Abdulla Avloniy — milliy uyg‘onish davri o‘zbek pedagogikasining asoschisi

Abdulla Avloniy ham Shayx Muslihiddin Sa’diy kabi har bir bob oxirida o‘z axloqiy qarashlarini xulosalovchi qissadan hissa sifatida 4-5 bayt she’r keltiradi, keskin fosh etuvchi achchiq tanqid, hajv Avloniy asarida ham deyarli ko‘zga tashlanmaydi. Bu bilan u, birinchi navbatda, norasida bolalarni — o‘quvchilar ruhiyatini, ulardagi yumshoqtabiatlilikni, poklikni nazarda tutgan bo‘lsa, ajab emas. Aslini olganda, buyuk Sa’diyning “Guliston” asari ham tilining nihoyatda samimiyligi, beozorligi tufayli ko‘plab ijodkorlarni o‘ziga maftun etib keldi, necha-necha yuzyilliklar davomida maktab va madrasa o‘quvchi hamda talabalarining asosiy darsligi vazifasini ado etib keldi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun 18 ta o’yin (qiziqarli)

Men sizga ro’yxatini qoldiraman maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o’yinlar va dinamikalar sinfda ham, undan tashqarida ham foydalanishingiz mumkin. Ular boshqa ko’nikmalar qatorida tushunchalarni tushunishni yaxshilash, ijtimoiy ko’nikmalarni takomillashtirish, ko’ngil ochish uchun mo’ljallangan.

O’yinlar bolalarga ta’lim berish va ko’ngil ochishning yaxshi usuli hisoblanadi. Darhaqiqat, o’rganish zerikarli bo’lishi shart emas, bolalarga yoqishi yoqishi kerak. Agar darslar va uyda o’rganish zerikarli bo’lsa, bola o’rganishni yoqtirmaslik xavfi mavjud.

Bundan tashqari, bu ularga nafaqat bilim va tushunchalarni o’rganishda, balki o’ziga xoslik va o’zini o’zi qadrlashni shakllantirishda, shuningdek, ijtimoiy va muloqot qobiliyatlarini mustahkamlashda yordam beradi.Sizga o’zingizni hurmat qilishning ushbu dinamikasi yoki jamoaviy ish bilan qiziqishingiz mumkin.

Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun dinamikalar / o’yinlar ro’yxati

1. Anton, Anton lolipopi

Maqsad: Mavjud turli xil savdo-sotiqlarni bilib oling.

Material: Yo’q.

Jarayon: Ushbu o’yinni to’rtdan ortiq bola o’ynashi kerak. Ular davrada o’tirgandan so’ng, ular ham, o’qituvchilar ham taklif qilishi mumkin bo’lgan kasbni tanlashlari kerak.

Har kim o’z kasbini tanlagach, qo’llarini ko’kragiga qo’yib, ushbu o’yinning qo’shig’ini kuylashi kerak: “Anton, Anton, Anton Perulero, uning o’yiniga tashrif buyurgan har kim va kim qatnashmasa, to’laydi. kiyim “.

O’qituvchi tomonidan tasodifiy tanlangan bolani boshlash kerak, boshqalari esa ilgari tanlagan kasbining imo-ishoralariga taqlid qilib qo’shiq aytishadi. Kasbni aniqlaydigan bolalar, agar ular bo’lmasa, unga taqlid qilishlari kerak, ular kiyim uchun pul to’lashlari kerak.

Saqlashda bir nechta narsalar bo’lsa, bolalar uni olishlari uchun sinovlar o’tkazilishi mumkin.Masalan, qo’shiqning ritmida chopish yoki sakrash kabi.

2. Siz kimsiz?

Maqsad: Hamkorni tanib oling.

Material: Rangli ko’zlarni yopish uchun ro’molcha.

Jarayon: Ushbu o’yin siz 20 yoki undan ortiq bolalar sinfiga ega bo’lganingizda juda mos keladi. Birinchidan, biz bolalarni juftlarga ajratamiz, ular yuzlarini tekshirib ko’rishlari kerak, so’ngra ulardan biri ko’zlarini bog’laydi va sinfdoshlari orasida faqat tegish hissi bilan sherigini topishi kerak.

Qoidalar: Siz sherikingizga gapirish yoki baqirish orqali maslahat berolmaysiz.

3. Ko’zi ojiz tovuq

Maqsad: Sinfdoshlar bilan o’ynashdan zavqlaning.

Material: bandaj yoki ro’molcha.

Jarayon: Bolalardan biri ro’molcha bilan bog’lab qo’yishi kerak. Bu joylashtirilgandan so’ng, qolganlari qaerda yashiringanligini bilmasligi uchun u boshqa sheriklar yordamida o’zini o’zi yoqishi kerak.

Tegishli burilishlarni tugatgandan so’ng, u atrofidagi raqs paytida sheriklarini qidirib topishi yoki unga qo’ng’iroq qilishi kerak, har doim ularni ushlamaslikka harakat qiladi. Ko’zlari bog’lab qo’yilgan o’yinchi jamoadoshini ushlashga muvaffaq bo’lgan taqdirda, uni teginish hissi orqali aniqlashi kerak. Agar shunday qilsangiz, rollar almashtiriladi.

Qoidalar: Uni echib bo’lmaydi, ro’molchani ham ko’tarmaydi.

4. To’pni ushlang

Maqsad: Vizual ravishda kamsitishni o’rganing.

Material: katta va kichik to’plar.

Jarayon: Faoliyat o’tkaziladigan joy bo’yicha barcha bolalar noaniq taqsimlanadi. Keyin o’qituvchi katta yoki kichik to’plarni qichqirishni boshlashi kerak va ular ularni ushlash uchun yugurishlari kerak.

O’qituvchi apriori deb nomlagan to’pni ushlay olmagan bola yo’q qilinadi.

Maslahat: O’qituvchi joyni oldindan tayyorlab qo’yishi kerak, shunda hamma to’plar birlashtirilmaydi va har bir bola uchun kattayu kichik bo’lsin.

5. Ro‘molcha o‘yini

Maqsad: Maza qiling.

Materiallar: rangli sharflar.

Jarayon: Birinchidan, bolalarni ikki guruhga bo’lish kerak. Ulardan birining barcha o’yinchilari shimlari cho’ntagida bir oz havoda qoladigan ro’molcha olib yurishlari kerak.

Boshqa guruh ro’molcha bo’lgan barcha guruh a’zolaridan barcha ro’molchalarni olishga harakat qilishi kerak. Agar bola boshqasidan olishga qodir bo’lsa, bu bekor qilinadi, shunda oxir-oqibat faqat ro’molchani olib tashlaydigan guruhdagi o’yinchilar qoladi.

6. Biz ko’rmiz!

Maqsad: Ishni fazoviy tashkil etish.

Material: Ko’zni bog’lash uchun halqalar, to’plar, konuslar va bandanalar.

Jarayon: Biz bolalarni juft-juft qilib joylashtiramiz, ulardan biri ko’zlari bog’lab qo’yilgan halqa ichiga joylashtiriladi, ikkinchisi unga halqadan chiqmasdan va yiqilmasdan yoki yiqilmasdan to’siqlar yo’lidan o’tishiga yordam berishi kerak.

To’siqlar uchastkasi erga qo’yilgan boshqa halqalarga sakrashdan, biz priori qo’ygan konuslarni tushmasdan zigzag yo’lini bosib o’tib, nihoyat to’pni olib, gol urishga harakat qilishdan iborat bo’ladi.

Qoidalar: Halqa ichidagi bolalar ko’zlarini olib tashlay olmaydilar yoki echib olmaydilar. Boshqa tomondan, ularni boshqaradigan sherik ajrata olmaydi va sherikning uzugini doimo ushlab turishi kerak.

Maslahatlar: O’qituvchi ikkita qatorni bajarishi kerak, shunda mashg’ulotni faqat to’rtta juftlik bajarishi kerak, ular tugagach, keyingilarini boshlashga ruxsat beriladi. Ekskursiyani yakunlash uchun kamroq vaqt sarflaydigan juftlik g’alaba qozonadi.

7. Uyqu vaqti!

Maqsad: Nafasingizni ishga soling.

Material: Yo’q.

Jarayon: Bolalar ko’zlarini yumib, qo’llarini magistral yoniga qo’yib, erga yotishlari kerak. Ular o’zlarini uxlayotgandek ko’rsatishlari kerak, shuning uchun biz ushbu faoliyatni amalga oshirayotganda chiqaradigan shov-shuvlarga yo’l qo’yiladi.

Keyin biz o’qituvchining ko’rsatmalariga va tasalli musiqa ritmiga binoan asta-sekin nafas olish va nafas olishdan iborat nafas olish mashqlarini bajarishni boshlaymiz. Nihoyat, faoliyat tananing barcha mushaklarini cho’zish va cho’zish bilan yakunlanadi.

Qoidalar: Yo’q.

Maslahatlar: Ushbu mashg’ulot bolalarga turli xil mashqlarni bajargandan so’ng dam olishlari uchun tavsiya etiladi. Agar kimdir uxlab qolsa, biz uni tark etishimiz mumkin. O’qituvchi nafas olish mashqlarini mayin ovoz bilan ko’rsatishi kerak. U oyoq va qo’llar bilan yumshoq harakatlar qilish bilan birga bo’lishi mumkin.

8. Biz sumo kurashchilarimiz!

Maqsad: sherigingiz bilan mekansal tashkilot ustida ishlash.

Material: Yo’q.

Jarayon: bolalarni ikkitadan juft qilib qo’yish kerak, keyin biz ularni orqa tomonga o’girilib, qo’llarini bir-biriga bog’lab qo’yish kerakligini tushuntirishimiz kerak.

O’yin shundan iboratki, o’qituvchi signal berganida, ikkalasi ham bor kuchlari bilan erga tegishga harakat qilishlari kerak, chunki ular kelishib olishlari va har birini o’zlari bajarishga urinmasliklari kerak.

Birinchi bo’lib erga urilgan futbolchilar g’alaba qozonishadi. Ular hali muvaffaqiyatga erishmaganlarga yordam berishga harakat qilishadi.

Maslahatlar: O’qituvchi o’quvchilarni rag’batlantirishi va bolalarni bir-biriga zarar etkazmaslik uchun ularni teng kuchga ega juftlarga ajratishi kerak.

9. Biz kartoshka bilan raqsga tushamiz

Maqsad: Muvofiqlashtirishni rag’batlantirish.

Material: har qanday o’lchamdagi kartoshka.

Jarayon: Biz bolalarni juftlarga ajratganimizdan so’ng, ularga kartoshka beriladi, ular peshonalariga qo’yib, oralarida ushlab turishlari kerak. Boshqa tomondan, musiqa ritmida raqs tushayotganda qo’llarni orqa tomonga qo’yish kerak.

Kartoshkani tushirmasdan qo’shiqni tugatishga muvaffaq bo’lgan juftlik o’yinda g’alaba qozonadi. Agar ular tugamasdan tashlab qo’ysalar, u yo’q qilinadi.

Maslahat: O’qituvchi aldashdan saqlanish uchun o’g’il bolalar kartoshkani ushlashi yoki qo’llariga tegizishiga yo’l qo’ymasligi kerak. Bundan tashqari, u qo’shiqni boshqarishi va juftliklar musiqa ritmida bajarishi kerak bo’lgan harakatlarni baqirishi kerak.

10. Qo’llanma

Maqsad: jamoaviy ishlashni rivojlantirish.

Material: bintlar va yumshoq ko’pik yoki olingan to’plar.

Jarayon: Biz bolalarni juftlarga ajratamiz, ulardan biri ko’zlarini bog’lab qo’ygan. O’yin shundan iboratki, ko’zlari bog’lab qo’yilganlar, yo’q qilish uchun to’pni bir-biriga tashlashi kerak. Agar ko’zlari bog’lab qo’yilgan kishiga to’p ikki marta urilsa, bu sodir bo’ladi.

Ko’zlari yopiq bo’lmagan bolalar, qo’llarini ushlab turadiganlarni boshqarishi va sherigiga har qanday tarzda to’p tegishini oldini olishlari kerak. Yo’qolmagan juftlik g’alaba qozonadi.

Maslahatlar: Ushbu faoliyat xavfsiz tarzda amalga oshirilishi uchun o’qituvchi qo’llanmalarga sherikni qanday qilib boshqarishning eng yaxshi usuli ekanligini tushuntirishi kerak. Qo’lingizni tortishingiz shart emasligini ta’kidlab, lekin ular qayoqqa borishlari kerakligini sabr-toqat bilan va ortiqcha baqirmasdan.

11. Yo’qotilgan narsalar qaerda?

Maqsad: jamoaviy ishlarni rag’batlantirish.

Material: qalam, o’chirgich, ko’zoynak kabi sinf ob’ektlari .

Jarayon: o’qituvchi sinf atrofida bir qator ob’ektlarni yashirishi kerak. Keyinchalik, u ilgari yashirgan narsalar bilan birga taxtada ro’yxat tuzishi kerak.

Faoliyat bolalarning cheklangan vaqt ichida ob’ektlarni 3 yoki 4 kishilik guruhlarda topishi kerak. Ushbu faoliyat ta’tilda ham amalga oshirilishi mumkin.

Maslahatlar: Agar u tanaffusda yoki ochiq joyda o’ynalsa, o’qituvchi yoki mas’ul shaxs atrof-muhit chegaralarini mos ravishda o’rnatishi kerak. Boshqa tomondan, ob’ektlar qaerda joylashgan bo’lishi mumkinligi haqida ham ma’lumot berilishi mumkin.

12. Kimdir menga o’xshaydi

Maqsadlar:

1. Guruh a’zolarining integratsiyasini rivojlantirish.
2. Odamlar bir-birlarini yaxshiroq biladigan muhitni targ’ib qiling.
3. O’zingiznikiga o’xshash ta’mga ega bo’lgan hamkasblar bilan tanishing.

Kerakli vaqt: taxminan 30 daqiqa.

Joy: ishtirokchilar erkin harakatlanishi mumkin bo’lgan keng maydon.

Kerakli materiallar: har bir ishtirokchi uchun choyshab va qalam.

Amalga oshirish uchun qadamlar:

1. Ushbu dinamika guruhning birinchi daqiqalarida ishlatilishi mumkin, shunda odamlar bir-birlari bilan tanishish uchun vaqt topadilar.
2. Mashg’ulotchi ulardan bir qator ma’lumotlarni qog’ozga yozib qo’yishni so’raydi. Masalan, masalan: birinchi familiya, kasb, so’nggi bor bo’lgan konsert, sevimli shokolad brendi va boshqalar. Ushbu savollar guruh a’zolarining yoshi va qiziqishlariga qarab tuzilgan.
3. Ularning har biri alohida javob berishi uchun bir necha daqiqa vaqt beriladi.
4. Keyinchalik, ular narsalarga bir xil yoki o’xshash javob bergan hamkasblarini izlashlari kerak. Ular sherikni turli xil narsalarda takrorlay olmaydilar. Bu ko’proq odamlar bilan suhbatlashish haqida yaxshiroq.
5. Vaqt o’tganidan keyin javoblar tekshiriladi. Agar guruh kattaligi kichik bo’lsa, ular buni birma-bir bajaradilar va agar bo’lmasa, faoliyat rahbari ulardan tasodifiy ravishda so’raydi.

13. Uylar

Katta guruh kichik guruhlarga bo’linadi, ularning ro’yxati 1 dan 5 gacha (uni tashkil etadigan odamlar soniga qarab). Ranglardan foydalangan holda, qog’ozga (har bir guruhga) uy chizish va ulardan so’raladigan ma’lumotlarni tarqatish so’raladi:

Eshik oldida: shakllangan guruh tarkibiy qismlarining nomlari.

Uyingizda: guruhning kursda, seminarda va hokazolarda kutgan umidlari. yangi boshlangan.

Devorlarda: boshqa guruhlarning idrokidan guruh taassurotlari.

Va nihoyat, har bir guruh o’z ishini namoyish qilishi kerak va har bir komponentning nomlari aytilganda (uyning eshigini ko’rsatganda), har bir kishi o’z ismini va o’zi haqida berishni istagan ma’lumotlarini aytib, o’zini tanishtirishi kerak.

14. Ranglar

Maqsad: ranglarni ajratish.

Material: turli xil rangdagi narsalar

Jarayon: Biz barcha to’plangan narsalarni tasodifiy ravishda stolga yoki erga qo’yamiz va barcha bolalarni buyumlar atrofida to’playmiz.

Biz har biridan ob’ektni olishni va ularni rangga qarab tartibga solishni so’raymiz. Har safar bola buyumni olganda, barchadan rangni baland ovoz bilan aytishni so’rashadi.

Qoidalar: har bir bola bir vaqtning o’zida faqat bitta ob’ektni olishi mumkin.

Maslahatlar: O’qituvchi har bir bolaning navbatini boshqaradi va tanlaydi.

15. Xazina ovi

Maqsad: Jamoa bilan ishlash va qadriyatlarni targ’ib qilish.

Material: sevgi, hamjihatlik, hurmat, bag’rikenglik, halollik, mas’uliyat va boshqalar kabi qadriyatlarni yozgan qutilar va varaqlar.

Jarayon: Har bir qutida ichida qiymati yozilgan varaq bo’ladi va ular bolalar topishi mumkin bo’lgan turli joylarga joylashtiriladi. Ular sandiqlarni va ularning xazinalarini kashf etgandan so’ng, ular foydalaniladigan vaziyatlarning qadriyatlari va misollari to’g’risida butun guruh bilan suhbatlashishga kirishadilar.

Qoidalar: Har safar ular xazina sandig’ini topganda, uni professorga olib borishlari kerak.

Maslahatlar: bitta g’olib yo’q, shuning uchun o’qituvchi bolalarni hamma sandiqlarni topsa yutadi deb o’ylashi kerak.

16. Hayvonlar

Maqsad:jismoniy mashqlar xotirasi.

Material: kartochka va ranglar.

Jarayon: varaq olinadi va 2 qismga bo’linadi. Birinchi yarmida ba’zi hayvonlar, masalan sigir, ikkinchi yarmida esa xuddi shu hayvonlar chiziladi. Bolalar har bir juft hayvonni turli rangdagi aylana shaklida aylantirib, shu bilan birga ularning ismlarini aytishlari kerak.

Maslahatlar: Buni itlar, mushuklar, sigirlar, cho’chqalar va boshqalar kabi uy hayvonlari bilan boshlash mumkin; va keyin sher, jirafa yoki rinoceros kabi boshqa hayvonlarni qo’shing.

17. To’pni menga uzat

Maqsad: mekansal tashkilotni amalga oshirish.

Material: o’rta to’p.

Jarayon: Biz bolalarni ikkita qatorga ajratamiz, har bir qatorning birinchisi to’pni oyoqlari orasidan sherigiga uzatishi kerak. Bunga ham xuddi shunday qilish kerak bo’ladi va hokazo oxirigacha. Birinchi bo’lib to’pni olib yurgan qator g’olib bo’ladi.

Qoidalar: Ular to’pni oyoqlari orasidan tashlamasliklari kerak, u faqat uzatilishi va qo’llari bilan ushlanishi kerak.

Maslahatlar: qatorni bolalarning bo’yiga qarab ajratish mumkin.

18. Shakllarni tanib olish

Maqsad: shakllar yoki shakllarni tanib olish.

Material: yurak, kvadratchalar, doiralar va uchburchaklar kabi kartondan yasalgan figuralar. Qutilari va bir tomonida tanlangan figuralarning shakli yasalgan sandiqlar.

Jarayon:sandiqlar va karton figuralar stolga qo’yilgan, bolalar ushbu shakllarning har birini tegishli qutiga solishlari kerak.

Maslahatlar: Dastlab oddiy figuralar yasash mumkin, ammo keyinchalik o’qituvchi kublar yoki konuslar kabi uch o’lchovli shakllarni loyihalashi mumkin.

Va siz, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun yana qanday dinamikani bilasiz?

Abdulla Avloniy — milliy uyg‘onish davri o‘zbek pedagogikasining asoschisi

O‘qituvchi va murabbiylar kuni munosabati bilan Milliy uyg‘onish harakatining tom ma’nodagi rahnamolari Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonovlarning Prezident Shavkat Mirziyoyev farmoniga muvofiq “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlanishi xalqimizning Istiqlol qahramonlariga nisbatan ulug‘ ehtiromining yorqin ifodasi bo‘ldi.

Jadid maktablari taraqqiyotining yangi davri – bunday maktablar uchun zamon talablariga to‘la javob bera oladigan pedagoglar guruhini tarbiyalab yetishtirish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni o‘zida mujassamlashtirgan darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari yaratish, yangi texnik vositalar, ko‘rgazmali qurollar ishlab chiqish XX yuzyillikning 10-yillaridan ko‘zga tashlana boshladi. Buning uchun endi ushbu maktablarning nazariy asoslarini yara­tish, yangi zamonaviy o‘qitish usullarini ishlab chiqish va ulardan yosh avlod o‘qituvchilarini bahramand qilish kerak edi. Mana shunday buyuk vazifani ado etish zamonasi­ning ulug‘ mutafakkirlari Abdulla Avloniy hamda Abdurauf Fitratlar zimmasiga tushdi.

Abdulla Avloniy – shoir, yozuvchi, dramaturg, publitsist. Shu bilan birga, pedagogik faoliyat ham uning hayotida muhim sahifani tashkil etadi. U faoliyatining ilk bosqichidan to umrining so‘nggi damlarigacha o‘qituvchilik qildi, pedagogika fanining ham nazariy, ham amaliy masalalari bilan muttasil shug‘ullandi, darsliklar yaratdi. Aytish mumkinki, u musulmon sharqi mumtoz pedagogikasining katta bilimdoni, shu bilan birga, XX asr zamonaviy o‘zbek peda­gogikasining asoschisi, o‘zbek tili va adabiyoti o‘qitish metodikasi fanining tamal toshini qo‘ygan mutafakkirdir. U faoliyati davomida ko‘plab zamonaviy pedagoglarni, metodist olimlarni tarbiyalab yetishtirdi.

Ma’lumki, o‘quvchilarni ifodali o‘qishga o‘rgatish adabiy o‘qish darslarining asosiy vazifalaridan biri hisob­lanadi. Ko‘rgazmali vosita vazifasini bajaruvchi ifodali o‘qish natijasida asar voqealari, g‘oyasi o‘quvchilar ko‘z o‘ngida namoyon bo‘ladi. Abdulla Avloniy savod chiqarishga qanchalik katta e’tibor bergan bo‘lsa, asarni tushunib o‘qish, ifodali o‘qish, badiiy asarni his qilishga shunchalik ko‘p diqqat qiladi. U ifodali o‘qishning bir necha turini ishlab chiqdi. O‘quvchilarning xor bo‘lib o‘qishlarini o‘qituv­chi A.Avloniy dirijyor kabi (chunki u dirijyorlik san’atidan xabardor edi – U.D.) boshqarib borgan. Hur fikrlar bilan ma’rifat maydoniga chiqqan mutafakkir o‘z darslarida ifo­dali o‘qishning ibtidoiy shakllari bilangina cheklanib qolmadi, shu bilan birga, uning yangi, zamonaviy shakllarini ishlab chiqdi.

1910-yillarda Riga shahridagi “Grammofon” jamiyati vakillari O‘rta Osiyo shaharlariga kelib, o‘zbek, qozoq, tojik, turkman xalqlari orasidagi mashhur hofizlarning kuy va qo‘shiqlarini, dostonlarini, xalq maqomlarini yozib oladilar. O‘z zamonasining yirik ma’rifatparvar shoiri, pedagogi Abdulla Avloniy o‘qitishda birinchilardan bo‘lib texnik vositalardan foydalandi. U “Maktabga targ‘ib” she’rini bastakor sifatida alohida diqqat bilan kuyga soladi va o‘quvchilarni xor bo‘lib o‘qishga o‘rgatadi. Bu o‘rinda u asarni timsollarga bo‘lib o‘qitishga ham alohida e’tibor berdi. So‘ngra 1911-yili bolalar xorini gramplastinkaga yozdirdi. Unda she’rning 4 misrasi ovozi baland ikki o‘quvchi tomonidan o‘qiladi:

Oqil qoshida, millat boshida

Nurlar sochub, yashnab turgan maktab emasmi?

Ilm-u hunarlar, gullar, chamanlar

Yoshlar uchun ochub turgan maktab emasmi?

Ko‘p bolalar musiqa sadolari ostida xor bo‘lib o‘qiy­dilar:

O‘qusun yoshlarimiz, bid’atni tashlarmiz,

Ketsun g‘aflat! Kelsun himmat! Yashasun millat!

Shu tarzda she’rning boshqa qismlari ham kuyga solib o‘qiladi. E’tiborli tomoni shundaki, ushbu “Maktabga targ‘ib” Avloniy o‘quvchilari xori yozilgan noyob plastinka O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Zokirjon Sultonov fonotekasida saqlanadi.

Shuni ham unutmaslik kerakki, Abdulla Avloniy birinchi o‘zbek teatri tashkilotchilaridan edi. Teatr uchun bir necha drama yaratdi, ularni rejissyor sifatida sahnalashtirdi.

Uning bu faoliyati o‘z maktabida xor, ifodali o‘qish, musiqa va ashula darslarini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb etdi. Abdulla Avloniyning badiiy asarlarni ifodali o‘qish sohasidagi bunday faoliyati tezda Toshkentning usuli qadim va usuli jadid maktablariga ham kirib bordi.

Mana shunday sharoitda yangi ochilayotgan maktablar uchun zamon talablariga javob bera oladigan o‘qituvchilarni tarbiyalab yetishtirish, maktablar uchun milliy ruh ufurib turgan darslik va majmualar yaratish uchun dasturulamal bo‘ladigan qo‘llanma kerak edi. Shuning uchun ham Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari Turkiston jadidlarining rahnamosi Munavvarqori Abdurashidxonov hamda ilg‘or pedagoglarning taklifi bilan yaratilgan edi.

To‘g‘ri, Abdulla Avloniy asarida axloqiy kategoriyalar haqida fikr yuritar ekan, birinchi o‘rinda o‘quvchilarni ko‘zda tutadi, ammo ularni bolalar tarbiyasiga singdirish vazifasini muallimlar zimmasiga yuklaydi. Demak, asar o‘quvchilardan ko‘ra ko‘proq muallimlar uchun yaratilganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Shu nuqtayi nazardan, Abdulla Avloniyning muallimlarga qarata aytgan quyidagi so‘zlari “Turkiy guliston yoxud axloq” asarining maqsadini to‘la ifodalaydi: “Fikr tarbiyasi eng kerakli, ko‘b zamonlardan beri taqdir qilinib kelgan, muallimlarning diqqatiga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadur. Fikr insonning sharofatlik, g‘ayratlik bo‘lishiga sabab bo‘ladur. Bu tarbiya muallimlarning yordamiga so‘ng daraja muhtojdurki, fikrning quvvati, ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog‘lidur. Ta’lim ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo‘lsa ham, ikkisi biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur”.

Bu so‘zlar o‘quvchilarga emas, kattalarga, ayniqsa, bo‘lg‘usi o‘qituvchilarga qaratilganligini anglash qiyin emas. Chunki ular kelgusida bularni bolalar — o‘quvchilar ongiga singdirishlari kerak. Shu tariqa, “Turkiy guliston. ” asari buyuk mutafakkir Shayx Muslihiddin Sa’diyning “Guliston” asariga nazira sifatida yaratilgan.

Barkamol insonni voyaga yetkazish, ularni yaxshilikka chorlash, yomonlikdan qaytarish tarbiya orqali amalga oshiriladi. Avloniyning pedagogika haqidagi ta’rifi ham hozirgi zamon ta’rifiga ancha mos keladi: “Tarbiya – “Peda­gogiya”, ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur”.

Shu tariqa “Turkiy guliston yoxud axloq” asari ko‘plab pedagoglar tavsiya va takliflariga binoan yaratildi. Asarga bo‘lgan ehtiyojning kattaligi tufayli o‘sha yillariyoq

2 marta — 1913 va 1917-yillarda bosmadan chiqdi. Bu asar, asosan, inson axloqi, ya’ni yaxshi va yomon xulqlar haqida fikr yuritadi. Asarning boshidayoq zamondoshlar e’tibori inson hayotida tarbiyaning buyuk ahamiyatiga jalb etilgan. Inson hech qachon yomon bo‘lib tug‘ilmaydi yoki yaxshi odamdangina yaxshi farzand yoki yomon odamdangina yomon odam tug‘ilmaydi, farzandning barkamol inson bo‘lib yetishuvida tarbiyaning ahamiyati buyukligi ta’kidlanadi.

Farzand tarbiyasi shaxsiy masala emas, u jamiyat, davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan buyuk ijtimoiy ishdir. U shu darajada buyuk ishki, Vatan istiqboli ham, millat taqdiri ham tarbiya bilan bog‘liq. Abdulla Avloniy so‘zlari bilan aytganda, “Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot — yo mamot, yo najot — yo halokat, yo saodat — yo falokat masalasidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallallohu alayhi vasallam afandimiz: “Insonlarning karami dinidadur, muruvvati aqlindadur, hasbi axloqindadur”, demishlar”.

Abdulla Avloniy inson tarbiyasini bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uch yo‘nalishga bo‘ladi: badan tarbiyasi, fikr tarbiyasi va axloq tarbiyasi. Xalqimiz “sog‘ tanda – sog‘ aql” deganidek, inson uchun avvalo badan (tan) salomat bo‘lmog‘i zarur, badan sog‘ bo‘lgandagina inson uchun zarur bo‘lgan boshqa amallarni singdirish mumkin. Buning uchun inson badanini ichkilik, ko‘knor, nasha kabi bevaqt zalolatga, tubanlikka eltuvchi, salomatlikka zarar, “ba’zisi harom, ba’zisi makruh” narsalardan asrashi kerak. Bu esa, A.Avloniy yozishicha, fikr tarbiyasi uchun zamin yaratadi. Fikr tarbiyasi farzandni komil inson darajasiga ko‘tarishda muhim omil hisoblanadi. Bu vazifani amalga oshirishda asosiy mas’uliyat o‘qituvchi zimmasiga tushadi. Chunki muallim dars jarayonida o‘quvchilarni fikrlashga, har qan­day voqea-hodisaning mohiyatini chuqur idrok qilishga o‘rgatadi. Bu o‘rinda Abdulla Avloniy ta’lim va tarbiya birligiga alohida ahamiyat beradi. Inson aqliy faoliyatining ifodasi bo‘lmish fikr tarbiyasi orqaligina katta sharafga, barkamollikka erishadi, bu o‘rinda o‘qituvchining fikrlash doirasining kengligi, bilim saviyasining har jihatdan yuksakligi o‘quvchilar tarbiyasida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Fikrlash qobiliyatini rivojlantirish aql bilan ish tutishga olib keladi: o‘quvchilarni yaxshi xulqlar bilan yomon xulq­larni farqlashga, komil inson uchun zarur bo‘lgan yaxshi xulqlarni egallashga, insonni zalolatga yetaklovchi yomon xulqlardan uzoq bo‘lishga o‘rgatadi.

Mutafakkir Abdulla Avloniy asarning “Yaxshi xulqlar” bobida diyonat, islomiyat, nazofat, qanoat, shijoat, sabr, intizom, vijdon, vatanni sevmoq, haqqoniyat, iffat, hifzi lison, sadoqat kabi insoniy fazilatlar haqida atroflicha fikr yuritadi, o‘z qarashlarini dalillash uchun Qur’oni karim oyatlaridan, Hadisi sharif da’vatlaridan namunalar, ulug‘ mutafakkirlar Aflotun, Arastu, Suqrot, Ibn Sino, Mavlono Rumiy, Shayx Sa’diy, Alisher Navoiy, Bedil fikrlaridan namunalar keltiradi.

Jadidchilik harakati namoyandalari ham Yevropa ma’rifatparvarlari kabi ilm-ma’rifatni, zamonaviy taraqqiyotni bayroq qilib ko‘tardilar, taraqqiyotga to‘g‘anoq bo‘la­yotgan, Qur’oni karim sura va oyatlarini, Hadisi sharif da’vatlarini o‘z manfaatlari yo‘lida buzib talqin qiluvchi mutaassib ulamolarga, qadimchilarga qarshi keskin kurash olib bordilar. Shuni ham unutmaslik kerakki, o‘zbek jadid ma’rifatparvarlarini Yevropa ma’rifatparvarlaridan ajra­tib turadigan asosiy jihat shundaki, ularning faoliyati zami­nida millatni Rusiya mustamlakasi zulmidan ozod etish, istiqlol, mustaqillik g‘oyasi yetakchilik qilar, jadid mutafakkirlari olib borgan faoliyat oq va qizil mustamlakachilarga birdek ma’qul emas edi. Shuning uchun ham ular bir umr ta’qib, tazyiq ostida faoliyat ko‘rsatdi va oxir oqibatda qirib tashlandilar.

Avloniy pedagogik qarashlarida aql va ilmning yuksak darajada ulug‘lanishi bevosita insonni ulug‘lash bilan uzviy bog‘lanadi. Chunki Olloh insonni barcha mavjudotlardan, maxluqotlardan ulug‘ qilib yaratdi. Unga ikki dunyo saodati(saodati dorayn)ga erishishdek buyuk maqsad uchun Aql berdi. Inson shu Aql yordamida ilm-ma’rifatni, taraq­qiyotni egallaydi, dunyoni boshqaradi. Mana, Abdulla Avloniyning Aqlga bergan ta’rifi: “Aql insonlarning piri komili, murshidi yagonasidur. Janobi Haq insonni hayvondan so‘z va aql ila ayirmishdur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: “Ey insonlar! Aqlingizga tavoze’ qilingiz. Siz janobi Haq buyurgan va qaytargan narsalarni aqlingiz ila bilursiz”, — demishlar”.

A.Avloniy inson salomatligi to‘g‘risida fikr yuritar ekan, uning asosiy omillaridan biri – tozalik haqida alohida bob ajratadi. “Nazofat” deb nomlanuvchi bobda odamni xalq o‘rtasida, hatto Olloh qoshida sevimli qiladigan vosita pokizalik, nazofatdir. Inson nafaqat o‘z badanini, kiyim-kechagini, shu bilan birga, yashab turgan joyini, muhitini, shahrini, Vatanini pokiza saqlashi kerak. Atrof-muhitning nopokligi turli-tuman kasalliklarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ifloslik, nopoklik balosidan poklik, nazofat davosi bilan qutulish kerakligini alohida ta’kidlaydi.

A.Avloniy shu tariqa sabr, hilm, miqyosi nafs, intizom, vijdon kabi insoniy fazilatlar haqida chuqur ma’noli fikrlar bayon qiladi. Ammo Vatan haqidagi qarashlari yanada muhimroq, yanada e’tiborliroq. Vatan — Ona kabi yagona, Ona kabi muqaddas. Bu mavzu necha-necha asrlar davo­mida adabiyot va san’at ahllari e’tiborini o‘ziga maftun etib kelgan. E’tibor bering, 1960-yillarda Erkin Vohidovning “O‘zbegim”, Abdulla Oripovning “O‘zbekiston” qasidalari, “Men nechun sevaman O‘zbekistonni?” she’ri o‘zbek xalqi orasida shunchalar aks sado berdiki, hatto sho‘ro maf­kurachilarini talvasaga solib qo‘ydi. O‘zbekiston bo‘ylab birorta to‘y-u tomosha yo‘q ediki, bu she’rlar to‘lib-toshib yoddan o‘qilmasa yoki qo‘shiq qilib aytilmasa. Nega millat his-tuyg‘ularini shunchalar junbushga soldi bu she’rlar?! Ongimizga 130 yildan ortiq vaqt davomida o‘zga millat, o‘zga vatan, o‘zga til “buyuk”ligini singdirib keldilar, xalqimiz esa o‘z millati va o‘z ona-Vatani, o‘z ona tili haqida iliq bir so‘zga intiq edi. Vatan va millat tushunchasi jism-u jondir. Shuning uchun ham Abdulla Oripov yozadi:

Xo‘sh, nechun sevaman O‘zbekistonni,

Sababini aytgin desalar menga,

Shoirona go‘zal so‘zlardan oldin

Men ta’zim qilaman ona xalqimga.

Sho‘rolar hukumati o‘sha vaqtlarda o‘zbek farzandlari ongiga, shuuriga singdirmoqchi bo‘lgan Vatan, Millat, til haqidagi “sovet vatani”, “sovet xalqi”, “buyuk rus tili” kabi soxta tushunchalarni chilparchin qilib tashladi bu she’rlar.

Sho‘rolar davrida oliy o‘quv yurtlari va o‘rta maktablar uchun tuzilgan bir qancha adabiyot darslik va majmualari muallifi, O‘zbekiston Xalq o‘qituvchisi, Respublikada xizmat ko‘rsatgan fan arbobi rahmatli otam Subutoy Dolimov bir kuni 25 yil davomida qayta-qayta ishlanib nashr etilgan o‘zi tuzgan 5-sinf “Vatan adabiyoti” darslik-majmuasini ko‘rsatib: “Shu ham “Vatan adabiyoti” majmuasi bo‘ldimi? 65–70 foizi rus adabiyotidan qilingan tarjimalar! Qani endi, o‘zbek yozuvchi va shoirlarining milliy ruh ufurib turgan eng go‘zal nazmiy va nasriy asarlaridan bolalarimiz uchun majmualar tuzsang!”, deb orzu qilgan edi.

XIX asrning 90-yillarida rus-tuzem maktablarida o‘qiy­digan mahalliy millat bolalari uchun S.Gramenisiyning uch kitobdan iborat “Книга для чтения” (“O‘qish kitobi”) asari darslik sifatida nashrdan chiqarildi. N.Ilminskiy­ning ruslashtirishga qaratilgan qarashlari zaminida yaratilgan ushbu darslikda Rusiyani, rus xalqini ulug‘lovchi, ko‘klarga ko‘tarib maqtovchi, Rusiyani buyuk vatan sifatida ta’rif-tavsif etuvchi o‘nlab nazmiy va nasriy matnlar beril­gan edi. Bu tasodifiy hol emas, aksincha, uzoqni ko‘zlab amalga oshirilgan tadbir edi. Darslikning shovinistik maqsadini jadid pedagoglari tushunib yetgan va millat farzandlarini vatanparvarlik, millatparvarlik ruhida tarbiyalash masalasiga alohida e’tibor qaratgan edilar. Bu hol ular yaratgan har bir darslikda, har bir ilmiy va badiiy asarlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston. ” asarida “Vatanni suymak” degan bob bor. Unda yosh qalblarda o‘z ona Vatani Turkistonga nisbatan muhabbat tuyg‘ularini mavjga keltiruvchi shunday misralar bor:

Vatan, Vatan deya jonim tanimdan o‘lsa ravon,

Banga na g‘am, qolur avlodima o‘y-u Vatanim.

G‘ubora do‘nsa g‘amim yo‘q vujud zeri vahm,

Choraki, o‘z Vatanim xokidur go‘ru kafanim.

Tug‘ub o‘san yerim ushbu Vatan vujudim xok,

O‘lursa aslina roje’ bo‘lurmi man g‘amnok.

Ushbu asar yozilgan davrni — Vatanimiz mustamlaka iskanjasida fojey ahvolga tushgan, kelgindilar oyog‘i ostida toptalgan davrni to‘la his qilib, “Vatanni suymak” bobi o‘qilsa, Vatan istiqloli, ozodligi uchun inson, hatto jonini ham fido qilishi kerak, degan g‘oya asar qatlariga singdirib yuborilganligini sezish qiyin emas. Vatan tuprog‘i muqad­das: unda ajdodlarimizning xoklari, kelajak nasllarimizning haqlari bor. Shuning uchun ham Vatanni oddiygina sevish mumkin emas, uning istiqboli uchun kuyunish, kurashish, kelguvsi avlodlarga to‘la-to‘kis, ozod, farovon holda topshirish hissi ham mavjud. Abdulla Avloniy ona-Vatanga mana shunday yoniq qalb bilan munosabatda bo‘ladi. U kelgusida yaratilajak darslik va majmualarda millatparvarlik, vatanparvarlik ruhi barq urib turgan badiiy matnlarni ko‘proq berish kerakligini nazarda tutgan edi.

“Turkiy guliston yoxud axloq” asarida bir kichik bob “Hifzi lison” (“Til muhofazasi”) deb nomlanadi. Hamma vaqt, hamma ijtimoiy-siyosiy formatsiyada millatning mavjudligini, e’tiborini belgilovchi ko‘zgu — uning tili va adabiyotidir. Ulug‘ san’atkor shoir Abdulhamid Cho‘lpon “Adabiyot o‘lsa, millat o‘lur” deb yozgan edi “Adabiyot nadur?” maqolasida. Har bir inson, birinchi navbatda, o‘z ona tilini mukammal bilishi, tilining ravnaqi, sofligi uchun kurashishi, jon kuydirishi kerak. Asar muallifi o‘rinsiz o‘zga til so‘zlarini qo‘shib, aralash-quralash ishla­tishga keskin qarshi chiqadi va buni madaniyatsizlikning yaqqol ko‘rinishi deb biladi. Avloniyning ona tiliga bunday

qarashlari hozirgi kunimizda — mustaqillik davrida ham har bir gapiga, albatta, 2-3 o‘rischa so‘zni qo‘shib gapiruv­chi yoshlarimizga yoki o‘ris tilini durustroq bilmasa-da, radio va televideniye orqali ruscha intervyu beruvchi, o‘rischa gapirishni madaniyat belgisi deb biluvchi, hatto ba’zi bir nodon kattalarga ham to‘la taalluqlidir: “Har bir millatning dunyoda borlig‘in ko‘rsatadurgon oyinayi

hayoti — til va adabiyotidur, — deb yozadi Avloniy. — Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur. Hayhot! Biz turkistonliklar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursin, kundan-kun unutmak va yo‘qotmakdadurmiz. Tilimizning yarmi arabiy, forsiy o‘lgani kamlik qilib, bir chetiga rus tilini ham yopishdurmakdamiz. Zig‘ir yog‘i solib, moshkichiri qilib aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur”.

Muallif tomonidan ushbu bobning yaratilishi kuchli hayotiy ehtiyoj, ma’naviy zarurat samarasidir. Jadidlar milliy ta’limning zamini sifatida ona tili o‘qitish masalasiga e’tiborni kuchaytirdilar, chunki milliy ruh, milliy ma’naviyatni “sut bilan kirgan. ” deganlaridek, faqat ona tili orqaligina singdirish mumkin. Bu — jadid mutafakkirlari peda­gogik qarashlarining tub mag‘zini tashkil qiladi. Mahalliy millat bolalari uchun maxsus ochilgan davlat tasarrufidagi rus-tuzem maktablarida ona tili, uning adabiyoti, dini va tarixini o‘qitish masalasiga maxsus e’tibor berilmadi. O‘z tili, dini, madaniyati, tarixidan xabarsiz kichik ma’murlar toifasini tarbiyalab yetishtirish ruslashtirish siyosatining birinchi va hal qiluvchi bosqichi edi. Munavvarqori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitratlar rahnamoligida ochilgan va xalq o‘rtasida katta e’tibor qozongan jadid maktablari mohiyat e’tiboriga ko‘ra rus-tuzem maktablariga qarshi qaratilgan edi. Shuning uchun ham A.Avloniyning ona tiliga nisba­tan buyuk muhabbat bilan aytgan so‘zlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘sib kelayotgan yosh (shu bilan birga, hozirgi) avlodlarga qaratilgan edi:

Ey ona til, aziz qadrdonim,

Iltifoti ruhim, rahmonim.

Tug‘dig‘im kundan aylading ulfat,

O‘lgunimcha ayilma, ey jonim.

Menga ilm-u adab san o‘rgatding,

Chin adib, muallim shonim.

Millating ruhini ko‘targuchisan,

Ey muqaddas karamli sultonim.

O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish hamma vaqt ta’lim-tarbiya tizimining birlamchi va asosiy vazifasi bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Abdulla Avloniy atoqli metodist olim sifatida mazkur asarida o‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirish masalasiga, voizlik (notiqlik) san’atini egallashga alohida e’tibor qaratadi. Muallif fikricha, har bir o‘quvchi ona tilida o‘z fikrini aniq, ta’sirchan, shu bilan birga, chiroyli bayon qilish qobiliya­tiga ega bo‘lishi, so‘zning nozik tovlanishlarini his qilishi kerak. Buning uchun esa o‘quvchi ona tilining nozik, go‘zal ifodalarini, nafosatini puxta egallagan bo‘lishi shart. Bu so‘zlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yozma nutq o‘stirish masalasiga ham bevosita taalluqlidir: “Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy og‘iz orasidagi tilni (og‘zaki nutqni — U.D.) ham saqlamak lozimdur. Chunki so‘z insonning daraja va kamolini ko‘rsatadurgon torozusidur. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qiymatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar”.

“Turkiy guliston yoxud axloq” asarining “Yomon xulq­lar” qismi 18 bobdan iborat. Muallif insonning bunday xulqlarini “saodati abadiyadan mahrum qiladigan, janobi Haq qoshida va xalq nazarida mazmum, hayoti jovidonimiz uchun masmum bo‘lgan axloqi zamimalar. ” deb ataydi. Asar muallifi kishilarning ham ijobiy, ham salbiy xulqlarini bayon qilib, kitobxonlar mulohazasiga havola qiladi, ularni mustaqil fikrlashga da’vat etadi. U “Bu sanalgan yomon xulqlarning fanoliqlarini, yuqorida sanalgan yaxshi xulq­larning go‘zalligini insof muvozanasi ila o‘lchab, vijdon muhokamasi ila tahqiqlab, yaxshilarini tinglab amal qilmak, yomonlarini onglab, hazar qilmak lozimdur”, deydi.

Avloniy asarning keyingi bobida g‘azabning ikki xil xususiyatini bayon qiladi. Biri — dushmandan o‘zini, millatini, Vatanini mudofaa qilishda insonning g‘azabi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu o‘rinda g‘azab dushmanga qarshi kurashda unga katta kuch-qudrat bag‘ishlaydi. Ikkinchisi — birovni jabr-zulm yo‘li bilan ishlatish, begunoh odamlarga achchiq va sovuq muomalasi bilan dahshat

solishdan iborat bo‘lgan salbiy xususiyatdir. Hilm — yumshoq tabiatlilik bilan g‘azabning oldini olish mumkin. Avloniy bu haqda Imom Shofe’iy hazratlarining so‘zlarini keltiradi: “Qilich va nayza ila hosil bo‘lmagan ko‘b ishlar yumshoqlik va muloyimlik ila hosil bo‘lur. G‘azabning zarari egasiga qaytur”, — demishlar”.

Mutafakkir asarning “Yomon xulqlar” qismida yana bir nihoyatda muhim masalaga e’tiborni qaratadi. Bu “Jaholat” va “Aqsomi jaholat” (“Jaholat qismlari”) boblaridir. Jaholat nodonlikdan, ilmsizlikdan hosil bo‘ladi. Insoniyatning eng g‘addor dushmani jaholatdir. Asar muallifi jaholatni ikki qismga ajratadi: biri — “jahli basit” (oddiy jaholat), ikkinchisi — “jahli murakkab”. “Jahli basit” kasaliga mubtalo bo‘lganlar biror narsani bilmaydilar va bilmasliklarini e’tirof etadilar. Bularning davosi nisbatan oson, ularni o‘qitish, o‘rgatish, bilim berish bilan bu marazdan forig‘ qilish mumkin. “Jahli murakkab” kasaliga duchor bo‘lganlar bilmagan narsalarini bilaman deb da’vo qiladilar. Ularni tuzatish ancha murakkab ish. Jahli murakkab qanchadan-qancha ilm-fan, taraqqiyot fidoyilarini ta’qib-tazyiqqa, vatanjudolikka duchor etdi, Ulug‘bekdek buyuk alloma, adolatli podshoh uning qurboni bo‘ldi. “Jahli murakkab” namoyandalari millatni asriy qoloqlikda, jaholatda saqlashda mustamlaka­chilar uchun qurol vazifasini bajardilar. Hatto “jahli murakkab” haqida Munavvarqori Abdurashidxonov maxsus “Bizning jaholat — jahli murakkab” nomli maqola ham yozdi. Unda muallif jaholatparast ulamolarni, ilm-ma’rifatdan yiroq eski maktab va madrasalarni, ularning homiylari­ni qattiq tanqid qildi. Ularning johilligi tufayli Vatanimiz to‘rt yuz yil davomida jahon taraqqiyotidan butkul uzilib qoldi.

Abdulla Avloniy har bir axloqiy kategoriyani tahlil va talqin qilar ekan, bevosita o‘z davri muammolari bilan bog‘laydi, shuning uchun ham asarda davr nafasi ufurib turadi. Mustamlaka Turkistonning fojiali ahvoli, erksizligi, chor hukumatining o‘lkada olib borayotgan dahshatli iqtisodiy siyosati asar qatlariga mohirona singdirib yuborilgan: “Ovrupoliklar o‘zimizdan olgan besh tiyinlik paxtamizni keltirib, o‘zimizga yigirma besh tiyinga soturlar. Ammo biz turkistonliklar dumba sotub, chandir chaynaymiz, qaymoq berib, sut oshaymiz, non o‘rniga kesak tishlaymiz. So‘zning qisqasi hozirgi zamonga muvofiq kishi bo‘lmak uchun ilm va ma’rifat ila barobar iqtisod, insof, tuganmas say’, bitmas g‘ayrat lozimdur”.

Asarda muallifning o‘zbekcha so‘zlarni nihoyatda

nafis his qilishi ko‘zga yaqqol tashlanadi. A.Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” asarini zamondoshlari — muallimlarning taklif va istaklarini nazarda tutgan holda, garchi og‘ir bo‘lsa-da, Shayx Sa’diy uslubida yozmoqni muqaddas deb bildi. Sa’diyning “Guliston” asariga chuqurroq razm solsak, hayotdagi salbiy voqea-hodisalarni, yaramas xulqli kishilarni fosh etishda g‘azab-nafrat, kuchli hajv bilan ifodalashdan ko‘ra yengil kulgi, mutoyiba, kinoyadan ustalik bilan foydalanganligining guvohi bo‘lamiz. Buni asar muallifi ulug‘ mutafakkirning o‘zi ham alohida ta’kidlaydi: “. Lekin sohibi dillarning ravshan va musaffo ra’yi oroyishlarig‘a maxfiy va po‘shida qolmasinkim, shofiy mav’izalarning durlardan iborat rishtasig‘a chekmishdururman. Pand va nasihatning talx va achchiq dorusini zarofat va latofat shahdi bila og‘ushta qilmishdururman, tokim qabul davlatidin mahrum va noumid bo‘lub qolmag‘ay. Masnaviy:

Biz nasihat bajoy kelturduk,

Pandin oxirig‘a yetkurduk.

Gar kishi mayl etib quloq solmas,

Bizdin elga poyom bo‘lg‘oyu bas”.

Abdulla Avloniy ham Shayx Muslihiddin Sa’diy kabi har bir bob oxirida o‘z axloqiy qarashlarini xulosalovchi qissadan hissa sifatida 4-5 bayt she’r keltiradi, keskin fosh etuvchi achchiq tanqid, hajv Avloniy asarida ham deyarli ko‘zga tashlanmaydi. Bu bilan u, birinchi navbatda, norasida bolalarni — o‘quvchilar ruhiyatini, ulardagi yumshoqtabiatlilikni, poklikni nazarda tutgan bo‘lsa, ajab emas. Aslini olganda, buyuk Sa’diyning “Guliston” asari ham tilining nihoyatda samimiyligi, beozorligi tufayli ko‘plab ijodkorlarni o‘ziga maftun etib keldi, necha-necha yuzyilliklar davomida maktab va madrasa o‘quvchi hamda talabalarining asosiy darsligi vazifasini ado etib keldi.

Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarini butun Turkiston ziyolilari katta mamnuniyat va qoniqish bilan kutib oldilar, uning targ‘ib-tashviqiga alohida e’tibor berdilar. Ta’lim-tarbiyaga bag‘ishlangan bu

noyob, mukammal asarning har bir adabiyot va san’at ahli, muallimlar, umuman, o‘zbek xonadoniga kirib borishini dil-dildan orzu qildilar: “Turkiston viloyatining gazeti”, “Sadoyi Turkiston”, “Sadoyi Farg‘ona” gazetalarida ushbu asarni ta’rif-tavsif etuvchi turkum maqolalar e’lon qilindi. Bunga “Turkistonga zo‘r shodlig‘” sarlavhali maqola-taqriz dalil bo‘la oladi: “Ko‘pdan beri kutilgan Turkiston uchun eng kerakli “Turkiy guliston yoxud axloq” ismli axloq kitobi ochiq tilda, Turkiston shevasida Shayx Sa’diy usulida Abdulla Avloniy tarafidan yozilub, toshbosmada bosilub, 132 betdan iborat muhim asar maydonga chiqdi. Har bir adabiyot oshiqlarina, xususan, muallim afandilara biror nusxani tavsiya qilurmiz”. (“Sadoyi” Turkiston” gazetasi, 1914- yil, 24-son).

Darhaqiqat, A.Avloniy ushbu “Turkiy guliston yoxud

axloq” asarida zamonaviy pedagogikaning nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqdi hamda asar bo‘lg‘usi yosh muallimlarni tarbiyalashda, milliy ruh ufurib turgan darslik va majmualar yaratishda dasturulamal vazifasini bajardi.

pedagogika fanlari doktori