A vitamini haqida malumotlar

A vitamini nima?

A vitamini yog’da eriydigan vitaminning bir turi bo’lib, jigarda saqlanadi. Oziq-ovqatlarda A vitaminining 2 turi mavjud. Ulardan birinchisi oldindan tayyorlangan A vitamini. U retinol sifatida ham tanilgan va A vitaminining faol shaklidir. Go’sht, baliq, parranda go’shti, to’liq sut va sut mahsulotlari kabi hayvonlarning oziq-ovqatlarida mavjud.

A vitaminining ikkinchi turi provitamin A sifatida tanilgan va meva va sabzavotlar kabi o’simlikka asoslangan oziq-ovqatlarda mavjud. Ikkinchi turning yana bir nomi karotenoidlar bo’lib, ular oziq-ovqatlarga quyuq rang beradi, ya’ni pigmentlar. Bu tur A vitaminining faol shakliga aylanishi mumkin. 500 dan ortiq karotinoidlar ma’lum.

Provitamin A ning eng keng tarqalgan turi beta-karotin deb ataladi. Vitaminlar odatda organizm tomonidan umuman ishlab chiqarilmaydigan yoki sog’liq uchun salbiy oqibatlar yoki kasallikning oldini olish uchun yetarli miqdorda ishlab chiqarilmaydigan muhim oziq moddalardir. Shu sababli organizmni vitaminlar bilan to’g’ri ovqatlanish va vitamin qo’shimchalari bilan faqat tibbiy zarurat bilan ta’minlash kerak. A vitamini kapsulalar shaklida sotiladigan mahsulotlarda ham mavjud. U ko’pincha retinil asetat yoki retinil palmitat (oldindan tuzilgan A vitamini), beta-karotin (provitamin A) yoki ikkalasining kombinatsiyasi sifatida qo’shimchalarga qo’shiladi.

A vitaminining qanday foydalari bor?

• A vitamini sog’lom tishlar, suyaklar, yumshoq to’qimalar, shilliq pardalar va teri tuzilmalarini shakllantirish va saqlashga yordam beradi. U ko’zning to’r pardasida rang beruvchi pigmentlarni ishlab chiqaradi.
• A vitamini, ayniqsa kam yorug’likda yaxshi ko’rishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, sog’lom homiladorlik va homiladorlikdan keyingi emizishda katta rol o’ynaydi.
• Beta-karotinli A vitaminlari antioksidantdir. Antioksidantlar hujayralarni erkin radikallar deb ataladigan moddalarning shikastlanishidan himoya qiladi.
• Ma’lumki, erkin radikallar ba’zi surunkali va uzoq davom etadigan kasalliklarga hissa qo’shadi va qarishda rol o’ynaydi. Beta-karotin o’z ichiga olgan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish saraton xavfini kamaytirishi mumkin. Biroq, beta-karotinni o’z ichiga olgan qo’shimchalar saraton xavfini kamaytirishi ko’rsatilmagan.

A vitamini yetishmovchiligi

Organizmda vitamin A yetishmovchiligi bo’lsa, turli xil ko’z va ko’rish muammolari paydo bo’lishi mumkin. Bu muammolar orqaga qaytariladigan tungi ko’rlik va kornea shikastlanishi bo’lgan kseroftalmiyani o’z ichiga oladi. A vitamini tanqisligi giperkeratozga yoki quruq, qoraygan teriga ham olib kelishi mumkin.

Meyoridan ko’p A vitamin zararlimi

A vitaminining ortiqcha bo’lishi ham kasallikka olib kelishi mumkin. A vitaminining yuqori dozalari tug’ma nuqsonlarga olib kelishi mumkin. A vitaminining o’tkir zaharlanishi odatda odam bir necha yuz ming A vitaminining xalqaro birliklarini iste’mol qilganda sodir bo’ladi. A vitamini bilan surunkali zaharlanish kuniga 25 000 dan ko’proqni muntazam ravishda qabul qiladigan kattalarda paydo bo’lishi mumkin.

Chaqaloqlar va bolalar A vitaminiga ko’proq sezgir. Ular A vitaminining kichikroq dozalarini yoki retinol kabi A vitamini o’z ichiga olgan mahsulotlarni qabul qilgandan keyin ham kasal bo’lib qolishi mumkin. 

Ko’p miqdorda beta-karotin odatda odamlarni kasal qilmaydi. Biroq, beta-karotinning yuqori miqdori terining rangini sariq yoki to’q sariq rangga aylantirishi mumkin. Beta-karotin iste’moli kamayganda, terining rangi normal holatga qaytadi.

Qaysi mahsulotlar A vitaminini o’z ichiga oladi?

A vitaminining 2 turi mavjudligi sababli, A vitamini manbalarini 2 toifaga bo’lish mumkin.

• Tayyorlangan A vitamini  jigar, baliq yog’i, qizil ikra, tovuq jigari, sariyog , tuxum sarig’i, yog’li sut, pishloq, qaymoq, buyrak kabi hayvonlardan olinadi. 
• Provitamin A qovoq, broklin, sabzi, ismaloq, ko’katlar, qizil qalampir, karam, Bryussel gullari, shirin kartoshka, apelsin va to’q yashil bargli sabzavotlarda ko’p .

Sabzavot yoki mevaning rangi qanchalik quyuqroq bo’lsa, unda beta-karotin shunchalik ko’p bo’ladi. Beta-karotinning o’simlik manbalarida yog’ va xolesterin yo’q. Agar bu manbalar yog ‘bilan iste’mol qilinsa, ulardan A vitaminining so’rilishi ortadi. Tananing boshqa muhim vitaminlarga, shu jumladan A vitaminiga bo’lgan kunlik ehtiyojini olishning eng yaxshi usuli turli xil mevalar, sabzavotlar, boyitilgan sut mahsulotlari, quritilgan loviya, yasmiq va don kabi dukkakli ekinlarni iste’mol qilishdir.