Astronomik terminlar uchun izohlar

(Koinotga oid terminlar uchun izohlar)

Koinot shu qadar hayratlanarli va aqlni shoshirib qo‘yadigan darajada jozibadorki, uning ta’rifini mukammal qilishga shoirlarning qalami ham, suhandonlarning tili ham ojiz qolishi aniq. Koinotning asl haybati va miqyosini ifodalashga eng pixini yorgan fantast yozuvchining ham tasavvur doirasi torlik qiladi. Undagi jarayonlarning manzarasini esa hech qaysi musavvir hech qanday tasvirga sig‘dira olmaydi.

Biz Koinot haqidagi ilmiy filmlarni ko‘rganimizda, yoki, maqola va kitoblarni o‘qiganimizda, astronomiyaga oid o‘nlab ilmiy terminlarga duch kelamiz. Tanish va notanish bo‘lgan o‘sha terminlarning ma’nosini esa har doim ham tushunavermaymiz. Ushbu maqolada, Koinotga aloqador eng asosiy ilmiy terminlarning ma’nolari va sharhlarini havola etamiz. o‘ylaymizki, bu sizning bilimingiz oshishida va mustahkamlanishida qo‘l keladi.

Qizil gigant.

Yulduzlarning turli xillari ko‘p. Ayrim yulduzlarda harorat favqulodda o‘ta yuqori, ayrimlarida esa nisbatan pastroq, ya’ni, sovuqroq bo‘ladi. Ba’zi yulduzlarning o‘lchami juda-juda katta bo‘lsa, yana ayrimlari ancha kichik o‘lchamda bo‘ladi. Qizil gigant deb sifatlanadigan yulduzning sirtidagi harorat unchalik ham baland bo‘lmaydi. Lekin, bunday yulduz o‘ta katta o‘lchamlarga ega bo‘ladi. Shu sababli ham, qizil gigant yulduzlar tungi osmonda juda yorqin va ravshan ko‘rinadi. Qizil gigantning radiusi Quyosh radiusidan 800 martagacha katta bo‘lishi mumkin va bir xil masofadan turib kuzatganda, uning yorqinligi Quyoshnikidan 10000 (o‘n ming!) barobar yorqinroq bo‘ladi. Arktur, Aldebaran, Gakruks yulduzlari qizil gigant yulduzlaridir.

Qizil gigantlar eng katta massaga ega yulduzlar bo‘lmaydi. Koinotdagi eng katta yulduzlar bu — Qizli o‘ta gigant yulduzlaridir. Qizil o‘ta gigantlarning o‘lchamlari Quyoshnikidan 1500 marta katta bo‘lishi aniqlangan. Qizil gigant holati bu — yulduz evolyutsiyasining eng so‘nggi bosqichidir. Yulduzning qa’rida vodorod yoqilg‘isi tugab bitishi va termoyadroviy reaksiya faqat sirtiga yaqin joylarda davom etishi tufayli, yulduz bu bosqichda o‘ta zich va qaynoq geliydan iborat yadro va juda siyrak tashqi qatlamga ega bo‘ladi. Shu sababli, ham, qizil gigantning yorqinligi ortib, sirtidagi harorat pasayadi. Qizil gigantlarning deyarli barchasi o‘zaro juda o‘xshash tarkibga ega bo‘ladi. Shuningdek, qizil gigantlarning yulduz shamoli anchayin jadal intensivlikka ega bo‘ladi. Ularning tashqi qatlamlaridagi yulduz moddasi yulduzlararo fazoga juda jadallik bilan sochilib boradi. Qizil gigantning keyingi taqdiri uning massasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar yulduzning massasi kichik bo‘lgan bo‘lsa, unda qizil gigant keyinchalik oq mittiga aylanadi. Agar massa juda katta bo‘lgan bo‘lsa u neytron yulduzga yoki, qora tuynukka aylanishi mumkin.

Oq mitti.

Oq mittilar — o‘z nomiga ko‘ra mitti bo‘lgan yulduzlardir. U yoshini yashab, oshini osha bo‘lgan yulduzning eng so‘nggi manzili bo‘ladi. Oq mitti yulduzning massasi taxminan Quyosh massasiga teng bo‘ladi. Lekin, uning o‘lchamlari Quyoshnikidan 100 marta atrofida kichik bo‘ladi. Massasi kichik bo‘lgan qizil gigantlar o‘z tashqi qatlamlaridagi yulduz moddasini planetar tumanlik ko‘rinishida ochiq Koinotga butunlay sochib tugatgandan so‘ng, u aynan oq mittiga aylanadi. Oq mitti harorati sovuq va deyarli hech narsa nurlatmaydigan geliyli yadrodan iborat bo‘ladi. Oq mittilar bizning Galaktikamizdagi yulduzlarning taxminan 3-10% qismini tashkil qiladi. Lekin, yorug‘ligi juda past bo‘lgani uchun, oq mittilarni aniqlash va kuzatish juda mushkul.

Aslida, «oq mitti» degan nom ham unchalik o‘rinli emas. Chunki, bu turdagi yulduzlarning hammasi ham oq rangda bo‘lmaydi. Bu shunchaki, astronomiya tarixida, ushbu turkum yulduzlar orasidan birinchi bo‘lib kashf etilganlari, chunonchi, Sirius β kabilarning rangi oq bo‘lib ko‘ringani uchun shunday nom olgan. O‘sha Sirius β ning o‘lchamlar taxminan Yer sayyorasi o‘lchamlari bilan bir xil. Mohiyatan olib qaraganda, oq mitti darajasiga yetib kelgan yulduz endi aslida yulduz ham bo‘lmaydi. Oq mitti bu — qachonlardir charaqlab nur sochgan va keyinchalik shishib qizil gigantga aylangan yulduzning shunchaki jasadi deyish to‘g‘riroq bo‘ladi.

Keyingi davr mobaynida oq mitti yanada soviydi va uning rangi oqdan qizilga o‘zgarib boradi. Oxir oqibat u qora mittiga aylanadi. Agar uning sirtiga yulduzlararo fazodan, ya’ni, boshqa yulduzlardan yetib kelayotgan modda yig‘ilib borsa, keyinchalik u zichlashi borib, o‘ta yangi sifatida chaqnashi ham mumkin.

Sariq mitti.

Bunday turkum yulduzlar borligi haqida ko‘pchilik deyarli bilmaydi. Bu esa g‘alati holatdir. Chunki, siz bilan bizning uyimizni nurga to‘ldirayotgan Quyoshimiz ham sariq mitti turiga mansubdir. Sariq mittilar bizning Quyoshimizga juda o‘xshash, ya’ni, uning singari o‘lchamlari (0,8-1,2 Quyosh diametri) va massasi bilan ajralib turadi. Bunday yulduzlarda geliy va vodorod ishtirokidagi termoyadro reaksiyalari shiddat bilan kechadi.

Sariq mittilar sirtida 5000-6000 K haroratga ega bo‘ladi. Yulduzning bu bosqichdagi umri davomiyligi taxminan 10 milliard yilni tashkil etadi. Sariq mitti qa’rida vodorod yoqilg‘isi tugab bitgach, u qizil gigantga aylanadi. Bizning Quyosh ham bundan mustasno emas. Olimlarning fikricha, taxminan yana 5-7 milliard yildan keyin, Quyosh ham avval qizil gigantga, keyinchalik esa oq mittiga aylanadi.

Qo‘ng‘ir mitti.

Jigarrang mitti, yoki, boshqacha aytganda qo‘ng‘ir mitti — anchayin g‘alati turdagi, to‘q-qizil yoki, hatto infraqizil rangda bo‘ladigan hamda, muayyan tasniflarga solish qiyin bo‘lgan obyektdir. Qo‘ng‘ir mitti qandaydir bir beo‘xshov obyekt bo‘lib, u yulduz va gaz-giganti turidagi sayyora orasidagi oraliq zanjirni egallaydi. Qo‘ng‘ir mittilarning massasi juda kichik bo‘ladi. Ular odatda, Quyosh massasining taxminan 1-8% qismiga teng massaga ega bo‘ladi xolos. Bunday obyekt sayyoraga aylanishi uchun massasi kattalik qiladi. Shu bilan birga, undagi gravitatsion siqilish oson yonadigan moddalar ishtirokidagi termoyadro reaksiyasi borishi uchun yetarli imkoniyat paydo qiladi. Lekin, bunday mittilardagi vodorodning yonib ketishi uchun massa kamlik qiladi. Bunday yulduzlar unchalik ham uzoq yashamaydi va tez so‘nadi.

Qo‘ng‘ir mittining sirtidagi harorat 300 K dan 3000 K gacha bo‘lishi mumkin. U umri davomida beto‘xtov sovib boradi. Obyekt qanchalik yirik bo‘lsa, u shunchalik sekin soviydi. Bunday yulduzlar boshqa bir yulduzning protoplanetar diskida hosil bo‘lishi, yoki, boshqa kosmik obyektlardan mutlaqo mustaqil ravishda ham shakllanishi mumkin. Qo‘ng‘ir mittilar atrofida sayyoralar paydo bo‘lishi va bunday sayyoralarda hayot vujudga kelishi ehtimoli ham inkor qilinmaydi. Lekin, qo‘ng‘ir mitti juda kam energiya va yorug‘lik tarqatishi bois, uning atrofidagi hayot mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan sayyora, markaziy yulduzga juda yaqin joylashishiga to‘g‘ri keladi.

Qo‘shaloq yulduz.

Qo‘shaloq yulduzni odatda, «Qo‘shaloq sistema» ham deyiladi. U bir-biriga nisbatan, o‘zaro massalar markazi atrofida aylanayotgan ikkita yulduzdan iborat sistema bo‘ladi. Qo‘shaloq yulduz atamasi Koinotdagi qandaydir ekzotik obyekt singari yangrasa hamki, aslida bunday sistemalar osmonda ancha keng tarqalgan. Masalan, Somon Yo‘lida qo‘shaloq yulduzlar talaygina. Astrofiziklarning fikricha, galaktikamizdagi yulduzlarning taxminan yarmi shunday qo‘shaloq yulduzlardir. Ba’zan esa, hatto uchta yulduzdan iborat sistemalar ham uchrab turadi. Odatda, yulduzlar molekulyar bulutning gravitatsion siqilishidan vujudga keladi. Qo‘shaloq yulduzlar ham shunday tarzda yuzaga kelishi tayin, lekin, ular qanday qilib egizak bo‘lib qolishi va nima sababdan o‘zaro bir-biriga nisbatan aylanishini olimlar hozircha aniq bila olishmayotir.

O‘ta yangi.

O‘ta yangi deganda, muayyan yulduzning yorqinligi keskin ravishda 4-8 barobar ortib ketishi fenomeni tushuniladi. Bundan keyin esa yorqinlik asta-sekin pasayadi. Buning sababi, yulduzning butunlay parchalanib ketishiga olib keluvchi mislsiz kuch bilan portlashi hodisasi bo‘ladi. o‘ta yangi portlaganda, osmonda favqulodda kuchli chaqnash hosil qiladi va uning yorug‘ligi boshqa yulduzlardan yaqqol ajralib turadi. Bu paytda o‘ta yangining yorqinligi taxminan 1 mlrd marta kuchayadi. Uning yog‘dusi tungi osmonda o‘z yaqin atrofida ko‘rinadigan boshqa yulduzlarni xiralashtirib qo‘yadi. Bizning galaktikamizga o‘xshash galaktikalarda o‘ta yangi chaqnashi davriyligi taxminan har 30 yilda bir marta sodir bo‘ladi. Lekin, bunday obyektlarni kuzatishga yulduzlararo chang xalaqit beradi. Chunki, o‘ta yangi portlashi natijasida, fazoga mislsiz darajada ulkan miqdorda yulduz moddasi sochilib ketadi. o‘ta yangi chaqnashidan qolgan moddadan esa, neytron yulduz yoki, qora tuynuk hosil bo‘lishi mumkin.

o‘ta yangilarning ikkita asosiy turlari bor. Birinchi tur o‘ta yangi yulduz spektrida vodorod ko‘rinmaydi. Shu sababli ham, bunday o‘ta yangilar oq mittining portlashi natijasidan paydo bo‘lsa kerak deb hisoblanadi. Bunday oq mittilar qo‘shaloq sistemadagi yulduzlardan biri bo‘lgan bo‘ladi. Chunki, bunda oq mitti, narigi yulduz sirtidan chiqib kelayotgan moddani o‘z sirtida jamlab boradi va buning natijasida u o‘ta zichlashaveradi. Zichlik chegaraviy qiymatga yetgach, oq mitti o‘ta katta kuch bilan chaqnab, portlaydi. Bunday tur o‘ta yangilar spiralsimon galaktikalarda ham, ellipssimon galaktikalarda ham uchraydi.

Ikkinchi tur o‘ta yangilar spektrida vodorod albatta mavjud bo‘ladi. Bundan xulosa qilish mumkinki, bu kabi o‘ta yangi, oddiy yulduzning portlashi natijasi bo‘ladi. Quyosh massasidan taxminan 10 marta katta massaga ega bo‘lgan oddiy yulduzning termoyadro yoqilg‘isi tugab borishi asnosida, uning yadrosi ham kritik massa to‘plab boradi va oxiri kollapsga yo‘liqadi. Bunday ssenariy bilan chaqnagan o‘ta yangining yadrosi oqibatda neytron yulduzga aylanadi. Bunday o‘ta yangilar faqat spiralsimon galaktikalarda paydo bo‘ladi.

Neytron yulduz.

Neytron yulduz — og‘ir elementar zarralardan — neytronlardan tashkil topgan bo‘ladi. Yuqorida aytilganidek, neytron yulduzning shakllanish sababi — oddiy yulduzning gravitatsion kollapsga uchrashi bo‘ladi. Bunda yulduz o‘z gravitatsiyasi ta’sirida favqulodda kuchli siqilib, zichlashib boradi. Natijada, yuzaga kelgan ichki bosim faqat neytronlargina bardosh beradigan darajada kuchayib ketadi. Bunday obyekt qaynoq plazmadan iborat o‘ta yupqa atmosferaga va ionlar va elektronlardan iborat tashqi qobiq qatlamga ega bo‘ladi. Shuningdek, elektron va erkin neytronlardan iborat ichki qobiq, o‘ta zichlashgan favqulodda tiqilinch joylashgan neytronlardan iborat yadroni qoplab turadi. Neytron yulduzlarning yana bir qiziq jihati shundaki, bunday yulduzlar o‘z o‘qi atrofida favqulodda tez aylanadi. Astrofiziklar, o‘z o‘qi atrofida bir soniyada yuz martadan ko‘proq aylanadigan neytron yulduzlarni aniqlashgan.

Neytron yulduz odatda unchalik katta o‘lchamga ega bo‘lmaydi. Bunday yulduzning diametri 40 km dan ortmaydi. Lekin, shunday kichik diametrli shar ichida Quyosh massasidan 1,3-1,5 marta og‘ir massa joylashadi. Nazariyaga ko‘ra, diametri atiga 40 km bo‘lgan holda, neytron yulduz massasi Quyoshnikidan 2,5 barobargacha katta bo‘lishi mumkin. Neytron yulduzning zichligi shu darajada mislsizki, uning moddasidan olingan bir qoshiq namuna bir necha milliard tonna tosh bosishi hech gap emas.

Pulsar.

Pulsarlar ham neytron yulduzlar bo‘lib, faqat ular neytron yulduzlarning alohida bir turkumi hisoblanadi. Ya’ni, agar, neytron yulduz o‘zida gamma-nurlar, rentgen nurlari, radioto‘lqinlar va oddiy optik nurlar chiqaradigan yulduz bo‘lsa, uni pulsar deyiladi. Pulsarning o‘z o‘qi atrofida aylanish burchagi, uning magnit maydoni o‘qi bilan mos kelmaydi. Shu sababli ham, biz pulsarni Yerda turib kuzata olishimiz uchun, uning magnit maydoni o‘qi joylashgan tarafi bilan Yerga o‘giriladigan vaqtini kutishimiz zarur bo‘ladi. Bu xuddi qirg‘oqdagi mayoqqa o‘xshaydi. Dengizdagi odamga mayoq davriy o‘chib yonayotgandek ko‘rinadi. Aslida esa, mayoqning chirog‘i shunchaki boshqa yoqqa qaraydi va qaytib dengiz tomonga yuzlanadi.

 

Kvazar.

Ko‘pchilik, pulsar va kvazarni bir-biri bilan adashtiradi. Haqiqatan ham, bu ikki kosmik obyektning bir-biridan farqi unchalik katta emas. Kvazar so‘zi «kvaziyulduzli radiomanba» so‘zidan yasalgan. Kvazarlar Koinotdagi eng yorqin va eng olis obyektlardan sanaladi. Kvazarning yorug‘ligi va nurlanish quvvati, Somon Yo‘lidagi barcha yulduzlarning umumiy quvvatidan ham yuzlab barobar katta bo‘lishi mumkin.

Kvazar birinchi marta 1960-yilda aniqlangan edi. Hozirda olimlar, kvazarlar bu — galaktikaning faol yadrosi bo‘lsa kerak degan taxminni ilgari surishmoqda. Aftidan, kvazar mavjud hududda o‘ta katta massali qora tuynuk mavjud bo‘ladi va u o‘zini o‘rab turgan materiyani o‘z domiga tortib boradi. Bizga eng yaqin kvazar Yerdan taxminan 2 milliard yorug‘lik yili masofasida joylashgan. Hozircha en olis masofada aniqlangan kvazarlar esa taxminan 10 milliard yorug‘lik yili narida deb baholanadi.

 

Blazar.

Blazar bu — kvazarning bir turi bo‘lib, u o‘zidan o‘ta kuchli plazma nurlarini taratadi va bunday plazma nurini Yerdan turib ham kuzatish mumkin bo‘ladi. Blazar taratayotgan plazma oqimini relyatvistik oqim deb ham ataladi. Bunda, kvazar markazida ikkita nur o‘zaro qarama-qarshi ikki tarafga favqulodda kuchli quvvat va shiddat bilan otilib chiqib turgan bo‘ladi. Ushbu plazma oqimi o‘zining yo‘lidan chiqqan har qanday jismni yo‘q qilib yuborishi mumkin. Agar shunday oqim Yerdan hatto 10 yorug‘lik yili masofasi nariroqdan o‘tsa ham, u Yerdagi hayotga o‘ta katta xatar tug‘diradi. «Blazar» nomi kvazar, hamda, BL-kaltakesak nomlaridan yasalgan. BL-kaltakesak kvazari bu kvazarlarning blazar turining yaqqol misoli bo‘lib, optik spektrining o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ya’ni, bunda kvazarlarga xos keng emission chiziqlar mavjud bo‘lmaydi. Astrofizikada ma’lum raqamlarga ko‘ra, bizdan eng olisda aniqlangan PKS 1424+240 blazar Yerdan 7,4 milliard yorug‘lik yili uzoqlikda joylashgan bo‘ladi.

Qora tuynuklar

Shubhasizki, qora tuynuklar — Koinotdagi eng sirli va vahimali obyektlardir. Qora tuynuklar haqida ko‘p va xo‘b yozilgan. Lekin, ushbu sirli obyektlarning asl tabiati haqida biz hali ham deyarli hech nima bilmaymiz. Bilganimiz shuki, qora tuynuk yaqinidagi ikkinchi kosmik tezlik yorug‘lik tezligidan katta bo‘ladi! Ya’ni, qora tuynukning tortish kuchini hech nima, hattoki yorug‘lik ham yengib o‘ta olmaydi. Qora tuynuk yaqinida hatto vaqt ham to‘xtab qolishi ma’lum.

Qora tuynuk o‘z termoyadro yoqilg‘isini sarflab bo‘lgan o‘ta massiv ulkan yulduzdan hosil bo‘ladi. Yulduz o‘zining mislsiz ichki gravitatsiyasi evaziga favqulodda zichlashib boradi va o‘zi bilan birga, o‘z yaqin tevarak atrofidagi zamon-makon uyg‘unligini ham tortib ketadi. Natijada, avval yulduz turgan joyda endi qora tuynuk paydo bo‘ladi. Boshqacha aytganda, qora tuynuk bu Koinotning o‘ta egrilangan joyi bo‘lib, o‘ziga yaqinlashgan har qanday materiyani yutib yuboradi. Qora tuynuklarning tabiatini o‘rganish masalasiga kalitni birinchilardan bo‘lib Eynshteyn topgan. Lekin, aytganimizdek, biz hali ham qora tuynuklar haqida deyarli hech narsa bilmaymiz.

 

Tumanlik.

Koinot haqida gap ketganda tilga olinadigan tumanlik termini — kosmosdagi chang va gaz bulutlarini nazarda tutadi. Tumanliklar bizning Koinotimizning qurilish ashyolari saqlanadigan ombori deyish mumkin. Yulduzlar ham, yulduz tizimlari va sayyoralar tumanliklardan hosil bo‘ladi. Tumanliklar eng chiroyli va rangdor, maftunkor astronomik obyektlardan sanaladi.

Shu o‘rinda bir muhim eslatmani aytib o‘tish joiz. «Tumanlik» atamasi anchayin qadimiy termin bo‘lib, avvallari ushbu so‘z orqali, osmonda shakli va yorqinligi aniq ko‘rinmayotgan, qandaydir xira yog‘duli, g‘ira-shira ko‘rinishidagi istalgan obyektni astronomlar tumanlik deb atashgan. Masalan, Andromeda galaktikasi aslida galaktika ekani aniqlangunicha, u teleskoplarda xira tuman tarzida ko‘ringan va shu sababli, avvallari uni Andromeda tumanligi deb nomlangan. Hozirda esa, yuqorida aytilganidek, koinotdagi gaz va chang bulutlari to‘plangan hududni tumanlik deyiladi.

Tumanliklar ham turlicha bo‘ladi. Asosan 4 xildagi tumanlik farqlanadi. Birinchisi — emission tumanlik bo‘lib, u yuqori haroratga ega gaz-chang bulutidan iborat bo‘ladi. Akslantiruvchi tumanlik deb esa, o‘zi nurlanish chiqarmaydigan tumanlikka aytiladi. Qora tumanlik — o‘zidan narida turgan obyektlarning yorug‘lik nurini to‘sib qo‘yadigan tumanlik bo‘ladi; planetar tumanlik esa yulduzning parchalanishidan qolgan qoldiqlardan iborat tumanlik bo‘ladi.

«

Qora materiya

Qora materiya tushunchasi hozirgi zamon fizikasining markaziy masalalaridan biridir. U gipotetik obyekt bo‘lib, o‘zidan ham elektromagnit nurlanish chiqarmaydi va boshqa obyektlarning elektromagnit nurlanishlari bilan ham ta’sirlashmaydi. Shu sababli ham, biz qora materiyani kuzata olmaymiz va uning boshqa obyektlar bilan bilvosita ta’sirlashishini ham seza olmaymiz. Qora materiyaning mavjudligini uning Koinotdagi obyektlarga nisbatan ko‘rsatayotgan gravitatsion effekti orqali sezish mumkin xolos.

Uni ko‘ra olmasak va hatto bilvosita ham bilolmasak, uning mavjudligini qayerdan bilamiz? Gap shundaki, olimlar Koinotning kuzatilayotgan va ko‘rinib turgan qismining massasini hisoblab chiqishdi. Natijada, muayyan disbalans kelib chiqdi. Shuningdek, ayrim galaktikalarning aylanishi boshqalardan ko‘ra jadalroq ekanidan xulosa qilinsa, ularni nima uchun shuncha tez aylansa ham «uchib» ketmay, joyida turishini bilish asnosida, galaktikalarni joyida tutib turgan narsa ham aynan qora materiya ekani taxmin qilingan.

Qora materiya oddiy moddalardan tashkil topgan bo‘lmaydi. Uni qandaydir bizga noma’lum, hozircha biz tanimaydigan moddalar tashkil qilsa kerak deb o‘ylashadi.

Qora energiya

Qora materiyadan ham mavhum va sirli obyekt bu qora energiya bo‘lsa kerak. Qora energiya — nisbatan yangi tushuncha. Olimlarning fikricha, qora energiya Koinotning tezlanish bilan kengayishga majbur qilayotgan kuchning manbaidir. Qora materiya haqidagi gipotezaga asosan, Koinot quyidagicha tuzilishga ega deb baholanadi: 74% — qora energiya; 22% — qora materiya; 0,4 % yulduzlar va boshqa moddiy obyektlar (jismlar); 3,6% — galaktikalararo gaz.

Agar, qora materiya mavjudligi borasida hech bo‘lmasa, ayrim bilvosita belgilar aniqlangan bo‘lsa, qora energiya haqida faqat gipotetik va matematik farazlar mavjud xolos. Shu sababli ham, qora energiyaning aynan nima ekani va uning ilmiy ta’rifini hozirda hech kim aytib bera olmaydi.

Qora materiya ham, qora energiya ham aslida rangi qora emas. Shunchaki, olimlar ular haqida hech vaqo bilmaganliklari uchun, ularni shunday nomlashgan. Ya’ni, ular hozircha inson tafakkuriga sig‘mayotgan, mavhum obyektlardir. Shunga ko‘ra, aslida bu tushunchalarni «mavhum energiya» va «mavhum materiya» deb yuritilsa yaxshiroq bo‘lardi. Saytimizda bu mavzuga oid navbatdagi maqolalardan boshlab aynan shu terminologiyadan foydalanamiz.

---