlar qatoriga kiradi.

Tonik-klonik tutilishni boshdan kechirgan odamlarda tutilishdan keyin kuchli charchoq hissi paydo bo’ladi va bu hodisa haqida hech qanday xotira yo’q.

• Atonik tutilishda, umumiy tutilishning yana bir turi, odamlar qisqa vaqt davomida ongni yo’qotishni boshdan kechiradilar. Atoniya so’zi mushaklarning ohangini yo’qotishni anglatadi, natijada mushaklar kuchsizlanadi. Odamlarda bunday tutilish paydo bo’lganda, ular tik turgan holda birdaniga erga tushishi mumkin. Bunday tutilishlarning davomiyligi odatda 15 soniyadan kam.
• Miyoklonik tutilishlar – bu oyoq va qo’l mushaklarining tez va o’z-o’zidan tebranishi bilan tavsiflangan umumiy tutilish turi. Ushbu turdagi tutilish odatda bir vaqtning o’zida tananing ikkala tomonidagi mushak guruhlariga ta’sir qiladi.
• Tutqichning yo’qligida odam javobsiz bo’lib qoladi, uning nigohi doimo bir nuqtaga yopishadi va qisqa muddatli ongni yo’qotish mavjud. Bu, ayniqsa, 4-14 yoshdagi bolalarda juda keng tarqalgan bo’lib, uni mayda tutilishlar deb ham atashadi. Odatda 18 yoshga to’lgunga qadar yaxshilanish tendentsiyasi bo’lgan absans tutilishlar paytida lablarni urish, chaynash, so’rish, doimiy silkitish yoki qo’llarni yuvish, ko’zlardagi nozik titroq kabi alomatlar paydo bo’lishi mumkin.

Ushbu qisqa muddatli tutilishdan keyin bolaning hozirgi faoliyatini hech narsa bo’lmagandek davom ettirish absans tutilish uchun diagnostik ahamiyatga ega.

Bundan tashqari, tananing bir qismini uyqusizlik yoki karıncalanma shaklida somatosensor tutilish shakli mavjud. Psixik tutilishlarda to’satdan qo’rquv, g’azab yoki quvonch hissi paydo bo’lishi mumkin. Vizual yoki eshitish gallyutsinatsiyalari bilan birga bo’lishi mumkin.

Epilepsiya qanday aniqlanadi?

Epilepsiya tashxisini qo’yish uchun tutqanoq turini yaxshi tavsiflash kerak. Shu sababli, soqchilikni ko’rgan odamlar kerak. Kasallik bolalar yoki kattalar nevrologlari tomonidan kuzatiladi. Bemorga tashxis qo’yish uchun EEG, MRI, kompyuter tomografiyasi va PET kabi tekshiruvlar talab qilinishi mumkin. Epilepsiya belgilari infektsiyadan kelib chiqqan deb hisoblansa, laboratoriya testlari, shu jumladan qon tahlili foydali bo’lishi mumkin.

Elektroansefalografiya (EEG) epilepsiya tashxisi uchun juda muhim sinovdir. Ushbu test davomida bosh suyagiga o’rnatilgan turli elektrodlar yordamida miyadagi elektr faolliklari qayd etilishi mumkin. Ushbu elektr harakatlar shifokor tomonidan talqin qilinadi. Odatdagidan farqli bo’lgan g’ayrioddiy faoliyatni aniqlash bu odamlarda epilepsiya mavjudligini ko’rsatishi mumkin.

Kompyuter tomografiyasi (KT) – bosh suyagining kesma tasvirini va tekshiruvini ta’minlaydigan rentgenologik tekshiruv. KT tufayli shifokorlar miyani kesma bo’ylab tekshiradilar va tutilishga olib kelishi mumkin bo’lgan kistalar, o’smalar yoki qon ketish joylarini aniqlaydilar.

Magnit-rezonans tomografiya (MRI) miya to’qimasini batafsil tekshirishni ta’minlaydigan va epilepsiya tashxisida foydali bo’lgan yana bir muhim rentgenologik tekshiruvdir. MRT yordamida miyaning turli qismlarida epilepsiya rivojlanishiga olib kelishi mumkin bo’lgan anormalliklarni aniqlash mumkin.

Pozitron emissiya tomografiyasi (PET) tekshiruvida miyaning elektr faolligi radioaktiv moddaning past dozasi yordamida tekshiriladi. Ushbu modda tomir orqali yuborilgandan so’ng, moddaning miyaga o’tishi kutiladi va qurilma yordamida tasvirlar olinadi.

Epilepsiya qanday davolanadi?

Epilepsiya dori vositalari bilan davolanadi. Dori vositalari yordamida epileptik tutilishning oldini olish mumkin. Davolanish davomida epilepsiya preparatlarini muntazam ravishda qo’llash juda muhimdir. Dori-darmonlarni davolashga javob bermaydigan bemorlar bo’lsa-da, yosh bilan o’tib ketadigan epilepsiya turlari ham mavjud, masalan, bolalik epilepsiya. Epilepsiyaning umrbod shakllari ham mavjud. Dori terapiyasiga javob bermaydigan bemorlarda jarrohlik davolash qo’llanilishi mumkin.

Soqchilik rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi ko’plab tor spektrli antiepileptik dorilar mavjud:

• Karbamazepin faol moddasi bo’lgan antiepileptik preparatlar chakka suyaklari ostida joylashgan miya hududidan (temporal lob) kelib chiqadigan epileptik tutilishlarda foydali bo’lishi mumkin. Ushbu faol moddalarga ega dorilar boshqa ko’plab dorilar bilan o’zaro ta’sir qilganligi sababli, shifokorlarni boshqa sog’liq uchun ishlatiladigan dorilar haqida xabardor qilish muhimdir.
• Yo’q bo’lganda va fokal tutilishlarda, benzodiazepin hosilasi bo’lgan klobazam faol moddasi bo’lgan preparatlardan foydalanish mumkin. Tinchlantiruvchi, uyquni kuchaytiruvchi va bezovtalikni yo’qotuvchi ta’sirga ega bo’lgan bu dorilarning yosh bolalarda ham qo’llanilishi muhim xususiyatlaridan biridir. Ehtiyot bo’lish kerak, chunki bu faol moddalar bilan dori-darmonlarni qo’llashdan keyin jiddiy allergik teri reaktsiyalari kamdan-kam hollarda bo’lishi mumkin.
• Divalproeks gamma-aminobutirik kislota (GABA) deb ataladigan neyrotransmitterga ta’sir qiluvchi dori bo’lib, yo’qlik, fokal, murakkab fokal yoki ko’p tutilishlarni davolashda qo’llanilishi mumkin. GABA miyada inhibitiv modda bo’lganligi sababli, bu dorilar epileptik tutilishlarni nazorat qilishda foydali bo’lishi mumkin.
• Etosuksimidga asoslangan preparatlar barcha absans tutilishlarni nazorat qilish uchun ishlatilishi mumkin.
• Fokal tutilishlarni davolash uchun ishlatiladigan yana bir dori turi gabapentin faol moddasi bo’lgan preparatlardir. Ehtiyot bo’lish kerak, chunki boshqa antiepileptik preparatlarga nisbatan gabapentinni o’z ichiga olgan preparatlarni qo’llashdan keyin ko’proq nojo’ya ta’sirlar paydo bo’lishi mumkin.
• Epileptik tutilishlarni nazorat qilish uchun ishlatiladigan eng qadimgi dorilardan biri bo’lgan fenobarbitalni o’z ichiga olgan preparatlar umumiy, fokal va tonik-klonik tutilishlarda foydali bo’lishi mumkin. Antikonvulsant (anti-seiz) ta’siridan tashqari, fenobarbitalni o’z ichiga olgan preparatlarni qo’llashdan keyin o’ta uyquchanlik rivojlanishi mumkin, chunki ular uzoq muddatli sedativ ta’sirga ham ega.
• Fenitoinga asoslangan preparatlar asab hujayralarining membranalarini barqarorlashtiradigan va ko’p yillar davomida antiepileptik terapiyada qo’llaniladigan boshqa turdagi dori vositalaridir.

Ushbu dori-darmonlarga qo’shimcha ravishda, keng spektrli antiepileptik preparatlar birgalikda turli xil tutilishlarga ega bo’lgan va miyaning turli qismlarida haddan tashqari faollashuv natijasida soqchilik rivojlanadigan bemorlarda qo’llanilishi mumkin:

• Klonazepam uzoq muddatli ta’sir etuvchi benzodiazepin hosilasi antiepileptik preparat bo’lib, miyoklonik va absans tutilishlarning oldini olish uchun buyurilishi mumkin.
• Lamotrijinni o’z ichiga olgan dorilar ko’plab epileptik tutilishlarda foydali bo’lishi mumkin bo’lgan keng spektrli antiepileptik dorilar qatoriga kiradi. Ehtiyot bo’lish kerak, chunki Stivens-Jonson sindromi deb ataladigan noyob, ammo o’limga olib keladigan teri kasalligi ushbu dorilarni qo’llashdan keyin paydo bo’lishi mumkin.
• 5 daqiqadan ko’proq davom etadigan yoki ketma-ket sodir bo’ladigan tutqanoqlar epileptik holat deb ta’riflanadi. Boshqa benzodiazepin hosilasi bo’lgan lorazepamni o’z ichiga olgan preparatlar ushbu turdagi tutilishlarni nazorat qilishda foydali bo’lishi mumkin.
• Levetirasetam o’z ichiga olgan dorilar fokal, umumiy, yo’qligi yoki boshqa ko’plab turdagi tutilishlarda birinchi darajali davolashda qo’llaniladigan dorilar guruhini tashkil qiladi. Barcha yosh guruhlarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan ushbu dori vositalarining yana bir muhim jihati shundaki, ular epilepsiyani davolashda qo‘llaniladigan boshqa dorilarga nisbatan kamroq nojo‘ya ta’sir ko‘rsatadi.
• Ushbu dorilarga qo’shimcha ravishda, GABA ga ta’sir qiluvchi valpik kislota o’z ichiga olgan dorilar ham keng spektrli antiepileptik dorilarga kiritilgan.

Epileptik tutqanoq bilan og’rigan odamga qanday yordam berish mumkin?

Agar kimdir sizning yoningizda tutqanoq tutsa, siz:

• Avvalo, xotirjam bo’ling, bemorni o’ziga zarar etkazmaydigan holatga keltiring. Uni yon tomonga burish yaxshi bo’lardi.
• Harakatlarni majburan to’xtatishga va jag’ini ochishga urinmang, tilini tashqariga chiqarib qo’ying.
• Bemorning kamar, galstuk va ro’mol kabi narsalarni bo’shatib qo’ying.
• Suv ichishga urinmang, u bo’g’ib qo’yishi mumkin.
• Epileptik tutqanoq bilan og’rigan odamni reanimatsiya qilishning hojati yo’q.

Epilepsiya bilan og’rigan bemorlar quyidagilarga e’tibor berishlari kerak:

• Dori-darmonlarni o’z vaqtida oling.
• Sizda epilepsiya borligi haqida kartani saqlang.
• Daraxtlarga chiqish, balkonlar va terastalarga osib qo’yish kabi harakatlardan saqlaning.
• Yolg’iz suzmang.
• Hammom eshigini qulflamang.
• Doimiy miltillovchi yorug’lik, masalan, televizor oldida uzoq vaqt turmang.
• Siz mashq qilishingiz mumkin, ammo suvsizlanishdan ehtiyot bo’ling.
• Haddan tashqari charchoq va uyqusizlikdan saqlaning.
• Bosh jarohati olishdan ehtiyot bo’ling.

Epilepsiya bilan og’rigan bemorlar qanday kasblar bilan shug’ullana olmaydi?

Epilepsiya bilan og’rigan bemorlar uchuvchilik, sho’ng’inlik, jarrohlik, kesish va burg’ulash mashinalari bilan ishlaydigan kasblar, balandlikda ishlashni talab qiladigan kasblar, alpinizm, transport vositalarini boshqarish, o’t o’chirish, qurol ishlatishni talab qiladigan politsiya va harbiy xizmatni bajara olmaydi. Bundan tashqari, epilepsiya bilan og’rigan bemorlar o’zlarining kasalliklari haqida ish joylarini xabardor qilishlari kerak.