Biologiya 7 sinf darsliklari

A.Diastola,sistola. S.Simpatik,parasimpatik. B.Gipertoniya,gipotoniya . D. Diastola,gipotoniya.

6-sinf Botanika Test Savollari i-varyant

6-sinf Botanika Test Savollari I-varyant 1.Urug`I oqsilga boy o`simliklar vakillari qaysi oilaga mansub? A) ra`nodoshlar B)loladoshlar C)bug`doydoshlar D)burchoqdoshlar 2.To`p meva hosil qiladigan o`simliklar guruhini toping? A) G`oz panja B) tugmacha gul C) Shivit D) namatak 3.Adir va tog`da qaysi o`simliklar o’sadi? A).Bo’yimolaron,andiz B).G’o’za,olma C)G`oz panja, shivit D) namatak, g`oza 4.Yaylovlarda yer bag’irlab o’suvchi o’simliklar? A).Archa,olma B)Irg’ay,namatak C)Shuvoq,sutlama D) Archa,olma ,namatak 5.Cho’llarda o’suvchi o’simliklar belgilang? A)Saksovul,juzg’un B) Irg’ay,namatak C)Shuvoq,sutlama D) Archa,olma 6.Gul qanday qismlardan tashkil topgan? A)kosacha , changchi , urug`chi B)kosacha , toj , changchi, urug`chi C)Gulband, changchi, urug`chi D)Ost kosacha, kosacha, changchi 7.Urug`chi qanday qismlardan tuzilgan? A) tuguncha , ustuncha , tumshuqcha B)tuguncha, changchi ipi, gulo`rni C) gulo`rni, ost kosacha, tumshuqcha D) Tuguncha, ustuncha, urug`hujayra 8. Meva gulning qaysi qismidan hosil bo`ladi? A) Gul o`rnida B)Gul qo`rg`onda C) tugunchadan D) tumshuqchadan 9. Gulo`rnida gulning qaysi qismlari joylashgan? A) Gul bandi tuguncha B) Gul qo`rg`on C) changchi va urug`chi D)Gulning hamma qismlari 10.Qiyshiq gulli o`simliklar qatorini aniqlang? A) Gladiolus , nastarin , isfarak , rayhon B) marmarak , kiyiko`t , burchoq , loviya , behi C) marmarak , beda , sho`ra , namatak D) sho`ra , isiriq , bodam , isfarak 11. Suv o`tlarlari qayerlarda o`sadi? A)Faqat suvda va daryo yoqasidagi toshlar ustida B)Suvda va sernam joyarda C)zax tuproqda daraxtlar po`stlog`ida D)Cho`l va dashtlarda 12.Qaysi suv o`ti suzib yuruvchi baqa to`nini hosil qiladi? A) Xara B)Kladafora C)Spirogira D)Uchma 13. Yuksak o`simliklarning eng qadimgi va juda soda tuzilganvakili berilgan qatorni belgilang? A)Xlomidomonada B)Xlorella C) Xara D)Yo`sinlar 14.Qaysi o`simlik sporalari havo namligini aniqlovchi barometr deyiladi? A)Sfagnum B) tortula C) qamish D) Qirqbo`g`im 15.Archa barglari qancha vaqtda to`kiladi (yangidan hosil bo`lgan bargi) ? A)1 yilda B) 8 oyda C) 2-3yilda saqlanadi butun yil davomida birin ketin to`kiladi D) -4 oyda 16.Archa qancha umr ko`radi? 17. Qarag`ayning archadan qanday farqi bor? 18. Sistematika faning maqsadi nima? 19. Barteriyalarning qanday zarari bor? 20. Laminariyaning qanday ahamiyati bor? 21.Ildiz qaysi qismi orqali tuproqdan suv va mineral moddalarni shimib oladi? A)So`ruvchi qismi orqali B)O`tkazuvchi qismi orqali C)Ildiz po`stlog`I va teshikchalari orqali D)Ildiz tukchalari orqali 22. O`simlikning poya va barglariga suv qanday ko`tariladi? A)Barglarning so`rish kuchi ostida B)Ildiz bosimi ostida C) Ildiz bosimi kuchi ostida D)Parlanish bo`lgani uchun 23.Ildizga xos muhim xususiyat? A) Hujayraviy tuzulishi B) To`qimalarning rangsiz bo`lishi C) Barg hosil qilmasligi D)suv va mineral tuzlarni shimishi 24.Mikroskop qanday qismlardan tashkil topgan? A)okulyar, obyektiv, buyum oynasi, makrovint B) okulyar, obyektiv , mikrovint C)okulyar, obyektiv, taglik , buyum stolchasi , ko`zgu ,makrovint, mikrovint D) to`g`ri javob yo`q 25.Hujayra kim tomonida qachon kashf etilgan? A) Stelluti 1625-yil B) R . Guk 1665-yil C) L. Paster 1635-yil D) N.Gryu 1675-yil

6-sinf Botanika Test Savollari II-varyant 1.Yalpiz, piyoz, rovoch , qo`ziqorin, do`lana , qanday o`simlik? A)Dorivor o`simlik B) Iste’mol qilinadigan o`simlik C) ziravor o`simlik D) tog` va qir o`simliklari 2. Qizil kitobga kiritilgan o`simliklar rasm? A) xolmon , shirach ,sallagul B) navro`zgul , tog` rayhoni ,sallagul C) shuvoq , saksovul, juzg`un , selen D) kiyiko`t , parpi , isiriq 3. Dorivor o`simliklar to`g`ri berilgan qatorni toping? A) romashka , isiriq, izen , aldravandda B) yantoq , shirinmiya, sassiqkovrak , kiprio`t C) kiyiko`t ,marmarak, parpi, isiriq, qoraqobiq ,chakanda, zubturum ,zirk sigirquyruq D) barchasi 4. O`n yilar mobaynida pishin yetiladigan og`irligi 25 kgga yetadigan o`simlik? A) Seyshel palmasi B) meksika palmasi C) non daraxti D) meksika kaktusi 5. Tanasida 200 litrgacha suv saqlaydigan o`simlik? A) seyshel palmasi B) Kanar orollaridagi ajdar daraxti C) meksika kaktusi D) Hind palmasi 6. To`pgullar . . . . . . . . . . iborat. A) So`ta , shingil , soyabon B)kuchala , ro`vak , savatcha C)kallak , souabon , savatcha D)barcha javoblar to`g`ri 7. O’rik , shaftoli , olcha qanday mevalarga kiradi. A)soxta meva , B)pista C) chin meva D)qo`zoq 8. O‘zbekistonda eng ko`p tarqalgan ziravorlar . A)kashnich , zira B)zira ,Sedona C) alqor, murch D)barcha javoblar to`g`ri 9. Botanika fanining suvo`tlarni o`rganunuvchi qismi nima deb ataladi? A)suvo`tlar bo`limi B)tuban o`simliklar bo`limi C)alqor D)algologiya 10.Tallom qanday o`simliklarga xos? A)gulli o`simliklarga B)bir yillik o`tlarga C) suv o`tlarga D)qirqquloqlarga 11.O`rta osiyo tekistliklariga keng tarqalgan yo`sin . A)tortula B)kampirqo`rsoq C) funariya D)laminariya 12.Qirqbo`g`imning poya va shoxlarida tabobatda qanday maqsadda foydalanadi? A) Siydik haydovchi dori sifatida B) Oshqozon ichak kasalliklarida C) Asab kasalliklarida tinchlantiruvchi dori sifatida D)Qon bosimi va yurak qon tomir kasalliklarida 13. Yuksak o`simliklarning eng qadimgi va juda soda tuzilganvakili berilgan qatorni belgilang? A)Xlomidomonada B)Xlorella C) Xara D)Yo`sinlar 14.Qaysi o`simlik sporalari havo namligini aniqlovchi barometr deyiladi? A)Sfagnum B) tortula C) qamish D) Qirqbo`g`im 15.Archa barglari qancha vaqtda to`kiladi (yangidan hosil bo`lgan bargi) ? A)1 yilda B) 8 oyda C) 2-3yilda saqlanadi butun yil davomida birin ketin to`kiladi D) -4 oyda 16.Archa qancha umr ko`radi? 17. Qarag`ayning archadan qanday farqi bor? 18. Sistematika faning maqsadi nima? 19. Barteriyalarning qanday zarari bor? 20. Laminariyaning qanday ahamiyati bor? 21.Hujayra kim tomonida qachon kashf etilgan? A) Stelluti 1625-yil B)R . Guk 1665-yil C)L. Paster 1635-yil D) N.Gryu 1675-yil 22.Mikroskop qanday qismlardan tashkil topgan? A)okulyar, obyektiv, buyum oynasi, makrovint B) okulyar, obyektiv mikrovint C)okulyar, obyektiv , taglik, buyum stolchasi, ko`zgu ,makrovint, mikrovint D) to`g`ri javob yo`q 23.Ildizga xos muhim xususiyat? A) Hujayraviy tuzulishi B) To`qimalarning rangsiz bo`lishi C) Barg hosil qilmasligi D)suv va mineral tuzlarni shimishi 24. O`simlikning poya va barglariga suv qanday ko`tariladi? A)Barglarning so`rish kuchi ostida B)Ildiz bosimi ostida C) Ildiz bosimi kuchi ostida D)Parlanish bo`lgani uchun 25.Ildiz qaysi qismi orqali tuproqdan suv va mineral moddalarni shimib oladi? A)So`ruvchi qismi orqali B)O`tkazuvchi qismi orqali C)Ildiz po`stlog`I va teshikchalari orqali D)Ildiz tukchalari orqali

5-sinf 2 -yarim yillik Test Savollari I-varyant 1.Ildizga xos muhim xususiyat? A)Hujayraviy tuzulishi B) to`qimalarning rangsiz bo`lishi C) Barg hosil qilmasligi D) Suv va mineral tuzlarni shimishi 2. Kurtaklari yirik bo`lgan o`simliklar nomlari keltirilgan qatorni belgilang? A)Tut tol B) qayrag`och o`rik olma C) Terak magnoliya D) chinor soxta kashtan nastarin 3. Poya nima bilan nafas oladi? A)Po`stda tiniq cho`ziq mayda burmachalar bo`lib ular yasmiqchalar deyiladi . O`simliklar ana shu yasmiqchalar orqali nafas oladi B)Po`stloq orqali C) Havo bargdan keladi D) nafas olmaydi 4. Suv va mineral tuzlar poyaning qaysi qismi orqali harakatlanadi? A) Kambiy orqali B) Lub floema orqali C) Yog`ochlikdagi nay tolali bog`lamlar orqali D) Yog`ochdagi uzun naylar orqali 5.O`simlik kurtagining boshlang`ich poyasidan nima o`sib chiqadi? A) Gul B) boshlang`ich barg va ildizcha C) asosiy poya D) Barg 6.Eng uzun poya? A) Avstraliya evkolipti B)Kaliforniya sekvoya dendroni C) Rotang palmasi D) Viktoriya regiya 7. 3 ta bargchali murakkab bargli o`simliklar qatorini aniqlang? A) Sebarga beda kashtan B) Liliya mosh beda C) qulupnay toron D) Geran yorongul kuchala 8.Barglari poyada navbat bilan joylashgan o`simliklar qatorini aniqlang? A) Gazanda sambitgul qumrio`t B) Qulupnay malina smarodina C) G`o`za tok pomidor olma o`rik D) O`rik tok pomidor g`o`za terak eman oqquray karam 9.O`simliklar qachon nafas oladi? A) Kechayu-kunduz B) fotosintez vaqtida C) kechasi D) oziqlanishda 10.Kurtak payvand tutgan tutmaganligini necha kunda bilinadi va qachon o`sadi? A) 20 kun o`tgach B) 6-10 kun 1 oy o`tgach C) 6-10 kun kelgusi bahorda D) 4-5 kun 20 kun o`tgach 11.Salommaleyko`mning ko`payishi bilan terakning vegetativ ko`payishi o`rtasida qanday farq bor? A) Farq yo`q B) Ikkalasi ham ildizpoyadan ko`payadi C) Terak ildizidagi kurtakdan salomaleyko`m yerosti poyasidan ko`payadi D) Salomaleyko`m ildiz poya va tugunagidan terak qalamchasi va ildizidagi kurtakchasidan ko`payadi 12.Gulli o`simliklarning vegetativ organlariga qaysi organlar kiradi? A) Urug` ildiz poya B) Poya ildiz barg urug` C) Ildiz poya barg D) Tana ildiz urug` 13.Ildiz kurtagidan ko`payuvchi o`simliklar qatorini aniqlang? A) Ajriq g`umay salomaleyko`m bug`doyiq totim B) Qoraqat terak namatak totim olvoli shirinmiya C) Terak olcha gilos olvoli D) Boychechak astarin lola gladiolus 14. Piyozdan ko`payuvchi o`simliklar qatorini belgilang? A) Boychechak gladiolus totim B) Boychechak gladiolus lola nastarin C) boychechak gladiolus nargis lola sarimsoq piyoz D) Osh piyoz lola sarimsoq piyoz g`umay 15. Qulupnay qanday yo`l bilan ko`payadi? A) Poyasidan B) ildiz bachkisidan C) ildiz poyasidan D) urug`idan 16. Kuzda birinchi sovuqdan keyin bargini barvaqt to`kuvchi o`simliklarni sanang? 17. Kech kuzda ham gullashda davom etadigan o`simlilar? 18.Hujayra qanday qismlardan tashkil topgan? 19. Plastidalar necha xil bo`ladi? 20. Mikroskop nechanchi yil kim tomonidan ixtiro qilingan? 21 Suv va mineral tuzlar poyaning qaysi qismi orqali harakatlanadi? A) Kambiy orqali B) Lub floema orqali C) Yog`ochlikdagi nay tolali bog`lamlar orqal D) Yog`ochdagi uzun naylar orqali 22.O`simlik kurtagining boshlang`ich poyasidan nima o`sib chiqadi? A) Gul B) boshlang`ich barg va ildizcha C) asosiy poya D) Barg 23,Salommaleyko`mning ko`payishi bilan terakning vegetativ ko`payishi o`rtasida qanday farq bor? A) Farq yo`q B) Ikkalasi ham ildizpoyadan ko`payadi C) Terak ildizidagi kurtakdan salomaleyko`m yerosti poyasidan ko`payadi D) Salomaleyko`m ildiz poya va tugunagidan terak qalamchasi va ildizidagi kurtakchasidan ko`payadi 24.Gulli o`simliklarning vegetativ organlariga qaysi organlar kiradi? A) Urug` , ildiz , poya B) Poya , ildiz ,barg ,urug` C) Ildiz , poya , barg D) Tana , ildiz , urug` 25.Ildizga xos muhim xususiyat? A)Hujayraviy tuzulishi B) to`qimalarning rangsiz bo`lishi C) Barg hosil qilmasligi D) Suv va mineral tuzlarni shimishi

5-sinf 2 -yarim yillik Test Savollari II-varyant

1 Suv va mineral tuzlar poyaning qaysi qismi orqali harakatlanadi? A) Kambiy orqali B) Lub floema orqali C) Yog`ochlikdagi nay tolali bog`lamlar orqali D) Yog`ochdagi uzun naylar orqali 2.O`simlik kurtagining boshlang`ich poyasidan nima o`sib chiqadi? A) Gul B) boshlang`ich barg va ildizcha C) asosiy poya D) Barg

3.Salommaleyko`mning ko`payishi bilan terakning vegetativ ko`payishi o`rtasida qanday farq bor? A) Farq yo`q B) Ikkalasi ham ildizpoyadan ko`payadi C) Terak ildizidagi kurtakdan salomaleyko`m yerosti poyasidan ko`payadi D) Salomaleyko`m ildiz poya va tugunagidan terak qalamchasi va ildizidagi kurtakchasidan ko`payadi

4Gulli o`simliklarning vegetativ organlariga qaysi organlar kiradi? A) Urug` ildiz poya B) Poya ildiz barg urug` C) Ildiz poya barg D) Tana ildiz urug` 5.Ildizga xos muhim xususiyat? A)Hujayraviy tuzulishi B) to`qimalarning rangsiz bo`lishi C) Barg hosil qilmasligi D) Suv va mineral tuzlarni shimishi 6 Kurtaklari yirik bo`lgan o`simliklar nomlari keltirilgan qatorni belgilang? A)Tut tol B) qayrag`och o`rik olma C) Terak magnoliya D) chinor soxta kashtan nastarin

7.Kurtak payvand qachon qilinadi? A) Bahorda B) Kuzda C) Fevral oxiri aprel boshida D) mayda 8.Vegetativ organlarning o`simliklar hayotida tutgan o`rni? A) Osishni amalga oshiradi B) Oziqni osimlikka yetkazib berish C) oziqni to`plash D) ko`payish

9. Qalamchadan ko`payuvchi o`simliklar qatori? A) Atirgul nastarin gledicha marmarak B) qoraqat tol jiyda malina C) Tol terak anor anjir eman oq qayin nok D) tol qoraqat malina 10.Ildiz kurtagidan ko`payuvchi o`simliklar qatorini aniqlang? A) Ajriq g`umay salomaleyko`m bug`doyiq totim B) Qoraqat terak namatak totim olvoli shirinmiya C) Terak olcha gilos olvoli D) Boychechak astarin lola gladiolus

11 Piyozdan ko`payuvchi o`simliklar qatorini belgilang? A) Boychechak gladiolus totim B) Boychechak gladiolus lola nastarin C) boychechak gladiolus nargis lola sarimsoq piyoz D) Osh piyoz lola sarimsoq piyoz g`umay 12. Qulupnay qanday yo`l bilan ko`payadi? A) Poyasidan B) ildiz bachkisidan C) ildiz poyasidan D) urug`idan 13Kurtak payvand tutgan tutmaganligini necha kunda bilinadi va qachon o`sadi? A) 20 kun o`tgach B) 6-10 kun 1 oy o`tgach C) 6-10 kun kelgusi bahorda D) 4-5 kun 20 kun o`tgach 14.Salommaleyko`mning ko`payishi bilan terakning vegetativ ko`payishi o`rtasida qanday farq bor? A) Farq yo`q B) Ikkalasi ham ildizpoyadan ko`payadi C) Terak ildizidagi kurtakdan salomaleyko`m yerosti poyasidan ko`payadi D) Salomaleyko`m ildiz poya va tugunagidan terak qalamchasi va ildizidagi kurtakchasidan ko`payadi 15.Gulli o`simliklarning vegetativ organlariga qaysi organlar kiradi? A) Urug` ildiz poya B) Poya ildiz barg urug` C) Ildiz poya barg D) Tana ildiz urug`

16 . Barglarning nafas olishi qachon tezlashadi? 17. Barg qanday to`qimalardan tashkil topgan? 18. O`simlik qachon oziqlanadi? 19 . Barg qanday qismlardan iborat? 20. Eng mayda barg? 21.Ildizga xos muhim xususiyat? A)Hujayraviy tuzulishi B) to`qimalarning rangsiz bo`lishi C) Barg hosil qilmasligi D) Suv va mineral tuzlarni shimishi

22. Kurtaklari yirik bo`lgan o`simliklar nomlari keltirilgan qatorni belgilang? A)Tut tol B) qayrag`och o`rik olma C) Terak magnoliya D) chinor soxta kashtan nastarin 23. Poya nima bilan nafas oladi? A)Po`stda tiniq cho`ziq mayda burmachalar bo`lib ular yasmiqchalar deyiladi . O`simliklar ana shu yasmiqchalar orqali nafas oladi B)Po`stloq orqali C) Havo bargdan keladi D) nafas olmaydi 24. Suv va mineral tuzlar poyaning qaysi qismi orqali harakatlanadi? A) Kambiy orqali B) Lub floema orqali C) Yog`ochlikdagi nay tolali bog`lamlar orqali D) Yog`ochdagi uzun naylar orqali

25.O`simlik kurtagining boshlang`ich poyasidan nima o`sib chiqadi? A) Gul B) boshlang`ich barg va ildizcha C) asosiy poya D) Barg

1 D 2 C 3 C 4 C 5 C 6 C 7 C 8 A 9 C 10 C 11 C 12 C 13C 14 D 15 C 16 1 xil kecha- kunduz davomida nafas oladi. 17 Asosiy bulutsimon, ustunsimon, qoplovchi. 18 O`sish davrida 19 Barg bandi va plastinkadan. 20 Volfiya.

1 B 2 C 3 A 4 D 5 C 6 A 7 A 8 C 9 A 10 C 11 D 12 C 13 C 14 C 15 C 16 O`rik, olma, gilos, olcha. 17 Ituzum 18. Okulyar, obyektiv, taglik, buyum stolchasi, ko`zgu, vint. 19 3 xil. 20 1665- yil Robert Guk.

7-sinf Test Savollari I-varyant zoologiya 4 – chorak 1.Yer yuzida hayvonlarning qancha turi mavjud? A.2.5 mln B.3.5 mln S.300 mln D.2mln 2.Hayvonlar ekologiyasini birinchi bo’lib kim o’rgandi? A.Arastu B.D.N.Kashkarov S.J.A.Azimov D.Ch.Darvin 3.Amyoba noqulay sharoitda nimaga aylanadi? A.Organizmlarga bo’linadi B.Ko’payadi S.Sista D.Ohaktoshga aylanadi 4.Odam yuzida va qo’l terisida yara hosil qiladigan parazdi? A.Leshmaniya B.Tripanosoma S.Volvoks D.Evglena 5.Tuban tuzilgan suvda yashovchi ko’p hujayralarni belgilang? A.Sporalilar B.Bo’shliqichlar S.Xivchinlilar D.Soxta oyoqlilar 6.Qoramol tasmasimon chuvalchangining oraliq xo’jayni nima? A.Odam B. Cho’chqa S.QoramolD.Suv shillig’I 7.Ari gul nektarini qaysi a’zosi bilan yig’adi? A.Oyog’I bilan B.Mo’ylovlari bilan S.Qorin bilan D.Xartumi bilan 8. Arilar qurtlarini nima bilan boqishadi? A.Asal,gul changi B.Gul changi,mum S.Asal,mum D.Shakar bilan 9. Zog’ora baliqlar yuragi necha kamerali ? A.3 kamerali B.2 kamerali S. 2-3 kamerali D. 4 kamerali 10.Tog’ daryolari va soylarda qanday baliq tarqalgan? A.Oq amur B.laqqa S.Qora baliq D.Xumbosh 11.Baqaning boshi tanasiga qanday birikkan? A.Harakatsiz B.Harakatchan,2 ta umurtqa orqali S.Birikmagan D. Harakatchan,1 ta umurtqa orqali 12.O’zbekiston janubiy hududlarida,uzunligi 170sm- 2mgacha bo’lgan ilon ? A.Qalqontumshuq B.Charx ilon S.Ko’lvor ilon D.Kapcha ilon 13.Timsohlarning eng yirigi 7 mga etadiganini belgilang? A.Nil timsoh B.Gavialla S.Alligator D.Kosa-qalqon 14.Parlar yaxshi rivojlangan qushlarni belgilang? A.O’rmon qushlari B.Cho’l qushlari S.Suv qushlari D.Tog’ qushlari 15.Yuragi 4 kamerali bo’lgan hayvonlarni belgilang? A. Kaptar B.Baqa S. Beluga D.Chigirtka 16.Jo’ja ochadigan quchlarni belgilang? A.Bedana, g’oz, o’rdak B.Kaptar, chumchuq, o’rdak S .Qarg’a, musicha D.Qaldirg’och , laylak 17. Afrika tuyaqushining bo’yi va vaznini belgilang? A. Tuyaqushining bo’yi 3 m va vazni 100kg B. Tuyaqushining bo’yi 2m va vazni 90kg S. Tuyaqushining bo’yi 4m va vazni 105kg D. Tuyaqushining bo’yi 3m va vazni 95 kg 18. Suv qushlarini belgilang? A.Laylak,o’rdak B.Churrak, suqsun S.Tasqara,g’oz D. Churrak, tasqara 19.Kunduzgi yirtqich qushlarni belgilang ? A. Tasqara,g’oz B. Churrak, suqsun S. Tasqara, miqqiy D. Tasqara, , suqsun 20. Tuxum yo’nalishidagi tovuqlarni belgilang ? A.Kornuel , lekgorn B.Rus oq tovuq, lekgorn S.Zogorsk, , lekgorn D. lekgorn 21.Sutemizuvchilarning qanday sezgi organlari yaxshi rivojlangan? 22. Sutemizuvchilarning tanasida yirik va uzun qillari nima vazifani bajaradi?23. Sutemizuvchilar sinfiga kiruvchi itlarda bel umurtqasi nechta? 24. Sutemizuvchilarning oyoqlari qayerda joylashgan? 25. Sutemizuvchilar embrioni qayerda rivojlanadi? 7-sinf Test Savollari II-varyant zoologiya 4 – chorak 1. Ilonlarda sezgi organlaridan qaysi biri rivojlanmagan?A) hid bilish B) tuyg’u S) ko’rish D) eshitish 2 . Lansetnik nima bilan nafas oladi? A) teri B) Jabra S) o’pka D) teri jabra 3. Lansetnikning og’iz teshigi necha juft paypaslagichlar bilan o’ralgan bo’ladi? A) 10-20 B) 5-10 S) 1 – 2 D) 4-5 4. Baliqlarning ko’zi necha qovoq bilan himoyalangan? A) 1 B) 2 S) 2 D) qovoqsiz 5. Ildam kaltakesakning bo’yin umurtqalar soni nechta? A ) 5 B) 7 S) 8 D) 9 6. Amyoba va evglena noqulay sharoitni qanday o’tkazadi? A) hayot uchun qulay sharoit topadi B) oziqlanish usulini o’zgartiradiS) o’sidan to’xtaydi D) sista hosil qiladi 7. Qushlarda havo xaltachalari qayerda joylashgan? A) ichki organlar orasidagi bo’sh joylari B) o’pkada S) ikala o’pka orasi D) qorin bo’shligida 8. Zog’ora baliqning qaysi suzgichlari umurtqa pog’onasiga birlashmagan? A) orqa B) dum S)ko’krak D) qorin 9. Qaysi hayvon suvda terisi orqali nafas oladi? A) baliqlar B) lansetniklar S) baqalar D) timsoxlar 10. Baqaning orqa oyoqlar kamari nechta va qanday suyakdan iborat? A) 2 ta chanoq B) 2 ta dumg’aza S) 3 ta dumg’aza D) 3 ta chanoq 11. Qaysi hayvonlarning tishi butun hayoti davomida o’sadi? A) Hasharotxo’rlar B) yirtqichlar S) kemiruvchilar D) juft tuyoqlilar 12. Qushlardan qaysi biri yerda yaxshi yura olmaydi? A) musicha B) qarg’a S) qaldirg’och D) oqqush 13. Qaysi qushlarning jo’jasi zaif bo’lib tanasi yalang’och xolda tuxumdan chiqadi. A) yirtqich qush B) suv qushlari S) pingving D) tovuqsimonlar 14. Suv qushlarini belgilang? A.Laylak,o’rdak B.Churrak, suqsun S.Tasqara,g’oz D. Churrak, tasqara 15. Yuragi 4 kamerali sudralib yuruvchi hayvonni belgilanA) kaltakesak B) ilon S) toshbaqa D) timsoh 16. Lansetnik nima bilan nafas oladi? A) teri B) Og’z bo’shlig’I S) o’pka D) teri jabra 17. Lansetnikning og’iz teshigi necha juft paypaslagichlar bilan o’ralgan bo’ladi? A) 10-20 B) 5-10 S) 1 – 2 D) 4-5 18. Baliqlarning ko’zi necha qovoq bilan himoyalangan? A) 1 B) 2 S) 2 D) qovoqsiz 19. Baqaning orqa oyoqlar kamari nechta va qanday suyakdan iborat? A) 2 ta chanoq B) 2 ta dumg’aza S) 3 ta dumg’aza D) 3 ta chanoq 20. Zog’ora baliqning qaysi suzgichlari umurtqa pog’onasiga birlashmagan? A) orqa B) dum S)ko’krak D) qorin 21. Baliqlarning toq suzgich qanotlarini ayting? 22. Baqaning yuragi necha kamerali? 23. Qushlarda qaysi bez rivojlangan? 24. Itlarda bo’yin umurtqalar soni nechta? 25. Xaltalilarning qancha turi ma’lum?

7-sinf Test Savollari I-varyant

1)A 2)B 3)S 4)A 5)B 6)S 7)D 8)A 9)B 10)S 11)D 12)D 13)A 14)S 15)A 16)A 17)A 18)B 19)S 20)B 21)Hidbilish,tambilish,eshitish 22)Tuyg’u 23)6ta 24)Tanasi ostida tik joylashgan 25)Bachadonda

8-sinf test savollari I-varyant 1.Odam organizmining tuzilishini……….o’rganadi?

A.Fizalogiya B.Anatomiya S.Sitalogiya D.Zollogiya

2.O’zbekiston Respublikasida 2005yil nima deb nomlandi?

A.Amir Temur S. Sihat- salomatlik yili

B.Qariyalarni ezozlash yili D.Sog’lom ona va sog’lom bola yili

3.Qalqonsimon bez kasalligini o’ganish va davolashga ,davlat mukofotiga ……..ega bo’lgan?

A.X.Z.Zohidov B.Y.X. To’raqulov S.N.Ismoilov D.A.Asqarov

4.Mikroskop yordamida birinchi bo’lib o’simlik hujayrasi tuzilishini ……………o’rgandi?

A.Asqarov B.Majidov S.R.Guk D.To’raqulov

5.Hujayra tarkibining………..suv tashkil etadi?

A.70% B.55% S.80% D.75%

6.Odam organizmida ……………to’qima bo’ladi?

A.6xil B.4xil S.3xil D.2xil

A.Suyak ,qon,limfa,tog’ay,pay S.limfa,suyak

B.Qon,pay D.Barjasi to’g’ri

8.”Biron tirik organizim tashqi muhitsiz yashay olmaydi”………….aytgan?

A.T.M.Sechenov B.R Guk S.S.A.Asomov D.O’.Oripov

9.Odam skeleti……….ta suyakdan,……….juft,……..toq suyaklardir?

A.206ta,85ta ,36ta S.305ta,43ta,25ta

10. Yassi suyaklar………….

B.Bosh tepa,ensa,yuz,kurak,chanoq D.Kaft,ensa,son,yuz

11. Qonning shakli elementlari……………?

B.Oqsil,ferment,suv D. Eritrositlar,Leykotsitlar limfa

12. Qon shaklli elementlari………………parchalanadi?

A. Jigarda,yurakda S.Oshqozon,taloqda

B. Taloqda D. Jigarda

13. Odam II- qon guruhi ………….qon qabul qiladi?

A.II,III. B.I,II. S.III,IV. D.I,III.

14. Odam yurak ……..kamerali?

A. 4ta B.3ta S.2ta D.5ta

15.Odam qon bosi ortishi………….,pasayishi……………?

A.Diastola,sistola. S.Simpatik,parasimpatik. B.Gipertoniya,gipotoniya . D. Diastola,gipotoniya.

16.Bosh miyaga qon quyilishi……………….?

A. Infark B. Diastola S.Miningit D.Sistola

17.Nafas olish organlari………………?

A.Teri,jigar,taloq bronxlar S.O’pka,taloq

B., Hiqildoq kekirdak,bronxlar D.O’pka,hiqildoq kekirdak,bronxlar

18. 3 000 dan ortiq zaharli modda……………..bor?

A.Ammiak B.Kislarot S.Azot D.Tamaki tutuni 19.Tish qisimlari ………………. A.Tish toji,bo’yni,ildiz. S. emal , dentin, segment B. bo’yni,ildiz,emal D. bo’yni,karonka 20. Og’iz bo’shlig’ida fementlar…………. A.Amilaza,lizotsin S.Ptialin,tripsin B. Ptialin, lizotsin D.Amilaza,tripsin 21. Odam organizmidagi eng katta bez………. 22. Me’daosti bezi garmon………………?

23.Odam organizmida vitamin yo’qolsa………. miqdori kamaysa………….,ortib ketsa ………….

24.Odam ayirish organlari…………….

25. 150g keladigan organizm………….?

8-sinf test savollari II-varyant

1.O’pka tashqi tomondan…………………o’ralgan?

A.Muskul,pay B.Pleyra parda S.Xujayra qobig’I D.Ovoz boylami

2.Erkaklarda va ayollarda o’pkaning tiriklik sig’imi ………….?

S. Erkaklar-3000,3500 ,ayollar-2500,3000

D. Erkaklar-3500,4500 ,ayollar-3000,3500

3. O’pka alveolarida gazlar almashinishi…………?

A.Fotosintez B.Diffuziya S.Reaksiya D.Tog’ri javob yo’q

4.Ovqat og’izda,oshqazonda mayatniksimon va peristaltik maydalanib o’zgarishi……………?

A.Fizik o’zgarish B.Kimyoviy o’zgarish S. O’zgaruvchanlik D.Hazim

5.Oqsil,yog’ ,uglevodorodni parchalovchi fermentlar…………?

A.Insulin B.Proteazalar ,timozin S. .Proteazalar,lipaza,karbogidraza D.Proteazalar

6. So’lak bezlariga fistula qo’yish usulini………….?

A.I.P.Pavlov B.Ibin Sivo S.R.Guk D. .Proteazalar

7. Ovqat hazim qilish organlar vazifasini Pavlov …………… atadi?

A. Diffuziya B.Reaksiya S.Shartli-shartsiz D. .Fotosintez

8.Tinch holatda odam bir minutda atmosfera havosinu …………..qabul qiladi?

A.300-400 B.250-300 S.150-250 D.250-350

9.Tomoq-halqum, ingichka ichak ,to’g’ri ichak………….organ tarkibiga kiradi?

A.Nerv sistemasi B. Tish qismlari S.Nafas olish organi D.Hazim qilish

10.Sut va doimiy tishlar………………bo’ladi?

A.20ta,32ta B.15ta,35ta S.25ta,32ta D.28ta,30ta

11.Ovqat hazim qilish organlarini o’rganishda……………….

A.Zondlash B.Rentgenoskopiya S.Ultratovushlar D.Barchas.i to’g’ri

12.Me’da shilliq pardasining yallig’lanishi………………….?

A.Enterit B.Gastrit S.Kolit D.Batulizm

13.Me’da-ichak yuqumli kasalliklari…………?

A.Salmonelloz B.Botulizm S.Dizenteriya D.Barchasi to’g’ri

14.Buyrakda birinchi siydik hosil bo’lishi………….

A.Reabsorbsiya B.Filtratsiya S. Diffuziya D. Fotosintez

15.Asl teri qavati …………?

A.Derma B.Epidermis S.Gipoderma D.To’gri javob yo’q

16.Odam organizmida ……………….bezlar bor?

A.Tashqi B.Ichki S.aralash D.barjasi to’g’ri

17.Qalqonsimon,epifiz …………bez bo’ladi?

A.Tashqi B.Ichki S.Aralash D.barjasi to’g’ri

18.Bo’y o’sishi to’xtagan katta odamlarda samatotrop garmon ko’p ishlab chiqarilsa ………….

A.Akromegaliya B.Reabsortsiya S.Animiya D.Albunizim

19.Me’daosti bezidan……………………garman ishlab chiqadi?

A.Somatotrop B.Insulin S.Timozin D.Estrogen

20.Nerv sistemasi………………qismdan iborat?

A.Vegetativ B.Periferik S.Markaziy va Periferik D.Somatik

21. Orqa miya ko’ndalang kesilsa ………….ranglarda bo’ladi?

22.Bosh miya ………………iborat?

23. Bosh miya to’qimasi yallig’lanishi………………?

24.Odam bir-biriga munosabatiga ko’ra……………tipga bo’linadi?

8-sinf test javoblari.

I-varyant	Javoblar	II-varyant	Javoblar
1	B	1	B
2	S	2	D
3	B	3	B
4	S	4	A
5	A	5	S
6	B	6	A
7	B	7	S
8	A	8	B
9	A	9	D
10	B	10	A
11	S	11	D
12	B	12	B
13	B	13	D
14	A	14	B
15	B	15	A
16	A	16	D
17	B	17	B
18	D	18	A
19	A	19	B
20	B	20	S
21	Jigar	21	Oq va kulrang modda
22	Insulin	22	Uzunchoq,miyako’prigi,o’rta,oraliq,miyacha
23	Avitaminoz,Gipovitaminoz, Gipervitaminoz	23	Ensefalit
24	Buyrak,teri,o’pka	24	Xolerik,Sangvinik,Flegmatik,Melanxolik
25	Buyrak	25	Oyparost,Letargiya,Uyqusizlik

9-SINF Biologiya. IV-chorak I-variant 1. DNK hujayraning qaysi qismida uchraydi? A) yadro B) mitoxondriya C) xloroplast D) barchasida 2. Hujayra tarkibiga tushgan organik moddalar nima yordamida parchalanadi? A) sitoplazma B) hujayra shirasi C) hazm shirasi D) fermentlar 3. Fotosintez deb nimaga aytiladi? A) Organik moddalarni sun`iy ravishda hosil qilinishiga B) Organik moddalardan anorganik moddalarning sintezlashiga C) Quyosh nuri ta`sirida faqat atom va vodorodning hosil bo`lishiga D) Organik moddalarning quyosh energiyasi hisobiga sintezlanib 4. O”simlik xloroplastlarida mitaxondryalarga nisbatan necha marta ATF sintezlanadi? A) 2 B) 5-6 C) 10-15 D) 30 5. i-RNK dagi nukleotidlar tarkibi aminokislotalar tilida tarjima qilinishi nima deyladi?
A) Reduplikatsiya B) Translatsiya C) Transformatsiya D) Transkrinsil 6. Birinchi miozdan, ikkinchi mitozgacha bo’lgan tayyorgarlik davri nima deyiladi. A) Reduplikatsiya B) Interfaza C) Transformatsiya D) Profaza 7. Odamda qancha xramasoma bo’lishini belgilang? A) 48 B) 46 C) 23 D) 24 8. Gametagenez nima? A) spermatazoidlarning rivojlanish jarayoni B) faqat tuxum hujayraning rivojlanishi C) jinsiy hujayralardagi konyugatsya va krasingover jarayoni D) jinsiy hujayralarning rivojlanishi 9. Hujayra bo’linishining qaysi bosqichida DNK sintezi amalga oshadi? A) prafaza B) metafaza C) interfaza D) anafaza ]10.Mendelning ikkinchi qonuni. A) Dominantlik B) Birxilik C) Belgilarning ajralishi D) anafaza 11. Quyonchalarning duragaylarida 25% suyrak 75% qalin junli bo’lsa ota-ona genotipi qanday bo’ladi. A) Aa x AA B) Aa x aa C) Aa x Aa D) AA x aa 12.Quyidagi organizmdan nechta gameta olish mumkin AaBbCcDD A) 8ta B) 12 ta C) 9ta D) 6ta 13. Erkak va urg’ochilarda farq qilmaydigan xromosomalar. A) Autosomalar B) geterosomalar C) Allellar D) jinsiy xromosomalar 14. Genlarning ko’p tomonlama ta’siri…… ? A) Epistaz B) Allotropiya C) Pleyotropiya D) Allofen 15.Genetik materialning irsiy o’zgarishiga nima deyiladi. A) Konyugatsiya B) Kopulyatsiya C) Mutatsiya D) Zigota 16.Himolay quyonlari necha gradusda boqilsa hamma junlari oq rangda bo’ladi. 17.Odamlarda normal va patologik belgilarning soni. 18.Odamda sepkillarning bo’lishi qanday belgi 19.Xromosoma kasalliklariga misollar keltirin 20. Zamburug’lar tarkibida qancha oqsil to’planadi. 21. O’simlik xloroplastlarida mitaxondryalarga nisbatan necha marta ATF sintezlanadi? A) 2 B) 5-6 C) 10-15 D) 30 22. i-RNK dagi nukleotidlar tarkibi aminokislotalar tilida tarjima qilinishi nima deyladi?
A) Reduplikatsiya B) Translatsiya C) Transformatsiya D) Transkrinsil 23. Birinchi miozdan, ikkinchi mitozgacha bo’lgan tayyorgarlik davri nima deyiladi. A) Reduplikatsiya B) Interfaza C) Transformatsiya D) Profaza 24. Odamda qancha xramasoma bo’lishini belgilang? A) 48 B) 46 C) 23 D) 24 25. Gametagenez nima? A) spermatazoidlarning rivojlanish jarayoni B) faqat tuxum hujayraning rivojlanishi C) jinsiy hujayralardagi konyugatsya va krasingover jarayoni D) jinsiy hujayralarning rivojlanishi

9-SINF Biologiya. IV-chorak II-variant 1. O”simlik xloroplastlarida mitaxondryalarga nisbatan necha marta ATF sintezlanadi? A) 2 B) 5-6 C) 10-15 D) 30 2. i-RNK dagi nukleotidlar tarkibi aminokislotalar tilida tarjima qilinishi nima deyladi?
A) Reduplikatsiya B) Translatsiya C) Transformatsiya D) Transkrinsil 3. Birinchi miozdan, ikkinchi mitozgacha bo’lgan tayyorgarlik davri nima deyiladi. A) Reduplikatsiya B) Interfaza C) Transformatsiya D) Profaza 4. Odamda qancha xramasoma bo’lishini belgilang? A) 48 B) 46 C) 23 D) 24 5. Gametagenez nima? A) spermatazoidlarning rivojlanish jarayoni B) faqat tuxum hujayraning rivojlanishi C) jinsiy hujayralardagi konyugatsya va krasingover jarayoni D) jinsiy hujayralarning rivojlanishi 6. Hujayra bo’linishining qaysi bosqichida DNK sintezi amalga oshadi? A) prafaza B) metafaza C) interfaza D) anafaza 7. DNK hujayraning qaysi qismida uchraydi? A) yadro B) mitoxondriya C) xloroplast D) barchasida 8. Hujayra tarkibiga tushgan organik moddalar nima yordamida parchalanadi. A) sitoplazma B) hujayra shirasi C) hazm shirasi D) fermentlar 9. Fotosintez deb nimaga aytiladi? A) Organik moddalarni sun`iy ravishda hosil qilinishiga B) Organik moddalardan anorganik moddalarning sintezlashiga C) Quyosh nuri ta`sirida faqat atom va vodorodning hosil bo`lishiga D) Organik moddalarning quyosh energiyasi hisobiga sintezlanib borishiga ]10.Mendelning ikkinchi qonuni. A) Dominantlik B) Birxilik C) Belgilarning ajralishi D) anafaza 11. Quyonchalarning duragaylarida 25% suyrak 75% qalin junli bo’lsa ota-ona genotipi qanday bo’ladi. A) Aa x AA B) Aa x aa C) Aa x Aa D) AA x aa 12.Quyidagi organizmdan nechta gameta olish mumkin AaBbCcDD A) 8ta B) 12 ta C) 9ta D) 6ta 13. Erkak va urg’ochilarda farq qilmaydigan xromosomalar. A) Autosomalar B) geterosomalar C) Allellar D) jinsiy xromosomalar 14. Genlarning ko’p tomonlama ta’siri…… A) Epistaz B) Allotropiya C) Pleyotropiya D) Allofen 15.Genetik materialning irsiy o’zgarishiga nima deyiladi. A) Konyugatsiya B) Kopulyatsiya C) Mutatsiya D) Zigota 16. Xromosoma kasalliklariga misollar keltiring. 17.Odamlarda normal va patologik belgilarning soni. 18.Odamda sepkillarning bo’lishi qanday belgi. 19.Himolay quyonlari necha gradusda boqilsa hamma junlari oq rangda bo’ladi._ 20. Zamburug’lar tarkibida qancha oqsil to’planadi. 21. DNK hujayraning qaysi qismida uchraydi? A) yadro B) mitoxondriya C) xloroplast D) barchasida 22. Hujayra tarkibiga tushgan organik moddalar nima yordamida parchalanadi. A) sitoplazma B) hujayra shirasi C) hazm shirasi D) fermentlar 23. Fotosintez deb nimaga aytiladi?
A) Organik moddalarni sun`iy ravishda hosil qilinishiga B) Organik moddalardan anorganik moddalarning sintezlashiga C) Quyosh nuri ta`sirida faqat atom va vodorodning hosil bo`lishiga D) Organik moddalarning quyosh energiyasi hisobiga sintezlanib borishiga

24. O”simlik xloroplastlarida mitaxondryalarga nisbatan necha marta ATF sintezlanadi? A) 2 B) 5-6 C) 10-15 D) 30

25. i-RNK dagi nukleotidlar tarkibi aminokislotalar tilida tarjima qilinishi nima deyladi?
A) Reduplikatsiya B) Translatsiya C) Transformatsiya D) Transkrinsil

9-sinf Test javoblari:4chorak II-variant

1.D 2.D 3.D 4.D 5.B 6.B 7.B 8.D 9.S 10.S 11.S 12.A 13.A 14.S 15.S 16. 30 gradusda 17. 4000 ta 18. Dominant belgi 19. Daun, Klaynfelter, Shersheviskiy-Terner sindromlari 20. 60% 21D 22.B 23.B 24.B 25D

Test javoblari: II- variant

1.D 2.B 3.B 4.B 5.D 6.S 7.D 8.D 9.D 10.S 11.S 12.A 13.A 14.S 15.S 16.Daun, Klaynfelter, Shersheviskiy-Terner sindromlari

18. Dominant belgi

20. 60% 21.D 22.D 23.D 24C 25C

8-sinf Sog’lom avlod asoslari test savollari

1. O’zbekistonda qachon “Sog’lom Avlod “ yili deb elon qilindi? A.2001 yil B.2000yil S.2002yil D.2003 yil

Biologiya (zoologiya) Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik

O. Mavlonov
BIOLOGIYA
(ZOOLOGIYA)
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
7-sinfi uchun darslik
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan
to‘rtinchi nashr
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi tomonidan tasdiqlangan
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti
Toshkent – 2017

Aziz o‘quvchilar
Siz O‘zbekistonimizning ko‘rar ko‘zlari, yorqin kelajagisiz. Biologiya darsligi sizni
rang-barang va xilma-xil hayvonot dunyosiga olib kiradi. Darslik sizga hayvonlarning
tuzilishi, hayot kechirishiga doir bilimlar beradi. Sizni faol bilim olish va mustaqil
fikrlashga o‘rgatadi. Siz uni qunt bilan o‘qisangiz, hayvonlar hayotidan juda ko‘p
narsalarni bilib olasiz. Bilganlaringiz esa sizga kelgusida kasb tanlashingizda yordam
beradi. Hayvonot va o‘simliklar dunyosini yaxshi bilgan kishi uni sevadi va ardoqlaydi.
Ilm cho‘qqilari sari qadam tashlashingizda doimo omad yor bo‘lsin!
Muallif
© Mavlonov O., 2005, 2017.
© «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2005, 2017.
ISBN 978-9943-07-508-5
Shartli belgilar:
Mas’ul muharrir:
Azimov D. A. – O‘zR FA akademigi, biologiya fanlari doktori, professor.
Taqrizchilar:
Xolmatov B. R.
– O‘zR FA O‘simlik va hayvonot olami genofondi instituti katta ilmiy
xodimi, biologiya fanlari nomzodi;
Azimov I. T.
– Nizomiy nomidagi TDPU «Biologiya o‘qitish metodikasi» kafed rasi katta
o‘qituvchisi;
Haytboeva S. R. – Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi 178-maktab biologiya fani
o‘qituvchisi;
Ikromov O.
– Toshkent shahar Shayhontoxur tumanidagi 102-maktab biologiya fani
o‘qituvchisi.
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan chop etildi.
– juftlab yozing;
?!
– jumboqni yeching,

topishmoqni toping.
– bilimingizni
sinab ko‘ring;
– tasdiqlovchi
javoblarni aniqlang;
UO‘T: 57=512.133(075.3)
KBT 28.0ya72

M 13

SO‘ZBOSHI
O‘lkamiz tabiati nihoyatda jozibali, uning hayvonot dun
yosi esa
juda xilma-xil. Hayvonlarni inson qadami yetgan hamma joyda: gul-
lab turgan vodiylardan tortib baland tog‘li cho‘qqilarda, osmono‘par
binolar qad ko‘tarib, hayot qaynab turgan shaharlar-u go‘yo hayotsiz
ko‘ringan jazirama qumli cho‘llarda ham uchratish mumkin.
Mamlakatimiz daryo va ko‘llarida baliqlarning 70 ga yaqin turi,
bir hujayralilardan tortib hasharotlargacha bo‘lgan xilma-xil guruhlar-
dan iborat umurtqasiz hayvonlarning minglab turi uchraydi. Be-
poyon cho‘llar, vodiylar, ulkan tog‘ tizmalari va vohalarda sudralib
yuruvchilarning 60 ga yaqin, sutemizuvchilarning 100 ga yaqin va
qushlarning 400 dan ortiq turi, 11 000 turdan ortiq hasharotlar,
yuzlab o‘rgimchaksimonlar va boshqa hayvonlar tarqalgan.
Vatanimiz hayvonot dunyosi juda qadimdan shakllanib kelgan.
Hayvonlarning bir qancha turlari dastlab mana shu o‘lkada paydo
bo‘lgan; boshqa turlari qo‘shni hududlardan kelib qolgan. Orol
bakra balig‘i, soxta kurakburun baliq, tur
kis
ton agamasi, turkiston
gekkoni, qum bo‘g‘ma iloni, ingichka barmoqli qo‘shoyoq, ko‘k
sug‘ur va boshqa ko‘pgina turlar O‘rta Osiyo hududida tarqalgan
bo‘lib, boshqa o‘lkalarda deyarli uchramaydi.
Mamlakatimizda hayvonlarni muhofaza qilish, yo‘qolib borayot-
gan turlarni saqlab qolish va ko‘pay
tirishga katta e’tibor berilmoq-
da. Bu muhim ish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham
o‘z ifodasini topgan. Biroq faqat davlatimiz tomonidan amalga
oshirilayotgan ishlarning o‘zi hayvonot dun
yosini muhofaza qilish
uchun yetarli emas. Bu ishga umum
xalq e’tiborini qaratish ke-
rak. Buning uchun har bir o‘quvchi o‘z vatani tabiiy boyliklaridan
biri bo‘lgan hayvonot dunyosini asrab-avaylash va muhofaza qilish
chora-tadbirlarini yaxshi bilishi va ularga qat’iy amal qilishi lozim.
Darslikda asosiy tushunchalar va terminlar kursiv (yotiq harflar)
bilan ajratib ko‘rsatilgan. Mavzular oxirida bilimni tekshirish uchun
savollar va mustaqil bajarish uchun topshiriqlar keltirilgan.
3

4
Siz ushbu bobni o‘qib, hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirish
xususiyatlari, tabiatda va odam hayotidagi ahamiyati, ularni klassi-
fikatsiya qilish to‘g‘risida umumiy tasavvurga ega bo‘lishingiz lozim.
1-§. Zoologiya fani va uning vazifalari
Zoologiya – hayvonlarni o‘rganadigan fan. Zoologiya (zoon –
hay von, logos – fan) – hayvonlarning tuzilishi, hayot kechiri-
shi, ko‘payishi va rivojlanishini o‘rganadigan fan. Hayvonlarning
xilma-xilligi va tarqalishi, tabiatda va inson hayotidagi ahamiyati,
kelib chiqishini o‘rganish zoologiyaning vazifasiga kiradi.
Zoologiya bir qancha fanlardan tarkib topgan. Ulardan bir
guruhi hayvonlarning tuzilishi, ko‘payishi, rivojlanishi, yer yuzida
tarqalishini, boshqalari alohida guruhlarini o‘rga
nadi.
Zoologiya – eng qadimiy fan. Zoologiyaga oid eng qadimgi
asarlarni eramizdan 4 asr oldin buyuk yunon olimi Arastu yozgan.
Uning asarlarida 500 ga yaqin hayvon turiga tavsif be
rilgan.
16–17-asrlarda yashagan golland olimi Anton Levenguk mikroskop-
da ko‘rinadigan hayvonlarni kashf etgan. Shved olimi Karl Linney
18-asrda hayvonlarni tur, urug‘, turkum va sinflarga ajratib o‘rga-
nishni taklif etgan. Ingliz olimi Ch. Darvin 19-asr o‘rtalarida hay-
vonlarni o‘rganish orqali o‘zining olamshumul evolyutsion ta’limo-
tini yaratdi. Zoologiya tibbiyot, chorvachilik va xalq xo‘jaligining
boshqa sohalari bilan bog‘liq.
Zoologiya fanining rivojlanishiga o‘zbekistonlik olimlar ham katta
hissa qo‘shishgan. D. N. Kashkarov birinchilar qatorida hayvonlar
ekologiyasini o‘rganishni boshlab berdi. L. M. Isayev va P. F. Bo-
rovskiy olib borgan tadqiqotlar O‘rta Osiyoda rishta, bezgak paraziti
va leyshmaniya kabi xavfli parazit hayvonlarning tugati
lishi uchun
asos bo‘ldi. T. Z. Zohidov, O. P. Bogdanov va boshqa olimlar
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot
HAYVONLAR TO ‘G‘RISIDA
UMUMIY MA’LUMOT
I
BOB

5
umurt
qali hayvonlarni; A. M. Muhammadiyev, V. V. Yaxontov, A. T.
To‘laganov, J. A. Azimov, M. A. Sultonov, S. N. Alimuhamedov
umurtqasiz hayvonlarni o‘rganishgan.
Hayvonlarning xilma-xilligi va yashash muhiti. Yer yuzida hay-
vonlarning 2 mln ga yaqin turi tarqalgan. Quruqlik, havo, tuproq,
suv havzalari hayvonlar uchun asosiy yashash muhiti hisoblanadi.
Parazit hayvonlar uchun esa odam, hayvon va o‘simlik organizmi
yashash muhiti bo‘ladi. Hayvonlarning tuzi
lishi va hayot kechirishi
xususiyatlari muayyan muhitga moslashgan. Masalan, suv hayvonla-
rining gavdasi suyri shaklda, oyoq
lari eshkakka aylangan. Quruqlikda

yashovchi hayvonlarning tanasi yapaloq, oyoqlari yaxshi rivojlangan
bo‘ladi. Yashash muhiti tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi namlik,
harorat, yorug‘lik va boshqalar ekologik omillar deyiladi.
Hayvonlarning gavda o‘lchami har xil bo‘ladi (1-rasm). Ular
qatorida og‘irligi 150 tonnaga yetadigan gigant kitlardan tortib faqat
mikroskopda ko‘rinadigan, uzunligi millimetrning o‘ndan bir, hatto
yuzdan bir ulushiga teng keladigan turlari ham bor.
Hayvonlarning ahamiyati. Hayvonlar tabiatda va inson faoliyatida
katta ahamiyatga ega. Ko‘pchilik hayvonlar yashil o‘simliklar bilan
oziqlanadi. Ular o‘txo‘r hayvonlar deyiladi. Boshqa hayvonlarni yey-
digan hayvonlar yirtqich; odam, boshqa hayvon va o‘simlik to‘qima-
larida yashaydigan hayvonlar esa parazit hisoblanadi.
O‘txo‘r hayvonlar o‘simliklar va ularning qoldiqlarini maydalab,
chirishini tezlashtiradi. Ular faoliyati tufayli o‘simlik uchun zarur
bo‘lgan mineral moddalar to‘planadi; tuproq unum
dorligi oshadi.
Hayvonlar orasida hayvonlar murdasi, organik qoldiqlar va mikro-
1-§. Zoologiya fani va uning vazifalari
1-rasm.
Hayvonlarning
solishtirma o‘lchami:
1 – gigant kalmar;
2 – ko‘k kit;
3 – akula; 4 – kap-
cha ilon;
5 – Afrika fili;
6 – jira fa; 7 – taroqli
timsoh; 8 – burgut;
9 – Afrika tuyaqushi
1
5
7
6
3
2
9
4
8

6
organizmlarni suvdan filtrlab oziqlanadigan turlari ko‘p uchraydi.
Bunday hayvonlar tabiiy sanitarlar deyiladi. Ular yer yuzini va suv
havzalarini ifloslanishdan saqlaydi.
Uy hayvonlari faqat go‘sht va sut beribgina qolmasdan, sanoat
uchun mo‘yna, iðak va boshqa mahsulotlar ham beradi. Arilar,
kapalaklar o‘simliklarni changlatib, ular hosildorligini oshirishga yor-
dam beradi. Hasharotxo‘r va yirtqich hayvonlar, qushlar, ko‘rshapa-
laklar, baqalar o‘rmon va qishloq xo‘jalik zararkunandalarini qirib,
foyda keltiradi.
Hayvonlar orasida odamlar, chorva mollari va o‘simliklarga ziyon
keltiradigan turlari ham ko‘p uchraydi. Qon so‘ruvchi hasharotlar
va kanalar parazitlik qilish bilan birga, o‘lat, terlama, bezgak ka-
salliklarini tarqatadi. Atoqli vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino o‘zi-
ning «Tib qonunlari» asarida kasallik paydo qiladigan hayvonlardan
saqlanish haqida yozib qoldirgan.
Hayvonlarni muhofaza qilish. Odamlar qadimdan yovvoyi hay-
vonlarni ovlashgan; ularning go‘shti, terisi va boshqa mahsulot-
laridan foydalanishgan; hayvonlarni qo‘lga o‘rgatishgan; ulardan
uy qo‘riqchisi va ishchi kuchi sifatida foydalanishgan. Keyin
chalik
aholi sonining ortib borishi, ov qurollarining tobora takomillashuvi,
hayvonlar uchun zarur bo‘lgan tabiiy sharoitning buzilishi ta’sirida
Yevropa turi (qoramollar nasl boshi), tarpan (otlar nasl boshi),
Stellerov sigiri (dengiz hayvoni) yo‘q bo‘lib ketdi; Prjevalskiy oti,
zubr, bizon, jayron, xongul kabi hayvonlar uchun qirilib ketish xav-
fi tug‘ildi. Bu hol hayvonlar va ular yashaydigan muhitni muhofaza
qilishni talab etadi.
Respublikamiz hududida noyob va soni kamayib borayotgan
hayvonlarni asrab qolish va ko‘paytirish maqsadida Badayto‘qay,
Qizilqum, Zarafshon, Surxon va Hisor davlat qo‘riqxonalari,
Chotqol biosfera qo‘riqxonasi, bir qancha milliy bog‘lar va buyurt-
ma qo‘riqxonalar tashkil etilgan. O‘zbekiston Respublikasi «Qizil
kitobi»ning so‘nggi 2016-yilgi nashriga noyob va soni kamayib bo-
rayotgan hayvonlarning 205 turi kiritilgan.
1. Zoologiyaning rivojlanishida K. Linney xizmatlari nimadan iborat?
2. Yashash muhiti va uning omillari nimadan iborat?
3. Oziqlanishiga binoan hayvonlar qanday guruhlarga ajratiladi?
4. Qanday hayvonlar tabiiy sanitarlar deyiladi?
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot

7
5. Qanday hayvonlar yirtqich deyiladi?
6. Qanday hayvonlar parazit deyiladi?
7. Hayvonlar sonining keskin kamayib borish sabablari nimadan iborat?
1. K. Linney:
a) hayvonlarni o‘rganish asosida evolyutsion ta’limot yaratgan;
b) hayvonlarni tur, urug‘, turkum va sinflarga ajratib o‘rganishni taklif etgan;
d) hayvonlarning embrional rivojlanishini o‘rgangan.
2. T.Z. Zohidov va O.P. Bogdanov:
a) umurtqali hayvonlarni o‘rgangan;
b) hayvonlar ekologiyasini o‘rganishni boshlab bergan;
d) umurtqasiz hayvonlarni o‘rgangan.
Hayvonlar guruhlari va ularga mos keladigan xususiyatlarni juftlab yo-
zing.
a) tabiiy sanitarlar;

1) kasallik yuqtiradi;
b) qon so‘ruvchilar;

2) qoldiqlar bilan oziqlanadi;
d) arilar, kapalaklar.

3) gullarni changlatadi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Yashash muhiti, ekologik omillar, o‘txo‘r, yirtqich, para
zit, tabiiy sani-
tarlar, qo‘riqxona, milliy bog‘, «Qizil kitob».
Tasdiqlovchi javoblar: 1b, 2a.
Juftlab yozish javoblari: a-2, b-1, d-3.

Hayvon organizmining tuzilishi,
2-§. hayvonlarni klassifikatsiya qilish
Hayvonlarning o‘simliklarga o‘xshashligi va ulardan farq qilishi.
Hayvon organizmi ham o‘simliklar singari hujayralardan tashkil
topgan. Hujayralar hujayra membranasi (po‘sti), uning ichidagi si-
toplazmada joylashgan vakuolalar, boshqa organoidlar va yadrodan
iborat. Hayvon va o‘simlik hujayralarining kimyoviy tarkibi ham
o‘zaro o‘xshash bo‘ladi. Shu bilan birga hayvonlar hujayrasi po‘sti
yupqa bo‘lishi, yashil rang beruvchi xloroplastlar bo‘lmasligi bilan
o‘simliklardan farq qiladi. Hay
vonlar fotosintez qilolmaydi; o‘sim-
liklar hosil qila
digan organik moddalar bilan oziqlanadi. Bir hu-
jayralilar orasida o‘simlik singari fotosintez qilish xususiyatiga ega
bo‘lgan turlari ham bor.
2-§. Hayvon organizmining tuzilishi, hayvonlar klassifikatsiyasi

8
Ko‘pchilik hayvonlarning maxsus harakatlanish organlari bo‘ladi,
lekin o‘troq yashovchi va ko‘pchilik parazit hayvonlar harakat qil-
maydi. O‘simliklar orasida esa xlamidomonada xivchinlar yordamida
faol harakatlanishini bilasiz.
Hayvon hujayrasi va to ‘qimalari. Ko‘p hujayrali hayvonlar or-
ganizmi har xil tuzilgan va turli vazifani bajaradigan hujayralardan
iborat. Hujayralar yumaloq, kubsimon, duksimon, yulduzsimon,
kið
rikli va boshqa shaklda bo‘lishi mumkun (2-rasm). Bir-biriga
o‘x
shash tuzilgan va bir xil vazifani bajaradigan hujayralar to‘-
qimalarni, to‘qimalar organlarni hosil qiladi. Bir hujayrali va
tuban ko‘p hujayrali hayvonlar organizmida to‘qimalar va organlar
rivojlanmagan.
Hayvon organizmi epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv to‘qima-
laridan tashkil topgan. Epiteliy zich joylashgan yassi kubsimon yoki
silindrsimon hujayralardan iborat. Epiteliy organizmni noqulay sha-
roitdan himoya qiladi hamda uning faoliyatini boshqaradigan mod-
dalar ishlab chiqaradi. Teri sirti va ichak devorining ichki yuzasi
epiteliy bilan qoplangan.
Biriktiruvchi to‘qima alohida hujayralar va organlar oralig‘ini
to‘ldirib turadi. Bu to‘qimaning suyuq (qon), tig‘iz (suyak, tog‘ay)
va g‘ovak (parenxima) xillari mavjud. Biriktiruvchi to‘ qima organlar-
ni o‘zaro bog‘lash (pay), kislorod va oziq moddalarni tashish (qon),
zaxira oziq moddalar to‘plash (paren
xima), tayanch (suyak, tog‘ay)
vazifasini bajaradi.
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot
2-rasm. Hayvon
hujayralari:
1 – nerv hujayrasi;
2, 3, 4 – epiteliy
hujayralari;
5 – biriktiruvchi
to‘qima hujayrasi;
6 – tuxum hujayrasi;
7 – muskul hujayrasi
3
2
1
4
6
5
7

9
Muskul to‘qimasi qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan muskul to-
lalardan iborat. Muskullar harakatlanish vazifasini bajaradi.
Nerv to‘qimasi
yulduzsimon nerv hujayralari va ular orasida-
gi oraliq moddadan iborat. Bosh miya, orqa miya va ular
dan
tarqaladigan nerv tolalari nerv to‘qimasi hisoblanadi. Nerv to‘-
qimasi tashqi muhitdan va ichki organlardan keladigan ta’sirni
qabul qilish, o‘tkazish va ularga javob berish vazifasini baja-
radi.
Organlar va organlar sistemasi. Organizmda to‘qimalar organlar-
ni hosil qiladi. Har bir organ bir necha xil to‘qimalardan tashkil
topgan bo‘lib, o‘ziga xos vazifani bajarishga moslashgan bo‘ladi.
Masalan, hayvonlar ichagi biriktiruvchi, nerv, muskul, epiteliy
to‘qimalaridan tashkil topgan bo‘lib, ovqat hazm qilish vazifa
sini
bajaradi. Organizmda o‘zaro bog‘langan va o‘xshash vazifani baja-
radigan organlar birgalikda organlar sistemasini hosil qiladi. Masalan,
og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, oshqozon, ichak birgalikda
hazm qilish sistemasini hosil qiladi. Hayvonlar organizmida hazm
qilish, harakatlanish, ayirish, nafas olish, jinsiy, nerv, sezgi organlari
sistemasi mavjud.
Hayvonlarni klassifikatsiya qilish. O‘zaro o‘xshashligi va qon-qa-
rindoshligiga binoan hayvonlar bir necha sistematik guruhlarga
ajratiladi. Hayvonlarni bu tarzda guruhlash klassifikatsiya deyiladi.
O‘simliklar singari hayvonlarda ham eng kichik sistematik birlik tur
hisoblanadi. Bir turga mansub hayvonlarning tuzilishi va yashash
sharoiti o‘xshash bo‘ladi.
O‘zaro yaqin turlar urug‘ga, urug‘lar oilaga, oilalar turkumga,
turkumlar sinfga, sinflar esa tiðga birlashtiriladi. Barcha tiðlar bir-
galikda hayvonot olamini tashkil qiladi. Bundan tashqari, hayvonot
olami hujayraviy tuzilishiga binoan bir hujayralilar va ko‘p hu-
jayralilarga; umurtqa pog‘onasining rivojlanganligiga qarab umurtqa-
sizlar va umurtqalilar (xordalilar)ga ajratiladi. Umurtqasizlar 20 dan
ortiq, umurtqalilar esa faqat bitta tiðdan iborat.
Tana haroratining qanday bo‘lishiga binoan barcha hayvonlar
sovuq qonlilar va issiq qonlilarga ajratiladi. Sovuq qonlilarning tana
harorati tashqi muhit harorati ta’sirida o‘zgarib turadi. Ularga bar-
cha umurtqasiz hayvonlar va хordalilar tipining baliqlar, suvda ham
quruqlikda yashovchilar hamda sudralib yuruvchilar sinflari kiritiladi.
2-§. Hayvon organizmining tuzilishi, hayvonlar klassifikatsiyasi

10
Issiqqonlilarning tana harorati doimiy, ya’ni tashqi muhit ta’siriga
bog‘liq bo‘lmaydi. Ularga хordalilar tipining qushlar va sutemizuv-
chilar sinflari kiritiladi.
Sistematik guruhlar lotin tilida nomlanadi. Turlar ikki nom
(urug‘ va tur nomi), turdan yuqori guruhlar esa bitta nom bilan
ataladi. Hayvonlarni klassifikatsiya qilish bilan sistematika fani
shug‘ullanadi.
1. Hayvonlar bilan o‘simliklar o‘rtasida qanday o‘xshashlik bor?
2. Hayvon organizmi qanday to‘qimalardan iborat?
3. Epiteliy to‘qimasi qanday hujayralardan iborat?
4. Biriktiruvchi to‘qimaning qanday xillari bor?
5. Muskul to‘qimasi qanday tuzilgan?
6. Nerv to‘qimasi qanday tuzilgan?
7. Hayvon organizmida qanday organlar sistemasi mavjud?
1. Tuzilishi va bajaradigan vazifasi o‘xshash bo‘lgan hujayralar:
a) organlarni; b) to‘qimalarni; d) organlar sistemasini hosil qiladi.
2. Hayvonot olamida eng yuqori sistematik guruh:
a) tur; b) turkum; d) tið; e) sinf.
3. Ikki lotincha nom bilan ataladigan sistematik guruh:
a) tur; b) urug‘; d) tið; e) oila.
To‘qimalarni ular bajaradigan vazifasi bilan birga juftlab yozing.
a) epiteliy;

1) oziq moddalarni tashiydi;
b) muskul;

2) ta’sirni qabul qiladi;
d) biriktiruvchi;

3) himoya;
e) nerv.

4) organlarni harakatlantiradi.
Sistematik guruhlarni eng kichigidan boshlab tartib bilan ko‘rsating.
a) turkum; b) oila; d) tið; e) tur; f) sinf; g) urug‘.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Hujayra membranasi, organlar, epiteliy, organlar sistemasi, biriktiruvchi
to‘qima, klassifikatsiya, muskul to‘qimasi, umurtqalilar, nerv to‘qimasi,
umurtqasizlar.
Tasdiqlovchi javoblar: 1b, 2d, 3a.
Juftlab yozish javoblari: a-3, b-4, d-1, e-2.
Tartibni aniqlovchi javoblar: 1e, 2g, 3b, 4a, 5f, 6d.
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot

11
II
BOB
BIR HUJAYRALILAR,
YA’NI SODDA HAYVONLAR

Bir hujayralilar tanasi mustaqil hayot kechirish xususiyatiga ega
bo‘lgan bitta hujayradan iborat. Ular hujayrasida ayirish va hazm
qi
lish vakuolalari, harakatlanish organoidlari va yadrosi bo‘ladi.
3-§. Soxta oyoqlilar sinfi
Soxta oyoqlilar – eng sodda tuzilgan bir hujayralilar. Oddiy
amyoba ularning tiðik vakili hisoblandi.
Yashash muhiti va tuzilishi. Amyoba to‘kilgan barglar va xas-
cho‘plar bilan ifloslangan ko‘lmak suvlar tubida hayot kechira-
di. Tanasining kattaligi 0,2–0,5 mm, shaffof bo‘ladi. Amyoba
hujayra
sining shakli doimo o‘zgarib turadi. Boshqa hujayralar
singari amyoba tanasi ham quyuq dildiroq modda, ya’ni sitoplaz-
madan iborat. Sitoplaz
mada bitta yadro va hujayra organoidlari
joylashgan (3, 4-rasmlar). Hujayra membranasi sitoplazmani tashqi
muhitdan ajratib turadi.
3-§. Soxta oyoqlilar sinfi
3-rasm. Oddiy amyobaning
mikroskopda ko‘rinishi
Soxta oyoqlar
Yashil suvo‘ti
4-rasm. Oddiy amyobaning tuzilishi:
1 – soxta oyoqlar; 2 – sitoplazma;
3 – hazm vakuolasi; 4 – yadro;
5 – qisqaruvchi vakuola;
6 – qamrab olinayotgan oziq
1
4
3
6
5
2

12
Harakatlanishi. Amyoba hujayrasi sirtida qalin qattiq qobiq bo‘l –
maganligidan sitoplazmasi qaysi tomonga oqib o‘tsa, tana sining o‘sha
tomoni bo‘rtib chiqib, «soxta oyoqlar» deb ataladigan muvaqqat
o‘simtalar hosil qiladi. Amyobaning harakatini bir tomchi suvning
oqishiga o‘xshatish mumkin. Soxta oyoqlar to‘xtovsiz hosil bo‘lib va
yo‘qolib turganidan amyobaning tana shakli ham o‘zgarib turadi.
Oziqlanishi. Amyoba bakteriyalar, mayda suv o‘tlari va orga
nik
qoldiqlar bilan oziqlanadi. Harakatlanayotgan amyoba oziqqa duch
kelganida bir necha soxta oyoqlar hosil qiladi. Soxta oyoqlar oziqni
qamrab olib, uni sitoplazmaga o‘tkazadi. Sitoplazmadan hazm shirasi
ajralishi bilan oziq atrofida kichik pufakcha – hazm qilish vakuolasi
paydo bo‘ladi. Hazm shirasi ta’sirida vakuoladagi oziq moddalar
hazm bo‘ladi. Oziqning hazm bo‘lmagan qismi sitoplazmadan tash-
qariga chiqarib yuboriladi.
Nafas olishi. Amyoba suvda erigan kislorod bilan nafas oladi.
Uning sitoplazmasiga kislorod suv bilan birga to‘xtovsiz o‘tib tura-
di. Kislorod yordamida sitoplazmadagi oziq moddalar parchalanib,
amyoba hayoti uchun zarur bo‘lgan energiya hamda zararli modda-
lar almashinuvi mahsulotlari hosil bo‘ladi. Sitoplazmadagi suvning
ortiqcha qismi zararli moddalar almashi nuvi mahsulotlari bilan birga
qisqaruvchi vakuola bo‘shlig‘iga o‘tadi. Vakuola qisqarganida uning
ichidagi suyuqlik hujayradan chiqarib yuboriladi. Ana shu tariqa
amyoba organizmi bilan tashqi muhit o‘rtasida moddalar almashinuvi
sodir bo‘ladi.