Diskalkuliya nima? Diskalkuliya belgilari

Diskalkuliyaga ega bo‘lgan odamlar sonlarni tushunish, matematik amallarni bajarish va shu bilan bog‘liq tushunchalarni idrok etishda qiynaladilar. Bu buzilish ko‘pincha o‘qish yoki yozishdagi qiyinchiliklarsiz, ya’ni boshqa o‘rganish buzilishlaridan mustaqil ravishda ham yuzaga kelishi mumkin. Diskalkuliya odamlarda umumiy aqliy daraja va o‘rganish qobiliyati normal bo‘lsa ham kuzatiladi.

Uning aniq sababi hali to‘liq aniqlanmagan, biroq u bir nechta omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bular — genetik omillar, miya tuzilmasidagi farqlar, nerv tizimidagi o‘zgarishlar, tug‘ruqdan oldin yoki keyingi jarohatlar hamda ayrim muhit ta’sirlari. Ko‘pincha tug‘ma yoki nevrologik farqliliklarga asoslangan bu buzilish, matematik amallarni o‘rganishda qiyinchilik, sonli masalalarni tushunmaslik yoki yecha olmaslik kabi belgilar orqali namoyon bo‘ladi.

Diskalkuliya nimadan kelib chiqadi?

Diskalkuliya — matematik tushunchalarni o‘rganishda qiyinchilik tug‘diradigan o‘rganish buzilishidir. Uning paydo bo‘lishida genetik, nevrologik va atrof-muhit omillari katta rol o‘ynashi mumkin.

Diskalkuliya sabablarini quyidagicha sanash mumkin:

• Genetik omillar (genetic factors): Oilada shunga o‘xshash o‘rganish qiyinchiliklari bo‘lsa, kasallik rivojlanish xavfi ortishi mumkin.
• Miya tuzilmasi: Chap parietal bo‘lakdagi (parietal lobe) farqliliklar, xususan neyron yo‘llaridagi “qisqa tutashuv”ga o‘xshash nosozliklar va miya ichida axborotni qayta ishlovchi bo‘limlar o‘rtasidagi uzilishlar diskalkuliyani keltirib chiqarishi mumkin.
• Tug‘ma muammolar: Tug‘ruqdan oldin, tug‘ruq paytida (masalan, kislorod yetishmovchiligi) yoki undan keyingi omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
• Miya kimyosidagi nomuvozanat: Miyadagi kimyoviy yetkazuvchilarning — neyrotransmitterlar (neurotransmitters) — muvozanati buzilishi o‘rganishda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
• Miya rivojlanishi va nevrologik buzilishlar: Diqqat yetishmovchiligi, giperaktivlik, disleksiya (dyslexia) kabi holatlar oqibatida o‘rganishda qiyinchilik yuzaga kelishi mumkin.
• Muhit va ta’lim omillari: Erta yoshdagi ta’lim sifati, ayrim stress omillari va travmalar ham sabablar qatoriga kiradi.
• Til va matematik qobiliyatlar o‘rtasidagi uzilish: Shaxsning til ko‘nikmalari bilan matematik ko‘nikmalari o‘rtasida sust yoki nomuvofiq bog‘lanish bo‘lganda yuzaga keladi; bunga turli nevrologik, kognitiv, psixologik va muhit omillari sabab bo‘lishi mumkin.

Bu belgilardan bir nechtasi kuzatilsa, soha mutaxassisi shifokorga murojaat qilish va shaxsga mos davolash/ta’lim jarayonini boshlash zarur. Siz ta’lim psixologiga yoki nevrologik baholash uchun mutaxassis shifokorga ko‘rinishingiz mumkin. Natijada, odatda individuallashtirilgan ta’lim tavsiya etiladi.

Diskalkuliyaning belgilari nimalar?

Diskalkuliya — bolalik va kattalik davrida uchraydigan keng tarqalgan o‘rganish buzilishi. U har bir shaxsda turli sabablar ta’sirida turlicha darajada namoyon bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, sonlar bilan bog‘liq asosiy ko‘nikmalar, matematik tushuncha va qiymatlarni o‘rganishda qiyinchilik sifatida ko‘rinadi. Diskalkuliyasi bo‘lgan shaxslar amallarni bajarishda chalkashish yoki xotira bilan bog‘liq qiyinchiliklar kabi keng tarqalgan belgilarni ko‘rsatishi mumkin.

Quyidagi holatlar Diskalkuliya belgilariga kiradi:

• Qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish kabi asosiy amallarda doimiy qiyinchiliklar.
• Sonlarni adashtirish yoki noto‘g‘ri talqin qilish.
• Matematik tushunchalarni (qiymat, tartib, nisbiylik va h.k.) tushunishda qiyinchilik.
• Raqamli ifodalar va sonli ma’lumotlar bilan bog‘liq muammolar.
• Vaqtni boshqarish va tashkillashtirishda qiyinchiliklar.
• Matematik kontekstlarni anglay olmaslik.
• Matematik xotira (formulalar, qadamlar, jadval) bilan bog‘liq muammolar.
• Samarali o‘rganish strategiyalarini qo‘llay olmaslik.
• O‘qish-yozishdagi qiyinchiliklar bilan birga kechishi.
• Ijtimoiy va emotsional ta’sirlar (ishonchsizlik, xavotir va boshqalar).

Diskalkuliyani davolash nima?

Diskalkuliya — matematik amallarni tushunish va masalalarni yechishda qiyinchilik tug‘diradigan o‘rganish buzilishi. Davolash jarayoni bemorning holatiga qarab farqlanadi: shaxsning yoshi, mavjud ko‘nikmalari va ehtiyojlari hisobga olinadi.

Davolash odatda quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Ta’limiy aralashuvlar va maxsus o‘qitish usullari
• Psixologik yordam, bu ayniqsa bolalarning o‘zini yaxshi his etishiga ko‘mak beradi

Mazkur yondashuvlar orqali matematik ko‘nikmalarni rivojlantirish hamda xavotir darajasini kamaytirish ko‘zlanadi. Diskalkuliyani erta aniqlash va darhol aralashuv juda muhim; erta bosqichda ko‘rilgan chora-tadbirlar odatda ancha samarali bo‘ladi. Erta aralashuv orqali bolalarning matematik ko‘nikmalari rivojlantirilib, o‘ziga ishonchi oshirilishi mumkin; bu esa maktabdagi muvaffaqiyatga yaqinlashtiradi. Davolash shaxsiy ehtiyojlarga mos tarzda tuziladi.

Ayniqsa, individuallashtirilgan ta’lim rejasi (Individual Education Plan) juda samarali deb hisoblanadi — har bir bolaning aniq o‘rganish ehtiyojlari inobatga olinadi va matematik ko‘nikmalar mavjud darajaga moslashtiriladi.

Matematik ko‘nikmalarni sanoq-hisobni ko‘rgazmali qilish orqali mustahkamlash foydali: matematik tushunchalarni aniqroq tasavvur qilish uchun turli fizik materiallardan foydalanish mumkin. Grafiklar, chizmalar va rangli kartalar kabi vizual vositalar sonlar va belgilarni o‘rganishda samarali bo‘lishi mumkin. Qadam-baqadam o‘qitish amaliy strategiyalarni shakllantirishga yordam beradi.

Diskalkuliya bo‘yicha ta’lim qanday beriladi?

Diskalkuliya bolalar va kattalarda turli omillarga qarab har xil darajada kuzatilishi mumkin. Diskalkuliyada to‘g‘ri ta’lim olish nihoyatda muhim. Ko‘pincha matematik amallarni yechish va idrok etishda muammolar tug‘diradigan bu buzilish tizimli tarzda beriladigan individuallashtirilgan ta’lim orqali yengillashtirilishi mumkin.

Bunday ta’lim:

• Umumiy matematik ko‘nikmalarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi;
• Diqqat jamlashda qiynaladigan bolalarga yordam beradi;
• Shaxsiy ehtiyojlarni diqqatga olgan holda olib boriladi.

Ko‘pincha turli strategiya va materiallarga murojaat qilinadi. Har bir bolaning o‘rganish tezligiga mos ravishda tuzilgan mashg‘ulotlar munosib vaqt va faoliyatlar bilan qo‘llanadi. Kichik va sodda qadamlar bilan o‘rgatilgan ko‘nikmalarni bolalar osonroq o‘zlashtiradi.

Amal bosqichlarini aniq belgilash qo‘shish, ayirish, bo‘lish va ko‘paytirish kabi amallarni o‘rganishda samarali bo‘lishi mumkin. Sonlarni vizual va ko‘rgazmali qilish uchun turli materiallardan foydalaniladi. Kundalik hayotga oid mashqlar matematika mazmunini yaxshiroq tushunishga ko‘mak beradi.

Ta’lim jarayonida o‘quv dasturlari va ilovalar, hisoblagich (kalkulyator) hamda boshqa raqamli vositalardan foydalanish mumkin. Muntazam va sabr bilan o‘qitilganda bolalar o‘rgangan ma’lumotni uzoqroq muddat xotirada saqlab qoladilar.

Tez-tez so’raladigan savollar

Diskalkuliya qanday aniqlanadi?

Ushbu tashxisni matematik operatsiyalar bilan bog’liq qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar yoki kattalar qo’yish mumkin. Ko’pincha dastlabki baholash paytida o’qituvchi, ota-ona yoki maslahatchi tomonidan aniqlanadi. Kech o’rganadigan yoki boshqalarga qaraganda qiynaladigan bolada diskalkuliya bo’lishi mumkin, ammo psixologik va neyropsikologik tekshiruv zarur. Ushbu testlar kognitiv qobiliyatlarni va, xususan, raqamlar bilan bog’liq umumiy ko’nikmalarni o’lchaydi. Ta’lim bo’yicha mutaxassis yoki o’qituvchi o’quvchining matematik ko’nikmalarini baholashi va maktab matematikasi bo’yicha ish faoliyatini tekshirishi mumkin. Jismoniy va nevrologik baholash test natijalarini ko’rib chiqishni talab qiladi. Tashxis keng qamrovli baholash jarayonidan so’ng bir guruh mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu jarayon davomida o’rganish tarixi, individual qiyinchiliklar va kognitiv test natijalari hisobga olinadi. 

Diskalkuliya uchun qanday o’qitish usullari qo’llaniladi?

Ushbu o’rganishdagi nuqsonni bartaraf etish uchun aniq va vizual usullardan foydalanish mumkin. Bolaning yoki kattalarning individual ehtiyojlariga moslashtirilgan kognitiv ta’lim rejasi tavsiya etiladi. Beton materiallar va raqamli ilovalar va asboblar kerak bo’lishi mumkin. O’quv jarayoniga bosqichma-bosqich yondashuv va sabr-toqatli yondashuv juda muhimdir. Takrorlash va mustahkamlash o’quvchilarga muammolarni yechish orqali o’rganishga yordam berish uchun ishlatilishi mumkin. Ichki motivatsiyani oshirish va mukofotlar yoki yutuqlarni taklif qilish samarali usullardir. O’z tezligida o’rganish, garchi bu jarayonni sekinlashtirsa ham, samarali o’rganishni ta’minlaydi. 

Diskalkuliyani davolash mumkinmi?

Ushbu buzuqlikning alomatlarini samarali ta’lim usullari bilan bartaraf etish mumkin. Samarali o’qitish bosqichlarini sekin va sabr bilan kuzatib borish tavsiya etiladi. Oilaviy yordam bu borada juda samarali bo’lishi mumkin. Doimiy monitoring va baholash kerak bo’lishi mumkin. Psixologik yordam, motivatsiyani oshirish va stressni boshqarish bolalarni matematik ko’nikmalarga ega bo’lishiga olib kelishi mumkin. Xotira vositalari, raqamli ta’lim dasturlari yoki maxsus matematik ko’rsatmalar ushbu buzuqlikni bartaraf etishga yordam beradi. Tegishli trening va yordam tegishli strategiyalarni o’rgatishda yordam beradi. Shuning uchun davolanish jarayoni doimiy takrorlash va mustahkamlashni talab qilishi mumkin. O’rganishga maqsadga yo’naltirilgan yondashuv bilan sekin va sabr-toqat bilan rivojlanish tavsiya etiladi.