Biologiya 7 sinif ksq 1
1. Yetkin xlamidomonada.
Biologiya 6sinif Ksq 1
Biologiya 6sinif Ksq 1 . where Biologiya 6sinif Ksq 1 takes center stage. Our goal is to provide a wealth of information, analysis, and discussion on this captivating subject, to bring together a community of individuals who share a passion for Biologiya 6sinif Ksq 1, and to explore all the fascinating aspects of Biologiya 6sinif Ksq 1 in great detail. Whether you’re here to learn something new, exchange ideas, or simply be entertained, you’ll find something here to suit your needs. So, grab a seat, relax, and let’s start exploring Biologiya 6sinif Ksq 1 together. Mumthsil mktblrinin 6 c sinfi n biologiya fnni zr illik planladrma nmunsi 1 sra mzmun drslik mmv tarix mvzu saat si standartlar sh- sh- 1 i blm- biologiyann tdqiqat obyektlri 2 4-1-1 vtnimizin tbiti 1 8 24 1-1-1- biologiya canl orqanizmlri yrnn 3 1 11 26 elmdir 4 2-1-1-
Biologiya 6sinif Ksq 1 Youtube
About press copyright contact us creators advertise developers terms privacy policy & safety how works test new features press copyright contact us creators. Vi sinif biologiya bsq 2. categories. riyaziyyat 6 sinif ksq ler bsq 1. 1 10 siniflər ucun rİyazİyyatdan bsq 1. 1 11 sİnİfler ucun İngİlİs dİlİnden bsq 1. Ümumtəhsil məktəblərinin 6 cı sinfi üçün biologiya fənni üzrə illik planlaşdırma nümunəsi 1 sıra məzmun dərslik mmv tarix mövzu saat № si standartları səh. səh. 1 i bölmə. biologiyanın tədqiqat obyektləri 2 4.1.1 vətənimizin təbiəti 1 8 24 1.1.1. biologiya canlı orqanizmləri öyrənən 3 1 11 26 elmdir 4 2.1.1. Riyaziyyat 6 sinif ksq ler bsq 1 1 10 siniflər ucun rİyazİyyatdan bsq 1 1 11 sİnİfler ucun İngİlİs dİlİnden bsq 1 v xi azərbaycan dili bsq 1 lər 6 sinif ana dili bütün ksq və bsqlar İnformatİka i x siniflər ucun bsq 1 lər 4 cu sinif riyaziyyat bsq 2 10 cu sinif rİyazİyyat vi sinif biologiya bsq 2 categories 5 9 butun fenn bsqları(2). Salam dostlar, mən bu gün sizlərə coĞrafİya ksq 1 izah etdim. Ümid edirəm ki, videonu bəyəndiniz bəyəndiysəniz atmağı və kanalıma abonə olmağı unutmayın!s.
Biologiya 6 Ci Sinif Ksq Mp4 3gp Flv Mp3 Video Indir
Publishing platform for digital magazines, interactive publications and online catalogs. convert documents to beautiful publications and share them worldwide. title: biologiya k s q 1,2,3,4, author: nubar alieva, length: 9 pages, published: 2015 01 08. Discover short videos related to 6 ci sinif biologia summativ ksq1 on tiktok. watch popular content from the following creators: hedef 1k(@summativler), (@eldarovalarrr), hedef 1k(@summativler), ksq.bsq(@ksq.bsq), hedef 1k(@summativler) . explore the latest videos from hashtags: #conscienciologia, #masiniskci, #kls6maumasuksmpkls1 . Save save ksq 1 biologiya 7 sinif 2019 2020 for later. 100% 100% found this document useful, mark this document as useful. 0% 0% found this document not useful,.
Here’s a directory of articles Biologiya 6sinif Ksq 1 very best After just using syntax we possibly can one piece of content into as much completely Readable editions as you may like that individuals say to and present Writing stories is a lot of fun to you personally. We acquire best many Nice articles Biologiya 6sinif Ksq 1 interesting picture however we simply screen the particular articles we consider will be the best image.
This articles Biologiya 6sinif Ksq 1 is just for amazing demonstration if you like the articles you should purchase the original images. Support the admin through buying the initial word Biologiya 6sinif Ksq 1 hence the writter provide the very best image and also keep on working Here at looking for perform all kinds of residential and commercial work. you have to make your search to receive a free quotation hope you are okay have a good day.
Biologiya 6cı Sinif (biologiyanin Tədqiqat Obyektləri 1)ksq
a variantıbiologiya ksq 2, biologiya ksq 1, biologiya ksq 3, biologiya ksq 3 7 ci sinif, biologiya ksq 3 8 ci sinif, biologiya ksq 4 7 ci testlər. azerbaycan #naxciva #serur #pusyan #biologiya.
Biologiya test sualları
73. Uyğun olaraq bir sırada yerləşmiş süpürgə və sadə sünbül çiçək qrupuna malik bitkiləri göstərin:
A) çəltik bağayarpağı B) buğda, vələmir
C) vələmir, darı D) bağayarpağı, günəbaxan
E) qarğıdalı, quşəppəyi
74. Hansı bitkilərin toxumunda nişasta daha çoxdur?
A) itburnu, qoz B) pambıq, xaş – xaş
C) zeytun, fındıq D) çəltik, qarğıdalı
E) noxud, soya
81. Bitkilərin hansında çiçəklər gecədən səhərə qədər açıq olur?
A) badam B) ərik C) yabanı turp
D) buğda E) ətirli tütün
82. Efemer sayılır:
A) kökləri torpağın dərinliyinə gedən bitkilər
B) gövdəsi yaxşı inkişaf etmiş bitkilər
C) kök sistemi zəif inkişaf etmiş bitkilər
D) kökü 15 m dərinliyə gedən bitkilər
E) yerüstü hissəsi yaxşı inkişaf etmiş bitkilər
89. Hansı sıradakı bitkilər fasiləsiz çiçəkləyir?
A) alma, armud, ağcaqayın
B) limon, naringi, pambıq
C) zoğal, badam, pambıq
D) xurma, cökə, əzgil
E) soğan, kələm, çuğundur
90. Çiçəkaçma və meyvəəmələgətirmə dövründə bitkilərin tələbatı artır:
A) bol suvarmaya B) vegetativ çoxalmaya
C) fosfor gübrələrinə D) kalium gübrələrinə
E) azot gübrələrinə
97. Günəbaxananın səbət çiçək qrupunda hansı tip çiçəklər olur?
A) qıfşəkilli və boruşəkilli
B) ancaq boruşəkilli
C) dilcikşəkilli və boru şəkilli
D) ancaq qıf şəkilli
E) ancaq dilcikşəkilli
98. Vələmir hansı xüsusiyyətlərinə görə buğda və çovdardan fərqlənir?
A) çiçək qrupuna görə
B) küləş gövdəsinə görə
C) kök sisteminə görə
D) yarpaqların damarlanmasına görə
E) toxumunda ləpələrin sayına görə
105. Taxıllar fəsiləsinə aid olan hansı bitkilərin hər ikisində çiçək qrupu süpürgədir?
A) buğda və arpa B) darı və çovdar
C) çovdar və vələmir D) darı və vələmir
E) buğda və çovdar
106. Zəncirotunun səbət çiçək qrupunda hansı tip çiçəklər olur?
A) ancaq boruşəkilli B) ancaq dilcikşəkilli
C) ancaq qıfşəkilli D) qıfşəkilli və boruşəkilli
E) dilcikşəkilli və boruşəkilli
169. Əmici tellər kökün hansı zonasında yerləşir?
A) böyümə zonası B) ötürücü zona
C) bölünmə zonası D) sorucu zona
E) kök üsküyü
170. Hansı yosun birhüceyrəlidir?
A) xlorella B) ulotriks C) laminariya
D) ulva E) gpirogira
177. Aşağıda verilmiş toxumalardan hansı bitkilərdə yoxdur?
A) törədici toxuma B) mexaniki toxuma
C) qığırdaq toxuma D) örtücü toxuma
E) ötürücü toxuma
178. Hansı yosunu “dəniz kələmi” adlandırırlar?
A) ulvanı B) spirogiranı
C) ulotriksi D) xlorellanı
E) laminarıya
185. Hansı sırada meyvəkök əmələ gətirən bitkilər verilib?
A) yerkökü, turp B) xiyar, kələm
C) səhləb, banyan D) turp, xiyar
E) georgin, yerkökü
186. Aşağıdakılardan hansı yosun deyil?
A) Sfaqnum B) plevrokokk
C) xlamidomonada D) ulva
E) xlorella
191. Saçaqlı kök sistemi olan bitkilər hansı sırada verilib?
A) günəbaxan, bağayarpağı
B) bağayarpağı, qarğadalı
C) zəncirotu, qırmızı turp
D) lobya, noxud
E) pomidor, badımcan
192. Aşağıdakılardan hansı mamırlarda yoxdur?
A) kök B) rizoid C) gövdə
D) yarpaq E) spor
201. Mil kök sistemi olan bitkilər hansı sırada verilib?
A) buğda, arpa B) günəbaxan, qarğıdalı
C) bağayarpağı, yerkökü D) soğan, sarımsaq
E) lobya, yonca
202. Quşmamırından fərqli olaraq sfaqnumda.
A) gövdə yoxdur B) rizoid yoxdur
C) vakuol yoxdur D) yarpaq yoxdur
E) sporlar yoxdur
II. Bakteriyala, göbələklər, şibyələr
113. Hansı sırada ancaq kif göbələkləri verilib?
A) mukor, solğun əzvay
B) pas göbələyi, qov göbələyi
C) pensil, mukor göbələyi
D) mukor, sürmə göbələyi
E) ağ kif göbələyi, maya göbələyi
121. Maya göbələyi pensil göbələyindən onunla fərqlənir ki,
A) bir hüceyrəlidir B) saproftdir
C) çox nüvəlidir D) çox hüceyrəlidir
E) parazitdir
129. Hansı göbələk buğdanın məhsuldarlığını aşağı sala bilər?
A) qov göbələyi B) solğun əzvay göbələyi
C) kötük göbələyi D) sürmə göbələyi
E) milçəkqıran göbələyi
145. Dərman məqsədi ilə istifadə edilən parazit göbələk hansıdır?
A) sürmə göbələyi B) pas göbələyi
C) çovdar mahmuzu D) kartof göbələyi
E) milçəkqıran göbələyi
153. Aşağıda verilmiş göbələklərdən hansının mitselisi bir hüceyrəli, çox nüvəlidir?
A) pensil göbələyinin B) mukor göbələyinin
C) sürmə göbələyinin D) pas göbələyinin
E) maya göbələyinin
161. Meyvə cismi əmələ gətirməyən göbələk hansıdır?
A) yağlı göbələk B) tozağacı göbələyi
C) qırmızı göbələk D) şampinyon göbələyi
E) pas göbələyi
III. Zoologiya (heyvanlar)
2. May böcəyinin sürfəsində ağız aparatı hansı tipdədir?
A) gəmirici-yalayıcı B) sorucu
C) deşib-sorucu D) gəmirici
E) kəsib-sorucu
10. Yetkin kələm kəpənəyində ağız aparatı hansı tipdədir?
A) yalayıcı B) sorucu C) gəmirici-yalayıcı
D) deşib-sorucu E) gəmirici
18. Kələm kəpənəyinin tırtılında ağız aparatı hansı tipdədir?
A) sorucu B) deşib-sorucu
C) gəmirici D) yalayıcı
E) gəmirici-yalayıcı
26. Bal arısında ağız aparatı hansı tipdədir?
A) deşib-sorucu B) kəsib-sorucu
C) gəmirici D) gəmirici-yalayıcı
E) sorucu
34. Tut ipəkqurdunun tırtılında ağız aparatı hansı tipdədir?
A) kəsib-sorucu B) yalayıcı
C) gəmirici D) deşib-sorucu
E) sorucu
42. Yetkin may böcəyinində ağız aparatı hansı tipdədir?
A) deşib-sorucu B) sorucu
C) yalayıcı D) gəmirici
E) gəmirici-yalayıcı
50. Çəyirtkədə ağız aparatı hansı tipdədir?
A) yalayıcı B) gəmirici
C) deşib-sorucu D) gəmirici-yalayıcı
E) sorucu
59. Aşağıdakılardan hansı insan askaridində yoxdur?
A) üç dodaq B) anal dəlik C) dəri
D) uzununa əzələlər E) sormaclar
60. Sap qurdlardan fərqli olaraq həlqəri qurdlarda rast gəlinir:
A) çoxalma sisteminə B) ifrazat sisteminə
C) 2-ci bədən boşluğuna D) əzələ sisteminə
E) sinir sisteminə
67. Öküz soliteri insanın hansı orqanında parazitlik edir?
A) bağırsaqda B) mədəaltı vəzidə
C) mədədə D) ağ ciyərdə
E) qara ciyərdə
68. Hörümçəkdə nəfəsgah bədənin hansı hissəsində yerləşir?
A) ön bağırsaqda B) döş hissədə
C) baş hissədə D) qarıncığın sonunda
E) çənələrdə
75. Qaraciyər sorucusunun həzm sistemində yoxdur:
A) bağırsaq B) sormac C) anal dəlik
D) udlaq E) ağız
76. Bal arısında səbətcik bədənin hansı hissəsində yerləşir?
A) 1-ci cüt ətraflarda B) 1-ci cüt bığcıqlarda
C) 2-ci cüt ətraflarda D) 3-cü cüt ətraflarda
E) 2-ci cüt bığcıqlarda
83. Hansı variantda verilmiş meyvə və tərəvəzləri yuyulmamış yedikdə askaridoza tutulmaq ehtimalı daha çoxdur?
A) alma və armud B) moruq və qarağat
C) yerkökü və turp D) xiyar və pomidor
E) yerfındığı və günəbaxan
84. Cücülərdə malpigi boruları bilavasitə hansı orqanlar sistemi ilə əlaqədardır?
A) həzm sistemi B) sinir sistemi
C) tənəffüs sistemi D) cinsiyyət sistemi
E) hiss orqanları
91. Kiçik göl ilbizi hansı parazit qurdun aralıq sahibi sayılır?
A) insan askaridi B) öküz soliteri
C) exinokokk D) angilostonna
E) qaraciyər sorucusu
92. Balıqlarda oksigenlə zənginləşmiş qan hara toplanır?
A) qulaqcığa
B) mədəciyə
C) qəlsəmüstü vena qövsünə
D) qəlsəmüstü arteriya qövsünə
E) qəlsəmaltı arteriya qövsünə
99. Hansı heyvanlarda həzm olunmamış qida qalıqları ağızdan xaricə atılır?
A) insan askaridi və yağış qurdu
B) şirin su hidrası və ağ planari
C) öküz soliteri və insan askaridi
D) exinokok və öküz soliteri
E) şirin su hidrası və yağış qurdu
100. Göyərçinin arxa ətraflarında cəmi neçə barmaq var?
A) 20 B) 6 C) 8 D) 10 E) 14
107. Quşlarda onurğa sütunu hansı şöbələrdən ibarətdir?
A) kəllə, boyun, döş, bel, oma
B) boyun, döş, bel, oma, quyruq
C) kəllə, boyun, bel, oma, quyruq
D) boyun, döş, bel, oma
E) kəllə, döş, bel, oma, quyruq
108. Aşağıdakı hansı xüsusiyyət məməlilər üçün xarakterik deyil?
а) balanı südlə bəsləmək
B) bədəndə tük örtüyü
C) sağ aorta qövsü
D) diafraqmanın olması
E) sol aorta qövsü
114. Aşağıdakılardan hansı çömçəquyruqda yoxdur?
A) yan xətt orqanı B) qəlsəmələr
C) 2 kameralı ürək D) 2 qan dövranı
E) quyruq
115. Hansı heyvanda ifrazat vəziləri bığcıqların dibində yerləşir?
A) xaçlı hörümçək B) tor gənəsi
C) çay xərçəngi D) may böcəyi
E) kələm kəpənəyi
122. Göl qurbağasının tənəffüs prosesində iştirak etmir:
A) dəri B) ağ ciyərlər
C) ağız boşluğu D) burun dəlikləri
E) diafraqma
123. Hansı cücüdə həm sadə, həm də mürəkkəb gözlər var?
A) bal arısı B) tut ipəkqurdu
C) mozalan D) italiya çəyirtkəsi
E) ev milçəyi
130. Yetkin göl qurbağasının ürəyi üçün xarakterikdir:
A) iki qulaqcıq B) iki mədəcik
C) iki kameralı ürək D) dördkameralı ürək
E) bir qulaqcıq
131. Hansı cücülərdən zərərvericilərə qarşı bioloji mübarizədə geniş istifadə edilir?
A) məzar böcəyi B) parabizən
C) kolorado böcəyi D) bal arısı
E) kələm kəpənəyi
137. Ağacların gövdəsində bitən göbələk hansıdır?
A) yağlı göbələk B) qov göbələyi
C) şampinyon göbələyi D) tozağacı göbələyi
E) sürmə göbələyi
138. Yetkin göl qurbağasının qan dövranı üçün düzgün olmayan hansıdır?
A) sol qulaqcıq-arterial qan
B) sağ qulaqcıq-venoz qan
C) mədəcik-qarışıq qan
D) sol qulaqcıq-qarışıq qan
E) iki qan dövranı
139. Hansı cücü pulcuqqanadlılar dəstəsinə daxildir?
A) minici B) bal arısı C) mozalan
D) tut ipəkqurdu E) parabizən
146. Göl qurbağasının qan dövranı sistemində yoxdur:
A) sağ mədəcik B) arteriya damarları
C) sol qulaqcıq D) kapillyarlar
E) vena damarları
147. Hansı sırada zərqanadlılar dəstəsinə aid olan cücülər verilib?
A) tut ipəkqurdu, kələm kəpənəyi
B) may böcəyi, parabizən
C) çəyirtkə, şala
D) qarışqa, torpaq arısı
E) mozalan, ağcaqanad
154. Balıqlarla müqayisədə quyruqsuz suda-quruda yaşayanlarda baş beynin hansı şöbəsi nisbətən zəif inkişaf edib?
A) ön beyin B) orta beyin
C) beyincik D) uzunsov beyin
E) aralıq beyin
155. Aşağıdakı cücülərdən hansı öz inkişafında pup mərhələsi keçirir?
A) taxtabiti B) şala C) bit
D) qarışqa E) çəyirtkə
162. Hansı heyvanın ürəyində qarışıq qan yoxdur?
A) qurbağa B) triton C) kərtənkələ
D) tısbağa E) timsah
163. Hansı cücünün inkişaf dövründə pup mərhələsi olmur?
A) ağcaqanad B) mozalan C) qarışqa
D) minici E) çəyirtkə
167. Akula və delfində oxşar bədən quruluşunun olması nəyin nəticəsidir?
A) konvergensiyanın
B) divergensiyanın
C) aromorfozun
D) ümumi degenerasiyanın
E) bioloji tənəzzülün
171. 1. adi amöb 2. infuzor-tərlik
3. yaşıl evqelena 4. volvoks
5. malariya paraziti
Yuxarıda verilmiş ibtidailərdən hansı qamçıların köməyi ilə hərəkət edir?
A) 1,5 B) 2,3 C) 3,4 D) 2,5 E) 1,3
172. Balıqlarda hansı üzgəclər cütdür?
A) bel və qarın B) döş və qarın
C) anal və qarın D) döş və bel
E) döş və anal
179. İbtidai heyvanların hüceyrəsində hansı orqanoid ifrazat funksiyasını yerinə yetirir?
A) nüvə B) qırmızı gözcük
C) həzm vokuolu D) yığılıb-açılan vakuol
E) xloroplast
180. Hansı balıqda üzmə qovuğu yoxdur?
A) çay xanısı B) qarabel siyənək
C) boz akula D) aynalı karp
E) Xəzər qızılbalığı
187. Hansı ibtidai heyvanın hüceyrəsində xloroplast olur?
A) adi amöb B) yaşıl evqlena
C) infuzor tərlik D) malyariya paraziti
E) dizenteriya amöbü
188. Balıqların hansı dəstəsi üçün diribaladoğma xarakterikdir?
A) nərəkimilər B) qızılbalıqkimilər
C) akulalar D) çəkikimilər
E) siyənəkkimilər
193. Hansı birhüceyrəli heyvan kaloniya əmələ gətirir?
A) malyariya paraziti B) yaşıl evqelena
C) volvoks D) infuzor-tərlik
E) adi amöb
194. Pəncəüçgəclilər dəstəsinə aid olan balıq hansıdır?
A) skat B) akula C) nərə
D) latimeriya E) xanı
203. Hüceyrəsində 2 nüvə olan ibtidai heyvan hansıdır?
A) malyariya paraziti B) yaşıl evqlena
C) infuzor tərlik D) dizenteriya amöbü
E) adi amöb
204. Balıqlar üçün xarakterik deyil:
A) xarici mayalanma B) qəlsəmə tənəffüsü
C) üzqəclərin olması D) çənələrin olması
E) göz qapaqlarının olması
211. Hansı birhüceyrəli heyvan üçün işığın əhəmiyyəti böyükdür?
A) malyariya paraziti B) yaşıl evqlena
C) infüzor tərlik D) dizenteriya amöbü
E) adi amöb
212. Hansı balıqlar yastılaşmış bədən quruluşuna malikdir?
A) akulalar B) nərərlər C) skatlar
D) qızıl balıqlar E) çəkilər
219. Hansı birhüceyrəli heyvan sərbəst yaşaya bilmir?
A) volvoks B) malyariya paraziti
C) infüzor-tərlik D) yaşıl evqlen
E) adi amöb
220. Aşağıdakılardan hansı balıqlarda yoxdur!
A) qabırğalar B) döş qəfəsi C) qara ciyər
D) böyrəklər E) mədəaltı vəzi
IV. İnsan və onun sağlamlığı
3. Sıraların hansında uzun borulu sümüklər verilib?
A) bazu və bud sümükləri
B) döş və çanaq sümükləri
C) kürək və körpücük sümükləri
D) boyun fəqərələri və barmaq falanqaları
E) qabırğalar və alt çənə sümüyü
4. İnsanda görmə reseptorları gözün hansı hissəsində yerləşir?
A) büllurda B) buynuz qışada
C) torlu qışada D) damarlı qışada
E) ağlı qışada
11. Sıraların hansında qısa borulu sümüklər verilib?
A) mil və dirsək sümükləri
B) əl darağı sümükləri və barmaq falanqaları
C) qamış və incik sümükləri
D) bilək və ayaqdaraqarxası sümükləri
E) boyun və döş fəqərələri
12. İnsanda şirin dadı müəyyən edən reseptorlar dilin hansı hissəsində yerləşir?
A) dilin yanlarında B) dilin kökündə
C) dilin ortasında D) dilin ucu və yanlarında
E) dilin ucunda
19. Sıraların hansında qısa süngəri sümüklər verilib?
A) qamış və incik sümükləri
B) alt çənə və alın sümükləri
C) fəqərələr və bazu sümüyü
D) kürək və körpücük sümükləri
E) bilək və ayaqdaraqarxası sümükləri
20. Bəbək gözün hansı qişasının ortasında yerləşir?
A) qüzehli qişanın B) ağlı qişanın
C) torlu qişanın D) damarlı qişanın
E) buynurz qişanın
27. Sıraların hansında yastı sümüklər verilib?
A) döş sümüyü və bel fəqərələri
B) qabırğalar və bud sümüyü
C) kürək və çanaq sümükləri
D) alın sümüyü və boyun fəqərələri
E) təpə sümüyü və barmaq falanqaları
28. İnsanda dəri-əzələ hissiyatı mərkəzi baş beyin yarımkürələri qabığının harasında yerləşir?
A) mərkəzi şırımdan öndə
B) gicgah payında
C) ənsə payında
D) mərkəzi şırımdan arxada
E) alın payında
35. Orta yaşlı insanın skletində hansı sümüklər bir-birilə hərəkətsiz birləşib?
A) boyun fəqərələri bir-biri ilə
B) bazu və dirsək sümükləri
C) alın və təpə sümükləri
D) bud və çanaq sümükləri
E) alt çənə və gicgah sümükləri
36. Aşağıdakılardan hansı insanda müvazinət orqanına aiddir?
A) ilbiz B) üç yarımdairəvi kanal
C) təbil pərdəsi D) eşitmə sümükləri
E) xarici qulaq keçəcəyi
43. Orta yaşlı insanın skletində hansı sümüklər bir-birilə hərəkətli birləşib?
A) alt çənə və gicgah sümükləri
B) üst çənə sümükləri
C) döş və bel fəqərələri
D) təpə və ənsə sümükləri
E) alın və almacıq sümükləri
44. Eşitmə analizatorunun hissələri hansı sırada düzgün verilmişdir?
1. qulaq seyvanı 2. ilbizin reseptorları
3. üç yarımdairəvi kanal 4. təbil pərdəsi
5. eşitmə siniri
6. baş beyin yarımkürələri qabığının gicgah payının eşitmə mərkəzi
A) 4,5,6 B) 1,2,6 C) 2,5,6 D) 1,5,6 E) 3,5,6
51. Orta yaşlı insanın skletində hansı sümüklər bir-biri ilə yarımhərəkətli birləşib?
A) üst çənə sümükləri
B) büzdüm fəqərələri
C) əl darağı sümükləri və barmaq falanqaları
D) alın və təpə sümükləri
E) döş və bel fəqərələri
52. İnsanda ağlı qişa göz almasının önündə hansı qişaya keçir?
A) buynuz qişaya B) torlu qişaya
C) qüzehli qişaya D) büllur qişaya
E) damarlı qişaya
61. Funksional sistemlər nəzəriyyəsini ilk dəfə hansı alim irəli sürmüşdür?
A) P.K.Anoxin B) A.İ.Qarayev
C) İ.P.Pavlov D) Andrey Vezali
E) Vilyam Harvey
62. İnsanda skelet əzələlərinin tonusunu təmin edir:
A) orta beyin B) ara beyin C) uzunsov beyin
D) körpü E) azan sinir
69. İnsanda bioloji proqramın daşıyıcısı nədir?
A) xromosomlar B) mitoxondrilər
C) sitoplazma D) hormonlar
E) fermentlər
70. İnsanda sərbəst qabırğalar bütün qabırğaların neçə faizini təşkil edir?
A) 15,6% B) 16,6% C) 10,6%
D) 14,6% E) 12,6%
77. II və III qan qrupu olan insanlar hansı qan qrupu olan insanlara qan verə bilər və hansılardan qan ala bilər?
qan verən qan alan
A) IV I
B) III I
C) II I
D) IV II
E) IV III
78. Təzyiq ən aşağı olur:
A) aortada
B) ağciyər venasında
C) ağciyər arteriyasında
D) kapillarlarda
E) yuxarı və aşağı boş venalarda
85. Sağlam insanda yetkin eritrositlər hansı formaya malikdir?
A) kürəşəkilli B) oraqşəkilli
C) qırışıqformalı D) diskşəkilli
E) spiralşəkilli
86. İri limfa axarları haraya açılır?
A) arterial sistemə B) venoz sistemə
C) kapillyar sisteminə D) limfa sisteminə
E) qara ciyərin qapı venasına
93. Yaşlı insanın ağciyərlərinin orta həyat tutumu nə qədərdir?
A) 500 sm2 B) 1000 sm2 C) 1500 sm2
D) 3500 sm2 E) 1750 sm2
94. İnsanda dişin tacı xaricdən hansı qatla örtülüb?
A) mina B) sement C) dentin
D) kutikula E) özək
102. İnsanda böyrəyi qidalandıran arteriya damarı başlanğıcını haradan götürür?
A) qara ciyər arteriyasından
B) qara ciyər venasından
C) yuxarı boş venadan
D) aşağı boş venadan
E) qarın aortasından
109. Ancaq xarici sekresiya vəzilərinin düzgün verildiyi sıra hansıdır?
A) qara ciyər və böyrəküstü vəzi
B) qara ciyər və mədəaltı vəzi
C) böyrəküstü və mədə şirəsi vəziləri
D) ağız suyu vəziləri və hipofiz
E) mədə şirəsi və ağız suyu vəziləri
110. İnsanın hansı orqanında follikulalar yetişir?
A) toxumluğun B) yumurtalığın
C) prostat vəzin D) uşaqlıq borusunun
E) uşaqlığın
116. İnsanın tənəffüs sisteminin hansı hissəsində qığırdaq yarımhalqalar var?
A) qırtlaqda B) traxeyada
C) burun boşluğunda D) burun-udlaqda
E) ağız boşluğunda
117. Mədəaltı vəzinin hormonu hansıdır?
A) adrenalin B) xolestrin C) insulin
D) lizosim E) tiroksin
124. İnsanda səs telləri harada yerləşir?
A) ağız boşluğunda
B) burun boşluğunda
C) traxeyada
D) qırtlaq qığırdaqları arasında
E) bronxların şaxələndiyi yerdə
125. Böyrəküstü vəzinin hormonu hansıdır?
A) adrenalin B) qlukaqon C) insulin
D) tiroksin E) somatotropin
132. İnsanda traxeya bilavasitə neçə bronxa şaxələnir?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 8
133. Uşaqlarda qalxanabənzər vəzinin fəaliyyətinin azalması nəyə gətirib çıxarır?
A) şəkərli diabetə B) kretinizimə
C) bazedov xəstəliyinə D) giqantizimə
E) “toyuq korluğu”na
140. İnsanın tənəffüsündə iştirak edən əzələlər hansı sırada düzgün verilib?
1. boyun əzələləri 2. kürək əzələləri
3. qabırğaarası əzələlər 4. diafraqma
5. bel əzələləri
A) 1,2 B) 3,4 C) 4,5 D) 2,3 E) 2,4
141. Uşaq yaşlarında hipofiz vəzinin çox hormon ifraz etməsi nəyə səbəb olur?
A) Bazedov xəstəliyinə B) miksidemaya
C) karlikliyə D) kretinizmə
E) giqantizimə
148. Sağlam insanın ağ ciyər arteriyası ilə axan qanda hansı qaz daha çoxdur?
A) CO2 B) O2 C) N2
D) təsirsiz qazlar E) CO-dəm qazı
149. Uşaqlarda boy hormonu çatmadıqda aşağıdakılardan hansı baş verir?
A) miksedema B) kretinizim
C) karliklik D) Bazedov xəstəliyi
E) giqantizim
156. Sağlam insanın ağ ciyər venası ilə axan qanda hansı qaz daha çoxdur?
A) CO2 B) O2 C) N2
D) təsirsiz qazlar E) CO-dəm qazı
157. İnsanda insulin hormonunun çatışmaması zamanı hansı xəstəlik baş verir?
A) kretinizim B) miksedema
C) şəkərli diabet D) karliklik
E) Bazedov xəstəliyi
164. Qırtlağın qıcıqlanması nəticəsində ağızdan kəskin reflektor nəfəsvermə necə adlanır?
A) asqırmaq B) qusmaq C) öskürmək
D) hıcqırmaq E) udmaq
165. Qalxanabənzər vəzinin fəaliyyətinin artması hansı xəstəliyə səbəb olur?
A) şəkərli diabetə B) Bazedov xəstəliyi
C) miksedemaya D) bürünc xəstəliyinə
E) karlikliyə
173. Leykositlərin yad cisimləri udması hadisəsini kim kəşf etmişdir?
A) P.K.Anoxin B) A.İ.Qarayev C) İ.İ.Meçnikov
D) İ.P.Pavlov E) İ.M. Seçenov
174. Ağız boşluğunda ağız suyu fermentlərin təsirindən hansı maddələr parçalanır?
A) zülallar B) yağlar C) vitaminlər
D) karbohidratlar E) hormonlar
181. Hansı infeksion xəstəliyə qarşı insan orqanizimində immunitet yaranmır?
A) vəba B) difteriya C) tetanus
D) angina E) qarın yatalağı
182. İnsanda həzm orqanlarından hansının böyük bir hissəsi qarın boşluğunda yerləşmir?
A) mədə B) qida borusu C) mədəaltı vəzi
D) öd kisəsi E) qara ciyər
189. Qanın laxtalanması üçün hansı ionların plazmada olması vacibdir?
A) К+ B) Fe2+ C) Fe3+ D) Ca2+ E) Na+
190. Ağız suyu və mədə şirəsi ifrazı mərkəzi insanın baş beyininin hansı şöbəsində yerləşir?
A) ara beyin B) uzunsov beyn C) beyincik
D) orta beyin E) beyin yarımkürələri
195. Qanın hansı funksiyası eritrositlərin fəaliyyəti ilə əlaqədardır?
A) humoral B) nəqliyyat C) faqositoz
D) ifrazat E) laxtalanma
196. Sirroz xəstəliyi həzm sisteminin hansı orqanında baş verir?
A) mədə B) qida borusu
C) mədəaltı vəzi D) qaraciyər
E) yoğun bağırsaq
205. Qan plarmasının çox hissəsi hansı maddədən təşkil olunub?
A) su B) zülallar C) yağlar
D) mineral duzlar E) qlukoza
206. Öd hansı maddələrin parçalanmasına kömək edir?
A) hormonların B) zülalların
C) karbohidratların D) yağların
E) vitaminlərin
213. Hansı xəstəliyi olan adamlar üçün qan damarlarının zədələnməsi təhlükəlidir?
A) QİÇS B) sirroz C) hemofiliya
D) difteriya E) qastirit
214. Qidalı maddələrin sorulması insanın həzm sisteminin hansı şöbəsində baş verir?
A) ağız boşluğu B) mədə
C) düz bağırsaq D) nazik bağırsaq
E) yoğun bağırsaq
221. Qanın hansı funksiyası trombasitlərlə əlaqəqədardır?
A) O2– nin daşınması
B) faqositoz
C) bioloji fəal maddələrin daşınması
D) qanın laxtalanması
E) qidalı maddələrin daşınması
222. Orta yaşılı insanda kəsici dişlərin sayı neçədir?
A) 2 B) 8 C) 4 D) 12 E) 16
V. Sitologia və biokimya
5. Hüceyrənin hansı orqanoidi bilavasitə zülal sintezini həyata keçirir?
A) hamar endoplazmatik şəbəkə B) lizosom
C) ribosom D) vakuol
E) Hölci kompleksi
13. Verilmiş orqanoidlərdən hansı bilavasitə hüceyrədaxili həzm prosesində iştirak edir?
A) xloraplast B) lizosom
C) ribosom D) hüceyrə mərkəzi
E) nüvəcik
21. Verilmiş orqanoidlərin hansıda lizosomlar formalaşır?
A) xloraplast B) mitixondri
C) nüvəcik D) Holci kompleksi
E) hüceyrə mərkəzi
29. Hansı orqanoid hüceyrədə bölünmə vətərlərinin əmələ gəlməsində iştirak edir?
A) mitoxondri B) hüceyrə mərkəzi
C) lizosom D) vakuol
E) xloroplast
37. Verilmiş orqanoidlərdən hansında ATF-in sintezi gedə bilər?
A) lizosom B) ribosom
C) nutoxondri D) endoplazmatik şəbəkə
E) vakuol
45. Hansı orqanoid hüceyrənin enerji stansiyası adlanır?
A) vakuol B) lizosom
C) hüceyrə mərkəzi D) ribosom
E) mitoxondri
53. Hansı orqanoidin tərkibinə zülal və RNT daxildir?
A) lizosom B) vakuol
C) ribosom D) hamar endoplarmatik şəbəkə
E) Hölci kompleksi
63. Eukariot hüceyrələrdə m – RNT harada sintez olunur?
A) ribosomda B) nüvəcikdə
C) endoplazmatik şəbəkədə D) nüvədə
E) lizosomda
71. Zülalların I, II, III quruluşundakı rabitələr hansı sırada ardıcıl olaraq düzgün verilmişdir?
A) peptid, hibrofob, hidrofil və es – es (S – S)
B) dipeptid, hibrofob, hidrogen və es – es (S – S)
C) polipeptid, hibrofob, hidrofil və es – es (S – S)
D) hidrogen, hidrofob və es – es (S – S)
E) peptid, hidrogen, hibrofob və es – es (S – S)
79. İnsanda qazlar mübadiləsi zülalların hansı funksiyası ilə əlaqədardır?
A) katalitik B) nəqliyyat C) mübadilə
D) siqnal E) energetik
87. Hüceyrələrin xarici mühitin müxtəlif amillərinə cavab reaksiyası zülalların hansı funksiyası ilə bilavasitə əlaqədardır?
A) siqnal B) nəqliyyat C) energetik
D) müdafiə E) katalitik
95. Zülalların hansı funksiyası fernentlərin aktivliyi ilə əlaqədardır?
A) katalitik B) energetik C) müdafiə
D) siqnal E) nəqliyyat
101. Çevrilmələrdən hansı insan orqanizmində getmir?
A) yağlar ® karbohidratlar
B) karbohidratlar ® yağlar
C) yağlar ® zülallar
D) zülallar ® yağlar
E) zülallar ® karbohidratlar
118. Xemosintez prosesini hansı canlılar həyata keçirir?
A) viruslar B) bitkilər C) göbələklər
D) heyvanlar E) bakteriyalar
126. Hansı proses fotosintezin qaranlıq mərhələsində baş verir?
A) ATF-in sintezi B) suyun fotolizi
C) karbohidratın sintezi D) oksigenin udulması
E) oksigenin xaric olunması
134. Hansı proses fotosintezin işıq mərhələsində baş vermir?
A) oksigenin xaric olunması
B) karbohidratın sintezi
C) ATP-in sintezi
D) suyun fotolizi
E) xlorofil molekulunun həyacanlanması
142. Fotosintez zamanı bitkilər, üzərinə düşən günəş enerjisinin neçə faizindən istifadə edir?
A) 100% B) 50% C) 20% D) 25% E) 1%
150. Hüceyrənin enerji almaq üçün istifadə etdiyi əsas maddə hansıdır?
A) zülal B) yağ C) qlükoza
D) DNT E) RNT
158. Heyvani hüceyrələrdə qlükozanın oksigensiz parçalanması necə adlanır?
A) hidroliz B) qlikoliz C) biosintez
D) fotosintez E) xemosintez
166. DNT molekulunda zülalın ilkin quruluşu haqqında məlumata malik olan sahə necə adlanır?
A) genetik kod B) xromatin C) gen
D) xromosom E) n-RNT
VI. Mikro və makrotəkamül. ontropogenlər
64. Hansı kriteriya növün xarici və daxili quruluşunda olan oxşarlıqları əks etdirir?
A) genetik B) morfoloji C) fizioloji
D) biokimyəvi E) ekoloji
103. Müasir atlarda hansı barmaqlar yaxşı inkişaf etmiş və hansı barmaqlar rudiment haldadır?
A) IV barmaq yaxşı inkişaf edib, III barmaq rudimentdir
B) III barmaq yaxşı inkişaf edib, I və V barmaq rudimentdir
C) I barmaq yaxşı inkişaf edib, III barmaq rudimentdir
D) III barmaq yaxşı inkişaf edib, II və IV barmaq rudimentdir
E) I barmaq yaxşı inkişaf edib, III və IV barmaq rudimentdir
119. Təkamülün vahidi nədir?
A) fərd B) cins C) növ
D) populyasiya E)sort
120. İnsanda aşağıdakılardan hansı rudimentdir?
A) sıx tük örtüyü B) çox məməlik
C) kor bağırsaq çıxıntısı D) quyruğun olması
E) qaşüstü çıxıntı
127. Təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsi hansıdır?
A) yaşamaq uğrunda mübarizə
B) irsi dəyişkənlik
C) təbii seçmə
D) populasiya dalğası
E) təcrid
128. İnsanda aşağıdakılardan hansı atavizimdir?
A) büzdüm sümüyü B) sıx tük örtüyü
C) seyrək tük örtüyü D) ağıl dişləri
E) kor bağırsaq çıxıntısı
135. Bitkilər aləminin təkamülündə çiçəyin əmələ gəlməsi:
A) idiodoptasiyadır B) aromorfozdur
C) degenerasiyadır D) bioloji tənəzzüldür
E) konvergensiyadır
136. Antropogenezin sosial amillərinə aid deyil:
A) əmək B) ictimai həyat
C) yaşamaq uğrunda mübarizə D) nitq
E) təfəkkür
143. Heyvanlar aləminin təkamülündə süd vəzilərinin əmələ gəlməsi:
A) aramorfozdur B) konvergensiyadır
C) idioadaptasiyadır D) degenerasiyadır
E) bioloji tənəzzüldür
144. Antropogenezin bioloji amillərinə aid deyil:
A) yaşamaq uğrunda mübarizə B) mutasiya
C) təbii seçmə D) irsi dəyişkənlik
E) nitq
151. Bitkilər aləminin təkamülündə meyvə və toxumların yayılmağa uyğunlaşması:
A) ümumi degenerasiyadır B) aromorfozdur
C) bioloji tənəzzüldür D) ideoadaptasiyadır
E) konvergensiyadır
152. Bütün insan irqləri:
A) eyni növə aiddir
B) eyni populyasiya daxildir
C) müxtəlif növlərə aiddir
D) müxtəlif cinslərə aiddir
E) bütün irqlər bir böyük irqə daxildir
159. Heyvanlar aləminin təkamülündə, balıqların dərinlikdə yaşamağa uyğunlaşması:
A) bioloji tənəzzüldür B) idiodaptasiyadır
C) ümumi degenerasiyadır D) konvergensiyadır
E) aramarfozdur
160. Aşağıdakılardan hansını ancaq kromonyonlar bacarırdı?
A) od əldə etmək
B) dəri paltar geyinmək
C) əkinçiliklə məşğul olmaq
D) daş alətlər hazırlamaq
E) bitki kökləri toplamaq
168. İnsan irqləri bir-birindən nə ilə fərqlənir?
A) xromosom sayı ilə
B) əqli fəaliyyəti ilə
C) morfoloji xüsusiyyətləri ilə
D) təfəkkür qabiliyyəti ilə
E) çoxalma xüsusiyyətləri ilə
175. İnsan rüşeyiminin inkişafı zamanı aşağıdakılardan hansı baş vermir?
A) beyin qovuqlarının başlanğıcı qoyulur
B) ziqotun parçalanması baş verir
C) qəlsəmə yarıqlarinin başlanğıcı qoyulur
D) onurğanın quyruq şöbəsi əmələ gəlir
E) xarici skletinin başlanğıcı qoyulur
183. İnsan və insanabənzər meymunlar üçün ümumi olmayan hansıdır?
A) 4 qan qrupu
B) ümumi xəstəliklər
C) xromosomlardakı oxşarlıq
D) baş beyinin həcmi
E) gözün quruluşu
197. Ən qədim insanlara aiddir:
A) avstrolopitek B) kromonyon
C) neandertal D) ptekantrop
E) neantrop
199. İnsan və insanabənzər meymunlar üçün ümumi olan hansıdır?
A) onurğanın əyrılıkləri
B) dörd qan qrupu
C) baş beynin həcmi
D) baş beynin cəthinin sahəsi
E) II siqnal sistemi
207. Monqoloidlər üçün xarakterik olan əlamətlər hansı cırada düzəün verilib?
A) qıvrım saçlar, enli burun
B) düz saçlar, enli göz yarıqları
C) qıvrım saçlar, qarabuğdayı dəri
D) dalğalı saçlar, ağ dəri
E) düz saçlar, dar göz yarıqlar
215. İnsanın təkamülündə ən yüksək pillə sayılır:
A) dərrakəli insan B) düzqamətli insan
C) bacarıqlı insan D) Heydelberq adamı
E) cin adamı
223. Hansı insanlar üçün kannibalizim xarakterik deyil?
A) ptekantroplar B) kromonyonlar
C) neandertallar D) avstrolopiteklər
E) sinantroplar
VII. Genetika, seleksiya, çoxalma
6. DNT-nin monomeri hansıdır?
A) amin turşusu B) qlükoza
C) nukleotid D) ATF
E) yağ turşusu
7. Heteroziqot sarı noxudla, homoziqot sarı noxudun çarpazlaşmasından alınan nəslin neçə faizini sarı noxudlar təşkil edir?
A) 25% B) 75% C) 50% D) 100% E) 0
14. Hemoqlobin zülalı hansı funksiyanı yerinə yetirir?
A) katalitik B) siqnal C) nəqliyyat
D) ifrazat E) inşaat
15. Homoziqot sarı noxudla yaşıl noxudun çarpazlaşmasından alınan nəslin neçə faizini yaşıl noxudlar təşkil edir?
A) 100% B) 25% C) 0 D) 75% E) 50%
22. Aşağıdakılardan hansı biopolimer deyil?
A) qlükoza B) nişasta C) hemoqlobin
D) DNT E) RNT
23. Monhibrid çarpazlaşmada hibrid sarı noxudların öz-özünə nozlanması zamanı alınan nəslin neçə faizini sarı noxudlar nəşkil edir?
A) 0 B) 25% C) 50 D) 75% E) 100%
30. Aşağıda verilənlərdən hansı biopolimerdir?
A) qlikoza B) amin turşusu C) hemoqlobin
D) nukleotid E) süd turşusu
31.Monohibrid çarpazlaşmada hibrid sarı noxudların öz-özünə tozlanması zamanı alınan nəsilin neçə faizini yaşıl noxudlar təşkil edir?
A) 100% B) 0 C) 25% D) 50% E) 75%
38. Zülalın ilkin qurluşunun əmələ gəlməsində hansı kimyəvi rabitələr iştirak edir?
A) ion B) peptid C) hidrofob
D) hidrogen E) S-S (es-es)
39. Homoziqot sarı noxudla, yaşıl noxudun çarpazlaşmasından alınan nəsilin neçə faizini sarı noxudlar təşkil edir?
A) 25% B) 0 C) 50% D) 75% E) 100%
46. Hansı maddələrin monomerləri aminturşular sayılır?
A) karbohidratların B) zülalların
C) lipidlərın D) nuklein turşularının
E) yağların
47. Heteroziqot sarı noxudla yaşıl noxudun çarpazlaşmasından alınan nəslin neçə faizini sarı noxudlar təşkil edir?
A) 25% B) 0 C) 75% D) 50% E) 100%
54. Hansı sırada ancaq hidrofob maddələr verilib?
A) nişasta və balıq yağı B) qlükoza və xörək duzu
C) etil spirti və qlükoza D) nişasta və qlükoza
E) A vitamini və etil spirti
55. Heteroziqot sarı noxudla yaşıl noxudun çarpazlaşmasından alınan nəslin neçə faizini yaşıl noxudlar təşkil edir?
A) 50% B) 25% C) 0 D) 100% E) 75%
80. Seleksiya işində çətinlik törədən hansı dəyişkənlik formasıdır?
A) kombinativ B) irsiyyətsiz
C) modifikasiya D) nisbətli
E) qeyri-kombinativ
88. Mitozun hansı mərhələlərində gedən proseslər bir – birinin əksinədir?
A) profaza və metafaza B) profaza və telofaza
C) profaza və anafaza D) anafaza və telofaza
E) metafaza və anafaza
96. Meyozun I bölünməsinin telofaza mərhələsinin sonunda çovdarın bir hüceyrəsində xromosom sayı nə qədər olar? (2n=14)?
A) 14 B) 7 C) 28 D) 21 E) 56
104. Hansı bitkidə kütləvi seçmə aparmaq olar?
A) arpa B) buğda C) çovdar
D) vələmir E) noxud
112. Saf xətlərdə irsi dəyişkənliyə səbəb nədir?
A) intensiv çoxalma B) homoziqotluq
C) heteroziqotluq D) mutasiyalar
E) miqrasiyalar
176. Hüceyrələrdəki hansı bölünmə həm də reduksion bölünmə adlanır?
A) mitoz B) amitoz C) meyoz
D) sadə bölünmə E) düz bölünmə
184. Hansı sırada mitoz bölünmənin fazaları düzgün ardıcıllıqla verilmişdir?
1. metafaza 2. profaza
3. telofaza 4. anafaza
A) 2, 1, 4, 3 B) 2, 4, 3, 1 C) 3, 1, 4, 2
D) 4, 3, 1, 2 E) 1, 2, 3, 4
198. İnsanın 5 bağırsaq hüceyrəsində mitozun əvvəlində neçə cinsiyyət xromosomu olar?
A) 5 B) 10 C) 15 D) 46 E) 0
200. Dörd başlanğıc hüceyrənin mitoz yolla bölünməsi nəticəsində necə hüceyrə əmələ gələr?
A) 4 B) 2 C) 8 D) 6 E) 16
208. Hansı hüceyrə qamçılara malikdir?
A) sperm B) yumurta hüceyrə
C) spermatozoid D) eritrosit
E) leykosit
216. Toxumluğun yetişmə zonasına daxil olan 2 başlanğıc hüceyrədən necə spermatozoid əmələ gələr?
A) 2 B) 4 C) 16 D) 8 E) 6
224. Yumurtalıqların yetişmə zonasına daxil olmuş 2 başlanğıc hüceyrədən necə yumurta hüceyrə əmələ gələr?
A) 2 B) 4 C) 8 D) 16 E) 6
VIII. Ekologiya, biosfer
8. Palıdlıq biogeosenozundakı qida zəncirlərində hansı bitki produsent kimi iştirak edə bilməz?
A) palıd B) fındıq C) ağac sümürgəni
D) mamır E) meşəalması
16. Taxıl bitkiləri—çəyirtkə—X—-ilan—kirpi.
Yuxarıda verilmiş qida zəncirində X canlısını müəyyən edin.
A) hörümçək B) balıq C) köstəbək
D) tor gənəsi E) qurbağa
24. Verilmiş canlılardan hansı bitkiyeyən konsument deyil?
A) çəyirtkə B) xaçlı hörmüçək
C) may böcəyi D) boz dovşan
E) xallı maral
32. Şirin su biogeosenozu üçün xarakterik olan bentos orqanizmi göstərin?
a ) durna balığı B) infuzor-tərlik
C) üzər böcək D) anadonta
E) triton
40. Şirin su biogeosenozu üçün xarakterik olan nekton orqanizmi göstərin?
A) üzər böcək B) anadonta C) zəli
D) infuzor tərlik E) sədəf ilbizi
48. Şirin su biogeosenozu üçün xarakterik olan zooplankton orqanizmi göstərin?
A) göy-yaşıl yosun B) yaşıl bakteriya
C) infuzor D) anadonta
E) sədəf ilbizi
56. Bakteriyalar—infuzorlar–ibtidai xərçənglər—X—yırtıcı quşlar.
Yuxarıda verilmiş qida zəncirində X canlısını müəyyən edin.
A) çəyirtkə B) kirpi
C) kələm kəpənəyinin tırtılı D) nutriya
E) balıq
72. Biosferdə canlı maddələrin ən sıx olduğu hissə:
A) strotosferlə hidrosferin qovuşma sahəsidir
B) hidrosferlə ozon qatının qovuşma sahəsidir
C) litosfer və hidrosferlə atmosferin qovuşma sahəsidir
D) troposferin yuxarı sahəsidir
E) troposferlə ozon ekranının təmasda olduğu hissədir
Biologiya 7-ci sinif
Hansı biliklər ixtiraçılara bu kimi cihazları yaratmağa kömək etdi?
Canlı orqanizmləri öyrənən biologiya elmi bir çox sahələrə ayrılır. Bitkiləri öyrənən botanika,
heyvanları öyrənən zoologiya, göbələkləri öyrənən mikologiya vəs. kimi elm sahələri sizə
Canlı orqanizmlərin həm xarici, həm də daxili quruluşunu morfologiya (yun. morfe – forma, logos
– elm) adlanan elm sahəsi öyrənir. Məsələn, yarpaq – yarpaq ayası və saplaqdan, qurbağanın
bədəni isə baş, gövdə və ətraflardan ibarətdir.
Anatomiya (yun. anatome – yarıram) morfologiyanın tərkib hissəsi olub, orqanizmlərin daxili
quruluşunu öyrənir. Belə ki, ağac gövdəsi qabıq, kambi, oduncaq və özəkdən ibarətdir. İnsanın
ürəyi 4 kameralı – iki qulaqcıq və iki mədəcikdən təşkil olunmuşdur. Botanikada bitki
anatomiyası, zoologiyada heyvan anatomiyası sahələrini ayırırlar.
Nəticəni müzakirə edin:
Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini öyrənən elm sahəsi fiziologiya (yun. fizis – təbiət, logos –
elm) adlanır. Bitkilərdə gedən fotosintez, tənəffüs və s. kimi fizioloji prosesləri bitki
fiziologiyası, heyvanlarda baş verən fizioloji prosesləri isə (qan dövranı, tənəffüs, ifrazat və s.)
heyvan fiziologiyası öyrənir.
Canlı obyektləri öyrənmək üçün bioloqlar vaxtaşırı digər elm sahələrinə müraciət edirlər. Belə
ki, canlı orqanizmlərdə maddələrin analizinin aparılması üçün kimyanın köməyinə ehtiyac
duyulur. Bunun nəticəsində biokimya elmi meydana gəldi. Canlı orqanizmlərə xas olan, məsələn,
işığın gözə və yaxud da yarpağa təsiri kimi fiziki hadisələri biofizika elmi tədqiq edir. Bu elm
sahələri bioloji prosesləri daha yaxşı araşdırmağa kömək edir.
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
1. Dərslikdəki mətndən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
2. Verilənləri hansı elm sahələri öyrənir?
1. Balığın tənəffüsünü
3. Üzgəcin quruluşunu
4. Balığın skeletini
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
Mətndən istifadə edərək canlılar haqqında elm
sahələrinin adını müəyyən etməklə krossvordu
1. Canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyəti əsasında
baş verən kimyəvi prosesləri öyrənən elm
2. Orqanizmlərin daxili quruluşunu öyrənən elm
3. Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini öyrənən elm
4. Bioloji sistemlərdə baş verən fiziki prosesləri
və müxtəlif fiziki amillərin bioloji obyektlərə
təsirini öyrənən elm.
2. Biologiyanın tədqiqat üsulları
İngilis alimi Ç.Darvin bir dəfə bağda gəzərkən soxulcan gördü. Onun hərəkətlərini bir müddət
müşahidə edərək belə qənaətə gəldi ki, soxulcan torpağı yumşaldaraq onun məhsuldarlığını
Ç.Darvin hansı yolla soxulcanın təbiətdə rolunu müəyyən etdi?
Biologiyada daha hansı üsullardan istifadə edilə bilər?
Fotosintezin getmə sürətinin
karbon qazının havadakı
qrafikini diqqətlə nəzərdən
keçirin. Burada X oxu üzərində
karbon qazının konsentrasiyası, Y-
də isə fotosintezin nisbi sürəti
Qrafikə əsasən suallara cavab verin:
1. Karbon qazının konsentrasiyası 0,1% və 0,18% arasında olarsa, fotosintezin
sürətində nə baş verər? 2. Əgər istixana havasında karbon qazının miqdarı 0,03% və
ya 0,08% olarsa, fotosintezin sürəti nəyə bərabər olar?
Canlı varlıqların öyrənilməsi üçün müxtəlif metodlardan (yun. methodos –
yol, tədqiqat, dərketmə yolu) istifadə edilir. Bunların ən əsası müşahidə,
eksperiment və ölçmədir.
Müşahidə. Hər hansı bir obyektin və ya hadisənin duyğu orqanlarının köməyi
ilə öyrənilməsinə əsaslanır. Canlı orqanizmlər üzərində müşahidələr
aparmaqla onların təsvir edilməsi bir çox məsələləri aydınlaşdırmağa kömək
edir. Məsələn, alma ağacı ilin hansı ayında çiçəkləyir, yarpaqların tökülməsi,
yəni xəzan nə vaxt baş verir? Canlıların müşahidəsini həm təbii, həm
laboratoriya şəraitində aparmaq mümkündür.
Təbiətdə belə müşahidələr zamanı binokldan, videokameradan,
laboratoriyada isə lupa, mikroskop və digər avadanlıqdan istifadə edilə bilər.
Müşahidə zamanı məlumatlar toplanır. Onların əsasında elmi mülahizələr
irəli sürülür. Bunların təsdiq edilməsi üçün isə eksperiment aparılır.
Eksperiment (lat. experimentum – təcrübə, sınaq). Bu üsuldan müşahidə
nəticəsində irəli sürülən mülahizəni yoxlamaq, onu təsdiq və ya inkar etmək
istifadə olunur. Məsələn, təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, azot duzları bitkinin
gövdə və yarpaqlarının böyüməsini sürətləndirir.
Ölçmə. Bir çox hallarda müşahidə və eksperimentlər ölçmə ilə müşayiət olunur. Belə ki,
gübrələrin bitkilərə təsirini onların boylarını ölçərək gübrə verilməyən bitkilərlə müqayisə
etməklə müəyyənləşdirmək mümkündür.
Beləliklə, müşahidə, eksperiment və müvafiq ölçmələr nəticəsində tədqiqatçı öyrəniləcək obyekt
və ya hadisə barədə müəyyən elmi biliklər əldə edir.
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
İstifadə olunan avadanlıq
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
1. Aşağıdakı qənaətə gəlmək üçün hansı metodlardan istifadə olunmuşdur?
– Ətirli tütün bitkisinin çiçəkləri gecə açılır, gündüz bağlanır.
– Amöbün yerləşdiyi su damlasına duz kristalı əlavə etdikdə, o, yalançı ayaqlarını yığır
və dəyirmi forma alır.
2. Tədqiqatçı yeni buğda sortunun böyümə sürətinə işıqlanma müddətinin təsirini öyrənmək
istəyir. O, bu zaman hansı tədqiqat metodlarından istifadə edə bilər? Tədqiqatçının
işinin gedişini təsvir edin və mülahizələrinizi əsaslandırın.
3. Mikroskopiya
Qədim zamanlardan insanlar gözlə çətin görünən cisimləri görmək üçün müxtəlif cihazlardan
istifadə etmişlər. Məsələn, münəccimlər göy cisimlərinə baxmaq üçün sadə teleskoplardan,
dənizçilər uzaq məsafələrə baxmaq üçün isə durbinlərdən istifadə edirdilər.
Bəs mikroaləmin obyektlərini necə müşahidə etmək olar?
Onlar nə üçün və necə öyrənilir?
Mikroskopiya – tədqiqat üsulu. Mikroskopiya üsulu mikroskopun köməyi ilə müxtəlif
obyektlərin öyrənilməsinə əsaslanır. Onun əsasını işıq və elektron mikroskopu ilə aparılan
tədqiqatlar təşkil edir. Bu üsul adi gözlə seçilməyən mikroskopik obyektlərin quruluşunu
öyrənməyə imkan verir.
Fəaliyyət – Laboratoriya işi
Müvəqqəti preparatların hazırlanması qaydası
Təchizat: İşıq mikroskopu, əşya və örtük şüşələri, Petr fincanı, içərisində su olan stəkan,
pinset, filtr kağızı, pambıq lifi və ya saç tükü.
İşin gedişi: 1. Əşya şüşəsini kənarlarından tutaraq ehtiyatla götürün.
2. Bir neçə pambıq lifi və ya saç tükünü əşya şüşəsinin mərkəzinə qoyun. 3. Obyektin üzərinə
pipetlə 1-2 damcı su tökün. 4. Örtük şüşəsinin kənarlarından ehtiyatla tutaraq onun bir tərəfini
damcının içərisinə salın və sonra onu ehmalca əşya şüşəsinin üzərinə yerləşdirin.
Əşya və örtük şüşələri arasında hava qabarcığı qalmamalıdır!
– Suyun artığını filtr kağızı ilə götürün.
– Preparata əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük böyüdücüsündə baxın.
– Mikroskopda gördüyünüzü dəftərinizə çəkin.
Bu üsuldan həm cansız, həm də canlı mikroskopik obyektlərin tədqiqində istifadə etmək
mümkündür. Biologiyada mikroskopla aparılan tədqiqatlarda, adətən, canlının müəyyən nazik
kəsiyindən və ya hissəciyindən hazırlanmış preparatlardan istifadə edilir.
İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası
1. Mikroskopu ştativi özünə tərəf olmaqla stolun kənarından 5-8 sm aralı qoyun.
2. Güzgünün köməyi ilə işığı əşya kürsüsündə olan dəliyə yönəldin.
3. Preparat düzəldərək əşya kürsüsünün üzərinə qoyun.
4. Preparatın əşya şüşəsini sıxacların köməyi ilə kürsüyə bərkidin.
5. Vintdən istifadə etməklə tubusu ehmalca endirin və elə edin ki, obyektivin aşağı kənarı
preparatdan 1-2 mm məsafədə olsun.
6. Okulyardan baxmaqla əşyanın preparatda aydın surəti görünənə qədər tubusu yavaş-yavaş
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
1. Preparatların hazırlanması mərhələsini düzgün
2. 1-dən 7-yə qədər nə
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
6-cı sinifdə siz soğan dəriciyinin hazır
preparatına baxmısınız. Şəklə baxaraq preparatın hazırlanması prosesinin ardıcıllığını
uyğun rəqəmlərlə göstərin və hər mərhələni təsvir edin.
“İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası” mətnindən istifadə edərək düzgün cavabları
1. Mikroskopu, ştativi özünüzdən kənara olmaqla yerləşdirin. 2. Mikroskopun
ştativini özünüzə tərəf qoyun. 3. İş üçün mikroskopun görünüş sahəsi güclü
işıqlandırılmalıdır. 4. Mikroskopun görünüş sahəsi zəif işıqlandırılmalıdır. 5. Hazır
preparatı əşya kürsüsünün altına yerləşdirin. 6. Hazır preparatı əşya kürsüsünün üzərinə
qoyun və onu sıxaclarla bərkidin. 7. Okulyardan baxmaqla böyük vinti aydın təsvir
görünənə qədər fırladın. 8. Bunu ehtiyatla edin ki, preparatı zədələməyəsiniz.
4. Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi
Heyvanlar kimi, üzvi maddələrlə qidalanan göbələklər və əksər bakteriyalar üzvi maddələri
qeyri-üzvi maddələrdən sintez edə bilmirlər. Digər tərəfdən, bəzi ibtidai heyvanlar da
xlorofilin olmasına görə işıqda bitkilər kimi qidalanırlar. Lakin qaranlıqda onlar məhv olmur
və heyvanlar kimi hazır üzvi maddələrlə qidalanırlar.
Bütün canlı orqanizmlər üçün hansı əlamətlər ümumi sayılır?
Canlı təbiətin nümayəndələri hansı xarakterik əlamətlərə malikdir?
Fəaliyyət
Anlayışların adlarını cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın:
fotosintez, ürək, heterotrof, xlorofil,
mədə, qidalanma, ələyəbənzər borular, ağızcıqlar, tənəffüs, avtotrof, görmə, hüceyrə, qan
Orqanizmlərdə oxşar əlamətlər. Yer üzərində yaşayan canlılar geniş müxtəlifliyə malikdirlər.
Onların arasında birhüceyrəlilərdən başlayaraq, çoxhüceyrəlilər kimi formalar mövcuddur. Bütün
bu orqanizmlər xarici görünüşcə müxtəlif olsa da, onları ümumi bir cəhət – hüceyrəvi quruluşa
malik olmaları birləşdirir. Orqanizmlərin digər ümumi xüsusiyyətləri onların qıcıqlara cavab
verməsi, irsi əlamətlərini nəslə ötürmələri, onlarda gedən maddələr və enerji mübadiləsidir.
Canlı orqanizmlərin fərqli xüsusiyyətləri
Bitki və heyvanlar. Bitki hüceyrəsi qalın hüceyrə divarı, plastidlər və iri vakuolun olması ilə
heyvan hüceyrələrindən fərqlənir. Bitkilərə nisbətən heyvanlarda hərəkət formaları daha
müxtəlifdir. Heyvanlarda olan sinir sistemi, əzələ və hiss orqanları bitkilərdə olmur. Bitki və
heyvanlarda olan fərqlər onların qidalanma xüsusiyyətlərinə də aiddir. Bitkilərin əksəriyyəti
avtotrof hesab olunur. Bu xüsusiyyət onlara xaricdən yalnız qeyri-üzvi maddələr – su, mineral
duzlar, karbon qazı almağa və günəş enerjisindən istifadə edərək üzvi maddələr yaratmasına
imkan verir. Heyvanlar isə digər heyvan və bitkiləri yeməklə yalnız hazır üzvi maddələrlə
Göbələklər. Göbələklərdə həm bitkilərin, həm də heyvanların əlamətlərinə rast gəlinir. Onların
hüceyrələrində, bitkilərdəki kimi, qalın hüceyrə divarı və iri vakuol olur. Lakin heyvanlardakı
kimi, ehtiyat qida maddəsi qlikogendir və hüceyrələrində plastidləri olmur. Göbələklər də əksər
heyvanlar kimi heterotrof yolla qidalanırlar.
Bakteriyalar. Birhüceyrəli orqanizmlərdir. Formalaşmış nüvəsinin və bir çox hüceyrə
orqanoidlərinin olmamasına görə bitki və heyvan hüceyrəsindən fərqlənir. Orqanizmlərdə bu cür
müxtəlifliyin yaranması onların həyat şəraitinə uyğunlaşmaları ilə əlaqədardır.
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
“Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri” cədvəlinin uyğun xanalarını tamamlayın.
Qıcıqlanma
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
1. Düzgün cavabı seçin:
1. Hüceyrəsində formalaşmış nüvəsi olmayan canlılar:
а) bitkilər b) bakteriyalar c) heyvanlar.
2. Xloroplastlar yerləşir:
а) canlı orqanizmlərin bütün hüceyrələrində;
b) bitkilərin bütün hüceyrələrində;
c) bitkilərin yalnız yaşıl hüceyrələrində;
d) yalnız göbələk hüceyrələrində.
3. Göbələklər heyvanlara ona görə oxşayırki:
а) hərəkətsizdirlər; b) qidanı soraraq udurlar; c) heterotrofdurlar.
2. Məntiqə əsasən sual işarəsinin yerinə uyğun gələn anlayışı müəyyən edin:
Anatomiya – quruluş / Fiziologiya – . ?
Heyvanlar – zoologiya / Bitkilər – . ?
Yarpaq – orqan / Fotosintez – . ?
Bitkilər – avtotrof / Göbələklər – . ?
Qidalanma – proses / Mədə – . ?
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Düzgün cavab variantını seçin:
a) Orqanizmin və onun orqanlarının daxili quruluşunu
öyrənən elm anatomiyadır/fiziologiyadır. b) Orqanizmlərin müxtəlifliyi və təsnifatı ilə
məşğul olan elm mikologiya/sistematika adlanır. c) “Zoologiya”/ “botanika” sözünün yunan
dilindən tərcüməsi “bitki” deməkdir. d) Orqanizmlərin həyat fəaliyyətini öyrənən elm sahəsi
fiziologiyadır / morfologiyadır. e) Biologiyanın heyvanlar aləmini öyrənən elm sahəsi
“zoologiya” / “botanika” adlanır.
2. Düzgün cavabı seçin:
“Soğan dəriciyindən mikropreparatın hazırlanması” laboratoriya işi
zamanı hansı əməliyyatı birinci yerinə yetirmək lazımdır?
1) Preparat iynəsinin köməyi ilə əşya şüşəsi üzərində soğan dəriciyini yerləşdirmək; 2)
Vinti hərəkət etdirərək tubusu preparatdan 1-2 mm məsafəyə qədər ehmalca endirmək; 3)
Təmiz silinmiş əşya şüşəsinin üzərinə bir-iki damсı su tökmək; 4) Okulyara baxaraq
təsvirin dəqiqləşdiyi ana qədər vinti asta-asta hərəkət etdirmək; 5) Soğan dəriciyinin
üzərini örtük şüşəsi ilə örtərək mikroskopun əşya kürsüsünün üzərinə qoymaq.
3. Hansı tədqiqat metodları ilə bu faktlar müəyyən olunmuşdur:
a) Yeni doğulmuş uşağın
nəbzi dəqiqədə 140 ürək döyüntüsünə bərabərdir. 1-2 yaşında uşaqlar üçün bu göstərici 100-
ə, 8-14 yaşında isə 80-ə bərabərdir. b) Bəzi həşəratlar yarpaqlara və ya budaqcıqlara
bənzəyir. Belə oxşarlıq onları quşlar tərəfindən yeyilməkdən qoruyur.
4. Bitkilərə, göbələklərə və heyvanlara uyğun əlamətləri seçərək cədvəlin müvafiq
sütunlarında qeyd edin.
1. Əsasən heterotrof qidalanma, 2. Möhkəm hüceyrə divarı, 3.
Plastidlərin olması, 4. Fəal hərəkət, 5. Əsasən avtotrof qidalanma, 6. Həzm sistemi, 7. İri
hüceyrə vakuolu, 8. Böyümə, 9. Tənəffüs sistemi, 10. Tozlanma.
5. Nə üçün göbələkləri ayrıca aləmə aid edirlər?
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN
MÜXTƏLİFLİYİ
İbtidai və ali sporlu bitkilər
5. Yosunlar – ibtidai bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar
Yay günlərində yaşıllaşmış durğun gölməçə suyunu ovcunuza alsanız, onun içərisində kiçik
yaşıl kürəcikləri görərsiniz. “Suyun çiçəkləməsi” deyilən bu hadisəyə səbəb xlаmidomonada
və xlorella adlanan yosunların suda kütləvi surətdə çoxalmasıdır.
Yosunlar haqqında nə bilirsiniz?
Müasir sistematikada bitkilər aləmi iki yarımaləmə – ibtidai və ali bitkilərə bölünür. İbtidai
bitkilərdə ali bitkilərə xas olan orqanlar (kök, gövdə, yarpaq) yoxdur.
İbtidai bitkilərə təbiətdə geniş yayılan yosunlar aiddir və əksər hissəsi su mühitində yaşayır.
Lakin onların nümayəndələrinə nəm torpaqda, ağac gövdəsində və hətta qar üzərində də rast
gəlinir. Yosunlar qrupuna yaşıl, qonur, qırmızı və digər yosun şöbələri daxildir. Bunların
içərisində birhüceyrəli və çoxhüceyrəli formalara rast gəlinir.
Şəklə əsasən birhüceyrəli yosunlar olan
xlamidomonada və xlorellanın quruluşunu müqayisə edin.
Nəticəni müzakirə edin: Bu canlıların hansı ümumi və fərqli cəhətləri var?
Birhüceyrəli yaşıl yosunlar. Xlorella və xlаmidomonada yosunların ən geniş yayılmış
nümayəndələridir. Hüceyrələri xaricdən qalın və şəffaf qılafla örtülmüşdür. Xlаmidomonada
qamçıların köməyi ilə fəal hərəkət edə bilir. Xlorella isə ondan fərqli olaraq, su axını vasitəsilə
bir yerdən başqa yerə aparılır. Onların hüceyrələrində nüvə, sitoplazma, iri vakuol və həmçinin
yaşıl xlorofil piqmentinə malik tək xromatofor (yun xro matofor – rəngdaşıyan) var.
Xlаmidomonada hüceyrəsində bunlardan başqa işığa həssas “qırmızı gözcük”, yığılıb-açılan iki
kiçik vakuol olur.
Yaşıl yosunların qidalanması. Yosunlar, əsasən, avtotrof yolla qidalanır. Xlamidomonada və
bəzi başqa yosunlar qida üçün bəzən hazır üzvi maddələrdən istifadə edir.
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Yosunlar həm cinsi, həm də qeyri-cinsi yolla çoxalır.
Əlverişli şəraitdə onlarda qeyri-cinsi, əlverişsiz şəraitdə (su hövzəsinin soyuması, quruması və
s.) isə cinsi çoxalma müşahidə edilir. Xlamidomonadadan fərqli olaraq, xlorella yalnız qeyricinsi
yolla – ikiyə bölünməklə çoxalır.
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması
Xlamidomonadanın çoxalması. Bölünmədən əvvəl xlamidomonada qamçısını itirir və
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
Düzgün variantı seçin:
1. Yosunlarda orqanlar olur/ orqanları olmur. 2. Yosunun hüceyrəsi
bakteriya hüceyrəsindən formalaşmış nüvənin olması/olmaması ilə fərqlənir. 3.
Xlorella/amöb birhüceyrəli yosunlara aiddir. 4. Xlamidomonadada işıq qıcığını qəbul edən
qamçılardır/qırmızı “gözcükdür”. 5. Yaşıl yosun hüceyrələrində xlorofil
xromatoforda/xloroplastlarda yerləşir.
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
1. Hecalardan keçilmiş mövzu üzrə anlayışları qurub onların tərifini verin:
– Qeyri-cinsi çoxalması. Xlamidomonadanın daxili
möhtəviyyatı bir neçə dəfə bölünərək – 4, bəzən 8 ədəd
hərəkətli kiçik hüceyrə – zoosporlar (yun. zoon – heyvan,
spor – səpin, toxum) əmələ gətirir. Onlar xaricə çıxaraq
müstəqil yaşayan yeni yosunlara çevrilir.
Qeyri-cinsi çoxalma (sxem)
1. Yetkin 2. İlkin mərhələ
(zoosporların yaranması). . Zoosporlardan
yeni fərdlər yaranır. 4. xlamidomonada.
– Cinsi çoxalması. Xlamidomonadanın möhtəviyyatının
bölünməsinəticəsində çoxlu sayda ikiqamçılı qametlər
(cinsiyyət hüceyrələri) yaranır. Onlar başqa fərdin
qametləri ilə suda cüt-cüt birləşir və ziqot əmələ gətirir. Ziqot
qalın qılafla örtülərək qışlayır. Yazda ziqotun bölünməsi
nəticəsində yaranan zoosporlardan cavan xlamidomonadalar
Cinsi çoxalma (sxem)
1. Yetkin xlamidomonada.
2. Ana hüceyrədə qametlər yaranır. 3.
Qametlər suya tökülərək başqa fərdin
qametləri ilə cüt-cüt birləşir. 4. Yaranan
ziqot qalın qılafla örtülür. 5. Ziqotdan 4
ədəd yeni zoosporlar əmələ gəlir.
“spor – zoo ”, “qot – zi”, “ma – xro – for – to”, “ met – qa”, “rel – la – xlo”
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
A) Xlamidomonadanın hərəkətində iştirak edir
B) Yosun hüceyrəsində işığa həssas hissəcik
C) Xlamidomonadaya yaşıllıq verən struktur
D) Hüceyrə şirəsi ilə dolu olan hüceyrə strukturu
4. “Qırmızı gözcük”
6. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar
Mikroskopik yosunlarla yanaşı, uzunluğu onlarla metrə çatan yosunlar da var.
Çoxhüceyrəli yosunlar birhüceyrəli yosunlardan nə ilə fərqlənir?
Fəaliyyət – Laboratoriya işi. Sapşəkilli yosunların quruluşu.
Məqsəd: Sapşəkilli yosunların quruluşunun öyrənilməsi.
Təchizat: Canlı yosun (spirogira yosunu) və ya hazır preparat, mikroskop, əşya və örtük
şüşələri, preparat iynəsi, pipetlər, bir stəkan su.
İşin gedişi: 1. Mikroskopla yosunun yenicə hazırlanmış və ya hazır mikropreparatına baxın. 2.
Yosun hüceyrəsinin qılafına, sitoplazmasına, xromatoforuna, nüvəsinə, vakuoluna diqqət
yetirin. 3. Gördüklərinizi spirogiranın böyüdülmüş şəkli ilə müqayisə edin və onun bir
hüceyrəsinin strukturlarını qeyd etməklə şəklini çəkin. 4. Spirogiranın quruluşu barədə nəticə
Nəticəni müzakirə edin: 1. Yosunun sapı nədən təşkil olunub? 2. Spirogira yosunu
xlamidomonada və ya xlorelladan nə ilə fərqlənir?
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların nümayəndələrində bədən sapşəkilli,
lövhəşəkilli və ya digər formalı tallomdan (yun. tallos – cücərti) ibarətdir. Onların əksəriyyətinin
toxuma və orqanları olmur. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlara misal olaraq durğun və sakit axan
sularda rast gəlinən – ulotriks, spirogira və dənizlərdə yaşayan ulvanı misal göstərmək olar.
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların quruluşu
Ulotriksin tallomu sapşəkilli olub,
bir cərgədə düzülmüş çoxlu
hüceyrələrdən ibarətdir. Aşağıda
yerləşən hüceyrəsi vasitəsilə
Spirogira yosununun isə sapları heç yerə birləşmir.
Suda passiv üzən pambığabənzər yaşıl topalar
şəklində olur. Uzunsov və üzəri seliklə örtülmüş
Ulvanın tallomu lövhəşəkilli, parlaq-
yaşıl rəngli olub, kənarları
1. Qılaf. 2. Sitoplazma. 3. Nüvə.
4. Qapanmayan halqaşəkilli
burulmuşdur. Tallomun alt hissəsində
suyun dibinə yapışmaq üçün qısa
“saplaq” olur. Xəzər dənizində də
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar da qeyri-cinsi və cinsi
Ulotriks yosununun çoxalması. Ulotriksin substrata yapışan hüceyrəsindən başqa hər bir
hüceyrəsi dördqamçılı hərəkətli zoospor əmələ gətirə bilir. Onlar suya çıxaraq üzür və əlverişli
yer taparaq suyun dibinə çökür. Bölünərək yeni yosun saplarına başlanğıc verir.
Qeyri-cinsi çoxalma bəzən sapın təsadüfən hissələrə parçalanması – vegetativ yolla da baş verir.
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması
Ulotriks yosununun çoxalması
1. Qametlərin yaranması.
2. Qametlərin birləşməsi.
4. Qamçısız sporlar.
5-6. Yetkin yosun.
7. Zoosporun yaranması.
Əlverişsiz şəraitdə ulotriks yosunu çoxlu miqdarda ikiqamçılı kiçik qametlər əmələ gətirir. Onlar
suya çıxaraq eyni növə mənsub başqa fərdin qametləri ilə cüt-cüt birləşir və mayalanma baş
verir. Mayalanmadan sonra qalın qılaflı ziqot əmələ gəlir. Əlverişli şəraitdə ziqot 4 ədəd
qamçısız sporlara bölünür. Onların hər birindən yeni ulotriks yosunları əmələ gəlir.
Spirogirada isə cinsi çoxalma konyuqasiya (lat. conjugatio – birləşmə) yolu ilə baş verir. Bu
zaman iki yosun tallomu bir-birinə yaxınlaşır. Onların hüceyrələrinin möhtəviyyatları bir-birinə
qarışır. Nüvələri birləşir və nəticədə ziqot əmələ gəlir. Ziqotdan yeni spirogira sapı inkişaf edir.
Ulva yosunu da qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır.
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
Düzgün fikirləri müəyyən edin:
a) Çoxhüceyrəli yosunların bədəni tallom şəklindədir. b)
Yosunların hamısında toxuma və orqanlar olmur. c) Qidalanma xarakterinə görə əksər
yosunlar avtotrofdur. d) Yosunların hüceyrəsinin formalaşmış nüvəsi olur. e) Yosunlar
əlverişsiz şəraiti spor halında keçirir.
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
1. Düzgün variantı seçin:
a) Çoxhüceyrəli yosunların bədəni gövdə və yarpaqlardan/tallomdan təşkil olunub. b)
Ulva/xlorella birhüceyrəli yosunlara aiddir. c) Yaşıl yosunların hüceyrələrində xlorofil
xromatoforda/vakuolda yerləşir. d) Spirogira/ulotriks yosunu tallomun aşağı hissəsi ilə
2. Cədvəli doldurun:
Hüceyrəsinin quruluşu, qidalanması,
yaşayış mühiti, orqan və toxumaları
Əsas qidalanma tipi
7. Qonur və qırmızı yosunlar. Yosunların əhəmiyyəti
Qırmızı və qonur yosunlara dəniz və okeanlarda daha çox rast gəlinir. Suyun içərisində
cəngəlliklər yaradan belə yosunları bəzən “canlı maneə” də adlandırırlar. Bu yosunlar gəmi
pərlərinə ilişərək onun hərəkətində çətinliklər yaradır.
Qırmızı və qonur yosunlar yaşıl yosunlardan nə ilə fərqlənir?
Şəkildəki yosunları bir neçə əlamətə görə qruplaşdırın.
Nəticəni müzakirə edin: 1. Qruplaşdırdığınız bitkilərin hansı oxşar cəhətləri var? 2. Hansı
əlamətlərinə görə yosunları ibtidai bitkilərə aid edirlər?
Qonur və qırmızı yosunların əksəriyyəti dərin sularda yaşayan dəniz bitkiləridir. Nümayəndələri
mikroskopik ölçüdən nəhəng formalara qədər olur. Tallomları sapşəkilli, kürəşəkilli, lövhəşəkilli
və s. olur. Yosunlar suyun dibinə sapşəkilli çıxıntıların – rizoidlərin (yun. rizo – kök, eydos –
bənzər) və ya tallomun aşağısında olan lövhəşəkilli çıxıntıların köməyi ilə birləşir. Qonur və
qırmızı yosunlar avtotrof yolla qidalanır və suda həll olmuş oksigenlə tənəffüs edir.
Qonur yosunlar. Tallomu sarımtıl-qonur rənglidir. Tallomunun qonur rəngli olmasının səbəbi
hüceyrələrinin xromatoforunda yaşıl piqment olan xlorofillə yanaşı narıncı, sarı və qonur
piqmentlərin də olmasıdır. Laminariya (“dəniz kələmi”) – qonur yosunların geniş yayılmış
nümayəndəsidir. Tallomu lentşəkilli olub rizoidlər vasitəsilə suyun dibinə yapışır.
Qırmızı yosunlar. Qonur yosunlardan fərqli olaraq, qırmızı yosunların hüceyrələrində
xlorofildən başqa qırmızı və göy piqmentlərə də rast gəlinir. Tallomun rəngi piqmentlərin
nisbətindən asılıdır. Qırmızı piqmentin suyun dərin qatlarına keçən işıq şüalarını qəbul etmək
qabiliyyəti bu yosunlara 200 m və daha dərinlikdə yaşamalarına imkan verir. Dərinlik artdıqca
tallom daha da qırmızı olur. Porfira – qırmızı yosunların geniş yayılmış nümayəndələrindəndir.
Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti. Yosunlar sudan karbon qazını udaraq suyu
oksigenlə zənginləşdirir və suda yaşayan orqanizmlərin tənəffüsünü təmin edir. Onlar bəzi
balıqların və su heyvanlarının qidasını təşkil edir. İnsanlar qida kimi laminariyadan, ulvadan və
porfiradan istifadə edirlər. Yosunlardan sənayedə yod, kalium duzları, sellüloza, spirt, sirkə
turşusu və digər məhsullar istehsal olunur.
Qırmızı və qonur yosunlardan alınan aqar-aqar maddəsindən isə qənnadı sənayesində,
mikrobiologiyada istifadə edilir. Bəzi yosunlardan təbabətdə dərman kimi, məsələn, laminariya
yosunundan sarılıq, raxit və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
Səhv fikirləri düzəldin:
a) Qırmızı yosunlarda xlorofil olmur
b) Xlorella suda həll olmuş oksigendən istifadə edir
c) Spirogiranın xromatoforu kasaşəkillidir
d) Laminariyadan qida kimi istifadə olunur
2. Yosunların təbiətdə və insan həyatında əhəmiyyəti barədə elektron təqdimat hazırlayın.
Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Toxuma və orqanlara bölünməmiş
yosun bədəni. 2. Yosunlarda fotosintezi təmin edən hüceyrə
strukturu. 3. Qonur yosun. 4. Yosunu sualtı obyektlərə birləşdirən
sapşəkilli çıxıntılar. 5. Daha dərində yaşayan yosunlar. 6.
Fotosintezdə iştirak edən yaşıl piqment.
8. Ali sporlu bitkilər. Mamırlar şöbəsi
Mamırlar insanlara daha az tanış olan bitkilər qrupudur. Onlar torpağı, bitkilərin gövdəsini və
ya daşların üzərini yaşıl xalı kimi örtür. Əksəriyyəti kiçik ölçülüdür. Hündürlüyü bir neçə
santimetrə çata bilir. Onların toxumları, çiçək və meyvələri olmur.
Mamırlar barədə nə bilirsiniz?
Ali bitkilərin xüsusiyyətləri. Ali bitkilər ibtidai bitkilərdən orqanların olması ilə fərqlənir. Hər
bir orqan müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Orqanlar bu funksiyaları təmin edən toxumalardan
Ali bitkilər iki böyük qrupa – sporlu və toxumlu bitkilərə bölünür. Mamırlar – sporlu bitkilərə
Fəaliyyət – Laboratoriya işi. Mamırların xarici quruluşu
İşin məqsədi: Quş mamırının və sfaqnumun quruluş
Təchizat: Quş mamırının və sfaqnumun herbariləri və şəkilləri.
İşin gedişi: Mamırların herbarisinə və şəkillərinə diqqətlə baxıb, onların xarici görünüşünü
verilmiş plan üzrə təsvir edin: ölçüsü; gövdəsi; yarpaqları; rizoidləri; sporlu qutucuğu;
Nəticəni müzakirə edin:
1. Bu bitkilərin ümumi və fərqli cəhətləri hansılardır?
2. Hansı əlamətlərinə görə mamırları ali bitkilərə aid edirlər?
Mamırlar. Mamırlar rütubətsevən bitkilərdir. Onlara, əsasən, bataqlıqlarda, rütubətli
çəmənliklərdə, meşələrin kölgəli yerlərində rast gəlinir. Yosunlardan fərqli olaraq, mamırların
əksəriyyətinin gövdə və yarpağı olur. Mamırların kökü olmur. Onların bəziləri gövdələrini
rizoidlərin köməyi ilə torpağa bərkidir, su və mineral duzları udur. Mamırlar avtotrof
orqanizmlərdir. Onların xloroplastları yaxşı inkişaf etmişdir. Sporlar vasitəsilə çoxalır.
Yaşıl quş mamırı. Çoxillik bitkidir. Bataqlıqlaşmış və nəm yerlərdə rast gəlinir. Gövdəsi dik
qalxır, budaqlanmır, üzərində sıx yerləşən və ucu şiş yarpaqlar olur. Bitkini torpağa gövdənin
aşağı hissəsində yerləşən nazik sapşəkilli rizoidlər bərkidir. Quş mamırı bədən səthi ilə
atmosferin rütubətindən də istifadə edə bilir və öz çəkisindən təxminən 4 dəfə çox su udur.
Sfaqnum (yun. sphagnos – süngər). Meşə və bataqlıqlarda budaqlanmış gövdəsi olan sfaqnuma
təsadüf edilir. Yetkin bitkinin rizoidi olmur. Gövdə və yarpaqlarında fotosintez prosesini həyata
keçirən xloroplastlara malik hüceyrələrlə yanaşı, içərisi boş , ölü iri hüceyrələrə də rast gəlinir.
Yarpaq və gövdədə olan ölü hüceyrələrin hesabına sfaqnum öz çəkisindən 20-25 dəfə çox su uda
bilir. Nəticədə sfaqnum bitən torpaq tədricən bataqlığa çevrilir. Belə şəraitdə digər bitkilər yaxşı
inkişaf edə bilmir. Bataqlıqlarda sfaqnum bakteriyaların inkişafına mane olan maddələr ifraz edir.
Ona görə də bataqlığa düşmüş orqanizmlərdə çürümə prosesləri zəif gedir.
Sfaqnumun gövdəsi hər il 2-3 sm böyüyür. Eyni zamanda, gövdənin aşağı hissəsi tədricən məhv
olur. Tələf olmuş hissə oksigen az olan yerdə yavaş-yavaş parçalanır və torfa çevrilir.
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
Öyrəndiklərinizi yoxlayın
1. Düzgün variantı seçin:
a) Mamırlar ali bitkilərə aiddir. Onların rizoidləri/ kökləri olur. b)
Yetkin sfaqnum mamırı/quş mamırı torfun yaranma mənbəyidir. c) Yetkin sfaqnum quş
mamırından yarpaqların/rizoidlərin olmaması ilə fərqlənir. d) Ölü hüceyrələrin hesabına
sfaqnum suyu bədəninə hopdurur/qidalı maddələri ötürür.
2. Suallara cavab verin:
a) Sfaqnum mamırının yarpaqlarının, quş mamırından fərqli olaraq,
ağımtıl rəngdə olmasının səbəbi nədir? b) Müharibə zamanı pambıq çatışmayanda həkimlər
yaraları sarımaq üçün quru sfaqnum mamırından istifadə edirdilər. Bu zaman bitkinin hansı
xüsusiyyətləri nəzərə alınırdı?
Çoxhüceyrəli yosunun və mamırın
quruluşunu müqayisə edin. Əlamətlərin
olub-olmamasını “+” və ya “–” ilə işarə
edərək, cədvəli doldurun.
Qiziqarli malumotlar
Biologiya 7 sinif ksq 1