Dismenoreya nima? Qanday davolanadi?

Sog‘lom, farzand ko‘rish yoshidagi ayollarda hayz ko‘rish jarayoni ma’lum bir sikl (davr) bo‘yicha takrorlanadi. Shu davrda kuzatiladigan og‘riq odatiy hol hisoblanadi. Ammo agar hayz paytida og‘riq juda kuchli, sanchuvchi yoki bezovta qiluvchi bo‘lsa, bu holat dismenoreya deb ataladi.

Belgilarning ko‘rinishi insonga qarab o‘zgarishi mumkin. Turmush tarzi bilan bog‘liq omillar ham simptomlarning kuchini o‘zgartiradi. Masalan, chekish, hayz siklining notekis bo‘lishi kabi holatlar og‘riqni kuchaytirishi mumkin.

Dismenoreya primer (birlamchi) va sekonder (ikkilamchi) turlarga bo‘linadi. Primer dismenoreya — hayz sikli davomida har oy takrorlanib turadigan odatdagi og‘riq; sekonder dismenoreya esa ostida aniq bir tibbiy sabab yotadigan og‘riqdir. Bu farqni qo‘yish va turini aniqlashni ayollar konsultatsiyasi / ginekolog (ayollar shifokori) amalga oshiradi. Fizik va pelvik ko‘rikdan so‘ng ultratovush tekshiruvi (UZI), MRT (MRI), laparoskopiya, gisteroskopiya kabi qo‘shimcha usullar yordamida dismenoreya ortida yotgan sabab aniqlanishi mumkin.

Dismenoreya nima?

Dismenoreya — hayz paytida kuzatiladigan kuchli, sanchuvchi og‘riqdir. Asosan pastki qorin (pastki qorin bo‘shlig‘i) sohasida krampga o‘xshash og‘riqlar hayz davrida yoki hayz boshlanishidan biroz oldin sezilishi mumkin. Ba’zi ayollarda bu og‘riq kundalik faoliyatga deyarli ta’sir qilmaydi, boshqalar esa hatto o‘rindan turishning o‘zi bilan ham qiynalishi mumkin.

Og‘riq faqat pastki qorin bilan cheklanib qolmay, son, chanoq va belning pastki qismiga tarqalishi ham mumkin. Bunga qo‘shimcha ravishda bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi kabi qo‘shimcha simptomlar ham qo‘shilishi ehtimol.

Primer dismenoreya odatda hayz ko‘rishni endigina boshlagan qizlarda yoki yosh ayollarda ko‘proq uchraydi. Bu holatda ayolning bachadon yoki boshqa reproduktiv organlarida hech qanday aniq kasallik yoki infeksiya hisoblanmaydi. Ya’ni og‘riq mavjud bo‘lsa ham, u ichki a’zolardagi kasallik bilan bog‘liq bo‘lmaydi.

Sekonder dismenoreya esa endometriozis (endometriosis), adenomyozis (adenomyosis), pelvik yallig‘lanish kasalligi (pelvik inflamatuar kasallik, PID) kabi sabablar tufayli paydo bo‘lgan kuchli og‘riqdir. Sekonder dismenoreyada og‘riq ostida aniq kasallik yotadi va uni davolashni kechiktirmaslik kerak.

Dismenoreya nimadan kelib chiqadi?

Gormonal nuqtayi nazardan qaralganda, hayz og‘rig‘ining asosiy sababi — bachadon devorini qisqartiruvchi prostaglandin deb ataladigan moddalar (gormon-simon mediatorlar)dir.

Primer dismenoreyada gormonal o‘zgarishlardan tashqari aniq bir kasallik aniqlanmaydi; sekonder dismenoreyada esa og‘riqni keltirib chiqarayotgan aniq kasallik yoki tuzilmaviy o‘zgarish mavjud bo‘ladi. Primer dismenoreyada prostaglandinlarning yuqori darajada bo‘lishi kramp va og‘riqning kuchini oshiradi. Bu daraja ayniqsa hayzning birinchi kunlarida yuqori bo‘ladi. Qon ketishi davom etishi bilan prostaglandin darajasi pasayadi va og‘riq ham sekin-asta kamayadi.

Sekonder dismenoreya sababi — ayol reproduktiv tizimiga oid kasalliklardir. Odatdagi hayz kramplaridan farqli ravishda, bu turdagi og‘riq sekin-asta kamayib ketmaydi. Hayzdan bir necha kun oldin boshlangan bo‘lishi, hayz davomida kuchayishi, ammo sikl tugagach ham butunlay yo‘qolmasligi mumkin. Endometriozis, adenomyozis, bachadon miomalari (uterin fibroid), pelvik yallig‘lanish kasalligi kabi holatlar sekonder dismenoreya sabablaridan hisoblanadi.

Dismenoreya simptomlari (belgilari) nimalar?

Asosiy simptom — kuchli og‘riqdir. Og‘riqning qachondan beri borligi, qancha davom etishi, hayzning qaysi kunlarida kuchayishi yoki susayishi kabi omillar muhim.

Primer (birlamchi) dismenoreya belgilari:

• Pelvik (bachadon atrofidagi) sohada krampga o‘xshash og‘riq
• Hayzdan 1–3 kun oldin boshlanadigan va hayzning birinchi kunida eng yuqori darajaga chiqqan, hayz tugashiga yaqin kamayib boradigan og‘riq
• To‘xtovsiz (doimiy) og‘riq
• Og‘riqning son, chanoq, belning pastki qismiga tarqalishi
• Kayfiyat o‘zgarishlari (asabiylik, tushkunlik va hokazo)

Sekonder (ikkilamchi) dismenoreya belgilari:

• Hayz siklining buzilishi, hayzning notekis kelishi
• Bel og‘rig‘i
• Hayz davridan tashqari vaqtlarda ham seziladigan kuchli og‘riq
• Hayz tugagandan keyin ham ketmaydigan og‘riq
• Hayz sikllari orasida noodatiy qon ketishi
• Jinsiy aloqa vaqtida og‘riq, undan keyin qon ketishi
• Noodatiy vaginal ajralma (anormal oqindi)

Ko‘ngil aynishi, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, qorin sohasida shish, dam bo‘lish kabi belgilar har ikki turda ham uchrashi mumkin.

Primer (birlamchi) dismenoreya nima?

Primer dismenoreya — ostida hech qanday aniqlangan tibbiy kasallik bo‘lmagan holda hayz paytida seziladigan kuchli menstruatsion og‘riqdir. Og‘riq odatda hayz boshlanishidan 1–3 kun oldin sezila boshlaydi, hayzning birinchi kunida eng yuqori darajaga yetadi va keyingi kunlarda asta-sekin kamayadi.

Bu turdagi og‘riq har siklda takrorlanib turadi, ya’ni hayz kelgan sayin qayta-qayta paydo bo‘ladi. Kuchli og‘riq ayolning hayot sifatini pasaytirishi, kundalik ishlarini bajarishini cheklashi mumkin. Odatda 5–6 kun davom etadigan hayz qonashining so‘nggi kunlariga borib, prostaglandin miqdori kamaygani sari og‘riq ham susayadi.

Sekonder (ikkilamchi) dismenoreya nima?

Ayol reproduktiv tizimidagi qandaydir kasallik tufayli vujudga keladigan kuchli hayz og‘rig‘i — sekonder dismenoreya deb ataladi. Endometriozis, bachadon miomalari (uterin fibroid, leiomiyom), adenomyozis kabi kasalliklar bunga sabab bo‘lishi mumkin.

Endometriozis

Sekonder dismenoreyaning eng keng tarqalgan sabablaridan biri — endometrioz hisoblanadi. Endometrioz — bu bachadon ichki qavati (endometrium)ga o‘xshash to‘qima bachadondan tashqarida, masalan tuxumdonlarda, fallop naychalarida yoki bachadonning orqa tomonida o‘sib chiqadigan holatdir.

Bu to‘qima ham xuddi endometrium kabi gormonal o‘zgarishlarga javob beradi, ya’ni hayz paytida qonga chiqadi va og‘riq keltiradi. Natijada pelvik (tos) sohada adeziya deb ataladigan chandiqli to‘qimalar hosil bo‘lishi mumkin. Bu chandiqlar organlarning bir-biriga yopishishiga olib keladi va kuchli og‘riqlarga sabab bo‘ladi.

Uterin fibroid (bachadon miomasi)

Uterin fibroid (bachadon miomasi, leiomiyom) — ayol reproduktiv tizimida tez-tez uchraydigan, asosan bachadon mushak tolalaridan hosil bo‘ladigan yaxshi xulqli o‘smalardir. Ular bachadon devorining ichki yoki tashqi qismida joylashishi mumkin. Kichik miomalar odatda og‘riq bermaydi, lekin miomaning o‘lchami va joylashuviga qarab dismenoreya, kuchli hayz og‘rig‘i paydo bo‘lishi ehtimol.

Pelvik yallig‘lanish kasalligi

Pelvik inflamatuar kasallik (pelvik yallig‘lanish kasalligi) — tuxumdonlar, fallop naychalari, bachadon (uterus) va uning atrofidagi turli to‘qimalarning infeksiyasi hisoblanadi. Bu holat ham dismenoreyaga sabab bo‘lishi mumkin.

Adenomyozis

Oddiy sharoitda bachadonni ichki tomondan qoplaydigan endometrium qatlamining bachadon mushak devorida (miometriy) o‘sishi adenomyozis (adenomyosis) deb yuritiladi. Bu holat ko‘proq avval farzand ko‘rgan yoki yoshi katta ayollarda uchraydi. Dismenoreya va jinsiy aloqa paytidagi og‘riq bu kasallikning asosiy simptomlaridan sanaladi.

Shuningdek, boshqa ayrim urogenital (siydik-jinsiy tizim) kasalliklar ham sekonder dismenoreyaga sabab bo‘lishi mumkin.

Dismenoreya xavf omillari nimalar?

Og‘riqning zo‘ravonlik darajasi (shiddati) ayolning turmush tarzi, genetik xususiyatlari, pelvik hududning anatomik tuzilishi kabi omillarga bog‘liq. Dismenoreyani kuchaytirishi mumkin bo‘lgan xavf omillari quyidagilardir:

• Hayz ko‘rishning erta boshlanishi (masalan, 11 yoshda yoki undan ham erta)
• Hayz ko‘rish ko‘p qon ketishi bilan kechishi — menoraji (menorrhagia) holati
• Oilada genetik tarzda dismenoreya mavjud bo‘lishi (onasida, opa-singlisida bo‘lishi)
• Chekish (sigara iste’moli)
• Jinsiy (genital) sohani gigiyenik toza saqlamaslik
• Hayz siklining notekis bo‘lishi, oraliq qon ketishi — metroraji (metrorrhagia)

Bu kabi omillar dismenoreya og‘rig‘ining kuchini va davomiyligini ta’sirlashi mumkin.

Dismenoreya qanday tashxis qilinadi?

Ayol shifokor-ginekologga kuchli hayz og‘rig‘i shikoyati bilan murojaat qilganda, avvalo batafsil so‘rov olinadi. Hayz siklining tartibi, jinsiy faoliyat, oilada shunga o‘xshash holatlarning bor-yo‘qligi so‘raladi. So‘ngra pelvik ko‘rik o‘tkaziladi.

Birlamchi (primer) dismenoreyada ko‘pincha shifokor ko‘rigi klinik jihatdan yetarli bo‘lishi mumkin. Homiladorlik, infeksiya kabi holatlarni istisno qilish uchun siydik tahlili so‘raladi. Sekonder dismenoreyadan shubhalanadigan belgilar bo‘lsa, qo‘shimcha tekshiruvlar buyuriladi. Masalan:

• Fibroid (mioma) tashxisi uchun transvaginal UZI (transvajinal ultratovush) qo‘llanadi.
• Adenomyozis uchun transvaginal UZI, zarur bo‘lsa MRT (MRI)dan foydalaniladi.
• Endometriozis uchun transvaginal va pelvik UZI yordamchi bo‘lib, zarurat tug‘ilganda laparoskopiya ham o‘tkazilishi mumkin.

Laparoskopiya — qorin devoriga kichik kesma orqali kamera kiritilib, narkoz (anesteziya) ostida bajariladigan tashxis va ba’zan davolash usuli.

Transvaginal ultratovush (transvajinal UZI) esa maxsus UZI zondi vaginal yo‘l orqali kiritilib, bachadon va ichki jinsiy a’zolarni ko‘rish imkonini beradigan usuldir.

Dismenoreya qanday davolanadi?

Primer dismenoreya davosida odatda:

• Nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilar (NSAID – nonsteroid antiinflamatuar preparatlar)
• Og‘iz orqali qabul qilinadigan kontraseptivlar (oral kontraseptivlar, homiladorlikdan saqlovchi tabletkalar)

ishlatiladi. Ularga qo‘shimcha tarzda:

• Issiq suv qo‘yilgan grelka / issiq suv xaltachasini pastki qorin sohasiga qo‘yish
• Yengil jismoniy mashqlar
• Muntazam va sog‘lom ovqatlanish

Sekonder dismenoreyada esa davolash asal kasallikka qarab tanlanadi. Og‘riqni kamaytirish uchun yana nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilar qo‘llanishi mumkin, ammo asosiy maqsad — og‘riqning ildiz sababini davolash.

• Endometriozda gormonal kontraseptivlar berilishi, ayrim hollarda bachadonni olib tashlash (gisterektomiya, hysterectomy) kabi jarrohlik usullari qo‘llanishi mumkin.
• Adenomyozisda homiladorlikdan saqlovchi tabletkalar (oral kontraseptivlar) va gormon ajratadigan bachadon ichi vositalar (gormonli spiral) ishlatilishi mumkin. Zarur bo‘lsa adenomyoz o‘chog‘ini olib tashlash bo‘yicha operatsiya ham qilinadi.
• Uterin fibroid (bachadon miomalari) uchun davolash usuli miomlarning kattaligi, soni, bachadondagi joylashuvi va bemorning shikoyatlariga qarab tanlanadi. Miomektomiya (myomectomy) — miomlarni jarrohlik yo‘li bilan olib tashlash usuli qo‘llanishi mumkin.

Har qanday holatda ham kuchli va takrorlanib turadigan hayz og‘rig‘ini “oddiy holat” deb qabul qilmay, ginekolog ko‘rigidan o‘tish, kerakli tekshiruvlarni qilish va mos davolashni boshlash juda muhimdir.

Tez-tez so’raladigan savollar

Yoga dismenoreya og’rig’ini kamaytiradimi? Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, jismoniy mashqlar dismenoreyani davolashda yordam beradi, ammo yoganing dismenoreya uchun foydalari haqida etarli dalillar to’planmagan.

Sog’lom ovqatlanish dismenoreyaga ta’sir qiladimi? Sog’lom ovqatlanish dismenoreya og’rig’ini kamaytirishi mumkin. Biroq, dismenoreyani kamaytirishda qo’shimchalar yoki o’simlik choylarining roli haqida dalillar cheklangan.

Dismenoreya uchun akupunktur yoki massaj yaxshimi? Akupunktur va massajning dismenoreya uchun yaxshi ekanligi haqida etarli dalillar yo’q.

Birlamchi dismenoreyani butunlay oldini olishimiz mumkinmi? Birlamchi dismenoreya holatlarida og’riqni minimallashtirish mumkin. Bunga jismoniy mashqlar, issiq suvli shisha yoki ginekolog tomonidan tayinlangan dori vositalari orqali erishish mumkin.
Agar hayz paytida og’riqli kramplar paydo bo’lsa, ginekolog bilan maslahatlashish erta tashxis qo’yish va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan asoratlarni davolash uchun juda muhimdir