Diqqat etishmasligi nima? Sabablari va Davolash

Diqqat etishmasligi insonning atrof-muhitdagi yoki ichki faoliyatidagi biror narsaga to‘liq e’tibor qaratish qobiliyatining sustligi bilan tavsiflanadi. Bu holat ko‘pincha bolalarda aniqlansa-da, kattalarda ham uchraydi. Diqqat etishmasligi ko‘pincha faollik va impulsivlik bilan birga namoyon bo‘lishi mumkin, ammo har doim ham bu holatlar birga bo‘lavermaydi. Ayrim odamlar faqatgina e’tiborini jamlay olmaslikdan aziyat chekishadi. Diqqat etishmasligi mustaqil muammo sifatida qaralishi mumkin bo‘lsa-da, u ba’zida boshqa nevrologik yoki ruhiy salomatlik muammolari bilan bog‘liq bo‘ladi. Har bir inson ba’zan diqqatini jamlay olmaydi, ammo bu holat kundalik hayotga jiddiy ta’sir qilsa, uni tibbiy muammo sifatida ko‘rib chiqish kerak bo‘ladi.

Diqqat etishmasligining sabablari

Diqqat etishmasligining sabablari murakkab va ko‘p omilli hisoblanadi. Bu muammo genetik omillar, nerv tizimining rivojlanishidagi o‘zgarishlar, homiladorlik davrida yoki erta bolalikda yuzaga kelgan muhit omillari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu holat nasldan-naslga o‘tishi ehtimoli yuqori. Bundan tashqari, homiladorlik vaqtida onaning spirtli ichimliklar yoki zararli dorilar iste’mol qilishi, chekish, stressli holatlar diqqat etishmasligining rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Yana bir muhim omil bu – bolalik davrida bosh miya jarohatlari yoki kislorod yetishmovchiligi bilan bog‘liq holatlar. Oziqlanishdagi muvozanatsizlik, stress, uyqu yetishmovchiligi va atrof-muhitdagi salbiy omillar ham diqqat muammolarini kuchaytirishi mumkin.

Diqqat etishmasligining belgilari

Diqqat etishmasligining eng ko‘zga ko‘rinadigan belgilaridan biri bu – uzoq vaqt davomida bir vazifaga e’tibor berishda qiynalishdir. Odamlar topshiriqni oxirigacha bajarmasdan chalg‘ib qolishadi, tez-tez nimalarnidir unutishadi, uyushmagan va tartibsiz bo‘lishadi. Ular suhbat davomida e’tiborini yo‘qotishi, ko‘rsatmalarga e’tibor bermasligi, noto‘g‘ri tushunishi mumkin. Bolalarda bu holat o‘qishda qiyinchiliklar, uy vazifalarini unutish, o‘yin o‘ynayotganda tez zerikish kabi ko‘rinadi. Kattalarda esa bu o‘zini vaqtni noto‘g‘ri boshqarishda, ishlarda kechikishlarda, doimiy kechikishlarda va rejalarni oxirigacha bajarmaslikda namoyon bo‘ladi. Ko‘p hollarda insonlar o‘zlariga berilgan vazifani bajarayotganda har xil mayda chalg‘ituvchi narsalarga haddan tashqari e’tibor qaratib qo‘yadilar.

Diqqat etishmasligining turlari

Diqqat etishmasligi ko‘pincha “Diqqat etishmovchiligi va giperfaollik sindromi” (DEGS yoki ADHD) bilan bog‘lanadi. Bu sindrom uch asosiy shaklda bo‘ladi: faqat diqqat etishmasligi ustun bo‘lgan shakl, faqat giperfaollik va impulsivlik ustun bo‘lgan shakl va aralash shakl. Faqat diqqat etishmasligi ustun bo‘lgan holatda inson sust, oromkursi, befarq ko‘rinadi, lekin ichki faoliyatida chalkashliklar bo‘ladi. Giperfaollik va impulsivlik ustun bo‘lgan shaklda esa inson doim harakatda, gapga kirishmaydigan va tez-tez fikr almashadigan bo‘ladi. Aralash shakl esa eng keng tarqalgan bo‘lib, har ikki belgilar to‘liq namoyon bo‘ladi. Bu turlarning har biri alohida yondashuvni va turli xil davolash usullarini talab qiladi.

Tashxis qo‘yish jarayoni

Diqqat etishmasligini aniqlash jarayoni bir nechta bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Tashxis qo‘yishda psixologik testlar, suhbatlar, o‘qituvchi va ota-onalarning kuzatuvlari asos bo‘ladi. Bu holatda boshqa muammolarni istisno qilish muhim, masalan, eshitish yoki ko‘rishdagi muammolar, depressiya, tashvish buzilishlari. Ba’zida nevrologik tekshiruvlar ham o‘tkaziladi. Mutaxassislar odatda bemorning hayoti, ish faoliyati, o‘qishi, ijtimoiy munosabatlari kabi sohalarga ta’sir darajasini baholaydi. Odatda bu tashxis bolalikdan boshlab mavjud bo‘lgan belgilar asosida qo‘yiladi, lekin ba’zida kattalarda ham aniqlanishi mumkin. Tashxisni faqat malakali shifokor yoki psixolog qo‘yishi lozim.

Diqqat etishmasligini davolash usullari

Diqqat etishmasligini davolashda bir nechta yondashuvlar mavjud. Dori vositalari, psixoterapiya, muomala terapiyasi, o‘qitish strategiyalari hamda kundalik hayotni tashkil etish bo‘yicha maslahatlar kiritiladi. Ko‘plab hollarda psixostimulyatorlar yoki norepinefrinni ta’sir qiluvchi dorilar belgilanadi. Bu dori vositalari diqqatni jamlashga yordam beradi, impulsivlikni kamaytiradi va o‘z-o‘zini nazorat qilishni yaxshilaydi. Terapiya esa insonning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, stress bilan kurashish va muayyan vaziyatlarda to‘g‘ri munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi. Bolalar uchun maxsus ta’lim metodlari va ota-onalar uchun tarbiyaviy treninglar ham muhim rol o‘ynaydi. Kundalik reja tuzish, eslatmalar qo‘yish, mukofot tizimi yaratish va stressdan qochish usullarini o‘rganish hayotni sezilarli darajada yengillashtirishi mumkin.

Diqqat etishmasligining ta’siri

Agar diqqat etishmasligi davolanmasa yoki to‘g‘ri boshqarilmasa, bu holat inson hayotining barcha sohalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarda bu baholarning pasayishiga, o‘qishga bo‘lgan qiziqishning yo‘qolishiga olib keladi. Kattalarda esa ishdagi unumdorlik kamayadi, ijtimoiy munosabatlarda muammolar yuzaga keladi, oilaviy nizolar kuchayadi. Impulsivlik bilan bog‘liq qarorlar esa moliyaviy yoki huquqiy muammolarga olib kelishi mumkin. O‘z-o‘ziga bo‘lgan baho tushib ketadi, bu esa depressiyaga, tashvishga, ijtimoiy izolyatsiyaga olib keladi. Ayniqsa, diqqat etishmasligi bilan birga boshqa ruhiy holatlar ham bo‘lsa, bu inson salomatligi uchun jiddiy xavf tug‘diradi.

Profilaktika va hayot tarzi o‘zgarishlari

Diqqat etishmasligini oldini olish yoki kamaytirishda to‘g‘ri turmush tarzi muhim rol o‘ynaydi. Bola tug‘ilishidan oldin onaning sog‘lom turmush tarziga amal qilishi, stressdan saqlanishi, zararli odatlardan voz kechishi kerak. Bolalik davrida bolaga e’tibor berish, uni tinglash, unga to‘g‘ri vaqt ajratish muhim. Uyqu gigiyenasiga amal qilish, sog‘lom ovqatlanish, jismoniy faollik ham e’tibor jamlanishini yaxshilaydi. Texnologiyalarni haddan tashqari ishlatishdan saqlanish, bolalar va kattalarga bir xil vaqt oralig‘ida tanaffuslar berish tavsiya etiladi. Kundalik reja tuzish, muhim vazifalarni kichik bosqichlarga bo‘lish, stressni kamaytiruvchi mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanish diqqatni to‘plab ishlashga yordam beradi.

Xulosa

Diqqat etishmasligi oddiy “xayolparastlik” emas, balki jiddiy tibbiy va psixologik e’tibor talab qiladigan muammo hisoblanadi. Bu holat insonning o‘rganishi, ishlashi, ijtimoiy munosabatlari va umumiy hayot sifatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Erta tashxis, to‘g‘ri davolash, muvofiqlashtirilgan yordam va ongli hayot tarzi orqali bu holatni nazorat qilish va hayotni yengillashtirish mumkin. Muhimi, inson yoki bola bu holatda yolg‘iz emasligini his qilsin, atrofdagilar esa uni tushunishga va qo‘llab-quvvatlashga harakat qilsinlar.