Teratogen nima

Teratogen — bu embrion va homilada tug’ma nuqsonlarni keltirib chiqaradigan modda sifatida ma’lum. Ba’zi dorilar yoki kimyoviy moddalar teratogenlarga misol sifatida qabul qilinadi. Ayniqsa, homiladorlik davrida bunday moddalar ta’siriga tushish turli kasalliklarning paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin.

Teratogenlar embrionga zarar yetkazadi. Chaqaloqlarda tug’ma nuqsonlarga sabab bo’ladi. Ular homila anomaliyalarini keltirib chiqarishi bilan mashhur.

Teratogen nima?

Homiladorlik davrida bo’lajak onalar ba’zi moddalarni iste’mol qilishi yoki ulardan nafas olishi mumkin. Ta’sir ostida qolgan moddalarning bir qismi zararli tarkibga ega bo’lishi ehtimoli bor. Ushbu zararli tarkibiy qismlar teratogen deb ataladi.

Ushbu moddalar homilada tug’ma strukturaviy yoki ba’zi funksional buzilishlarga sabab bo’ladi. Teratogenlar, shuningdek, organlarning rivojlanish jarayoniga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Organlarning rivojlanish davrida organ nuqsonlari paydo bo’lishiga olib keladi. Bu holat doimiy yoki vaqtinchalik sog’liq muammolarining yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin.

Teratogenlar nafaqat chaqaloqqa, balki onaga ham zarar yetkazishi mumkin.

Muntazam qabul qilinadigan ba’zi dori vositalari, radiatsiya yoki infeksiyalar teratogen sifatida tanilgan. Homiladorlik davrida ayollar qabul qiladigan ushbu dorilar yoki infeksiya holati teratogen bo’lishi mumkin. Bunday vaziyatda ham homilada funksional buzilishlar yuzaga kelishi, ham bo’lajak onada turli sog’liq muammolari paydo bo’lishi mumkin.

Shu sababli, homiladorlik davridagi ayollarga shifokor nazoratini kanda qilmaslik va shifokorlar tavsiya etgan dorilardan tashqari boshqa dori vositalarini ishlatmaslik tavsiya etiladi. Bu jarayonda shifokor ko’rsatmalariga rioya qilish zarur.

Teratogen turlari qanday?

Teratogenlar o’z ichida tasniflanadi. Bu tasniflash teratogenning xususiyatlariga, ta’sir qiladigan organlariga va ta’sir darajasiga qarab belgilanadi. Teratogenlar to’rt xil toifaga ajratiladi.

Jismoniy teratogenlar

Radiatsiya tarkibli ta’sirlar jismoniy (fizik) teratogenlar deb ataladi. Odatda tibbiy tasvirlash (rentgen, tomografiya) jarayonida homila zarar ko’rishi mumkin.

Kimyoviy teratogenlar

Kimyoviy teratogenlar iste’mol qilingan ba’zi moddalarga bog’liq holda yuzaga keladi. Ayniqsa, alkogol va tamaki (sigareta) iste’moli kimyoviy teratogenlar sifatida tasniflanadi. Kimyoviy teratogenga yana bir misol sifatida dori vositalarini keltirish mumkin. Qabul qilingan dorilarning tarkibi teratogen moddalarni o’z ichiga olishi mumkin.

Sanoat kimyoviy moddalari ham ushbu toifaga kiradi. Ayniqsa, bosmaxona yoki sanoat kabi muhitlarda ishlaydigan odamlar muntazam ravishda ushbu hidlardan nafas olishlari mumkin. Erituvchi hidi, bo’yoq hidi va shu kabi hidlar kimyoviy teratogenlar qatoriga kiradi.

Biologik teratogenlar

Ba’zi yuqumli kasalliklar biologik teratogenlar toifasiga kiradi. Bu holat virusli infeksiyalarga bog’liq holda kuzatilishi mumkin. Virusli gepatit, zamburug’li infeksiyalar va shunga o’xshash holatlar biologik teratogenlardir.

Oziqlanishga bog’liq teratogenlar

Muvozanatsiz ovqatlanish yoki yetarli darajada oziqlanmaslik teratogen paydo bo’lishiga olib keladi. Ovqatlanish buzilishi (Eating disorders) mavjud shaxslarda ham bu holat uchraydi. Homiladorlik davridagi ayollarda kuzatiladigan foliy kislotasi (folic acid) yetishmovchiligi ham oziqlanishga bog’liq teratogenlar sinfiga kiradi.

Teratogenlarning ta’siri qanday?

Teratogenlarning o’ziga xos ta’sir mexanizmlari mavjud. Bu holat teratogenlarni tasniflashda ham muhim rol o’ynaydi. Teratogen homilaning DNK tuzilishiga bevosita zarar yetkazishi mumkin. Bu esa hujayra bo’linishida ba’zi muammolarni keltirib chiqaradi.

Shuningdek, u hujayraning ixtisoslashuv jarayonini buzadi. Hujayra ixtisoslashuvining buzilishi esa organlar, to’qimalar va hujayralarning g’ayritabiiy rivojlanish jarayoniga kirishiga sabab bo’ladi. Homiladorlik davridagi ayollarning teratogen ta’siriga uchrashi gormonal muammolarga ham olib keladi. Ayniqsa, qalqonsimon bez gormoni bu jarayonda salbiy ta’sir ko’radi. Gormonlarning salbiy ta’sir ostida qolishi homilaga zarar beradigan holat sifatida ma’lum.

Ba’zi teratogenlar esa apoptoz (apoptosis) jarayoniga, ya’ni organlar va to’qimalarning to’g’ri dasturlashtirilishini ta’minlaydigan hujayra o’limi jarayoniga ta’sir qiladi. Teratogen turlari turli xil ta’sir mexanizmlariga ega. Biroq, umumiy qilib aytganda, har bir teratogen turi organlar va hujayralarning g’ayritabiiy rivojlanishiga sabab bo’ladi. Shu bilan birga, homila yoki embrionga zarar yetkazadi.

Teratogenning zararlari nimada?

Teratogen ta’siriga tushishning bir qancha zararlari bor. Bu zararlar ham bo’lajak onaga, ham ona qornida rivojlanish jarayonida bo’lgan chaqaloqqa jiddiy ta’sir qiladi. Teratogenga duchor bo’lish tug’ma nuqsonlarga yo’l ochadi. Shuningdek, turli xil sog’liq muammolarining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi.

Teratogenning zararlaridan biri — bu o’sishning orqada qolishidir. Homiladorlik davrida teratogen ta’siriga tushilganda, chaqaloqlar o’sish jarayonini ancha uzoq muddatda yakunlaydi. Teratogen ta’siriga uchragan onalarning chaqaloqlarida aqliy rivojlanish muammolari ko’rilish xavfi ham juda yuqori.

Agar homiladorlik davridagi ayol me’yordan ortiq teratogen ta’sirida qolsa, homila tushishi (abort) xavfi mavjud. O’lik tug’ilish ehtimoli ham yuzaga kelishi mumkin. Bulardan tashqari, chaqaloqlarda strukturaviy yoki funksional buzilishlar kuzatilishi mumkin.

Teratogenlar va tug’ma nuqsonlar

Homilador ayolning teratogen ta’siriga uchrashi tug’ma nuqsonlarga sabab bo’ladi. Strukturaviy buzilishlar yuzaga kelganda chaqaloqlarda: yurak kasalliklari, umurtqa pog’onasi ochiqligi yoki organlarning me’yordan kichik bo’lishi kabi muammolar paydo bo’ladi.

Organlar teratogen sababli rivojlanishini to’liq yakunlay olmaydi. Teratogen strukturaviy tug’ma nuqsonlarga olib keladi. Tug’ma nuqsonlar aqliy rivojlanish muammolariga yo’l ochadi. Aqliy jihatdan yuzaga keladigan tug’ma nuqsonlar aqliy zaiflik yoki o’rganishdagi muammolar shaklida namoyon bo’ladi. Funksional tug’ma nuqsonlarda esa ko’pincha bolalarning motor (harakatlanish) ko’nikmalari to’liq rivojlanmaydi. Shuningdek, bu xulq-atvor muammolariga ham sabab bo’ladi.

Teratogenlardan himoyalanish mumkinmi?

Teratogenlar kundalik hayotda turli shakllarda uchrashi mumkin.

Teratogenlardan to’liq himoyalanishning imkoni bo’lmasa-da, ularning ta’siriga kamroq duchor bo’lish mumkin. Buning uchun birinchi navbatda qabul qilinadigan dori vositalariga e’tibor berish kerak. Ayniqsa, homiladorlik davridagi ayollar shifokor ruxsatisiz har qanday dori yoki vitamin va mineral qo’shimchalarini ishlatmasliklari zarur. Har qanday dori iste’mol qilishdan oldin shifokorga murojaat qilish kerak.

Kimyoviy moddalarni iste’mol qilishdan va hatto ulardan nafas olishdan saqlanish lozim. Xususan, uyda ishlatiladigan ko’plab tozalash vositalarining tarkibida kimyoviy moddalar mavjud. Ishlatilayotgan tozalash mahsulotlarining tarkibiga e’tibor berish kerak. Oqartiruvchi (xlor/belizna) kabi tozalash vositalaridan foydalanmaslik tavsiya etiladi.

Hasharotlarga qarshi dorilar (insektitsidlar) ham teratogen mahsulotlar qatoriga kiradi. Uyda hasharotlarga qarshi dori ishlatishda ehtiyot bo’lish kerak. Uy dezinfeksiya qilingandan so’ng u yerda bo’lmaslik lozim.

Oqartiruvchi va hasharotlarga qarshi dorilardan nafas olish zaharlanishga ham olib kelishi mumkin. Homiladorlik davridagi ayollar teratogen ta’siriga kamroq uchrashi uchun ularning yonida sigareta chekilmasligi kerak. Homiladorlikda alkogol va tamaki iste’moldan uzoq turish talab etiladi. Yuqumli kasalliklardan himoyalanish uchun esa emlashlarni o’z vaqtida qilish kerak. Homiladorlik davrida ham, shifokor ruxsati bo’lsa, zarur emlashlarni olish lozim.

Homilador ayollarning radiatsiya ta’siriga tushmasligi juda muhimdir. Shu sababli, har qanday sog’liq muammosida tasvirlash (rentgen) qurilmalariga murojaat qilmaslik kerak. Agar sizda homiladorlik xavfi bo’lsa yoki homiladorlik jarayonida bo’lsangiz, bu haqda shifokoringizga xabar berishingiz shart.

Infeksiya teratogen bilan bevosita bog’liqdir. Infeksiya yuqtirmaslik uchun gigiyena qoidalariga rioya qilish kerak. Og’ir metallardan uzoq turish lozim. Og’ir metallardan nafas olish zaharlanishga olib kelishi mumkin. Havo ifloslangan hududlarda ko’chaga chiqishda himoya niqobini taqish mumkin.

Tez-tez so’raladigan savollar

Teratogenlar homilador bo’lmaganlar uchun ham xavflimi?
Teratogen ta’siriga tushish hamma uchun xavfli holatdir. Biroq, bu holat ayniqsa homilador ayollar uchun ko’proq xavf tug’diradi. Buning sababi shundaki, teratogenlar ham onaga, ham chaqaloqqa zarar yetkazadigan tuzilishga ega bo’lib, bevosita homilaga ta’sir qiladi. Homilador bo’lmagan shaxslar ham teratogen ta’siridan saqlanishga e’tibor berishlari kerak.

Tayyor oziq-ovqatlar teratogen hisoblanadimi?
Ko’plab tayyor oziq-ovqat mahsulotlari teratogen sifatida qabul qilinishi mumkin. Tayyor oziq-ovqatlar tarkibidagi qo’shimcha moddalar va oziq-ovqat konservantlari teratogen xususiyatga ega bo’lishi ehtimoli bor. Shu sababli, ayniqsa homiladorlik davrida tabiiy mahsulotlarni iste’mol qilish afzal ko’rilishi kerak.

Teratogenlarning chaqaloqqa zarari qancha vaqtda namoyon bo’ladi?
Teratogenlar o’z zararli ta’sirini chaqaloq hali ona qornidaligidayoq ko’rsatadi. Zararlar ayniqsa homiladorlikning dastlabki uch oylik davrida kuzatiladi. Teratogenlar tug’ma nuqsonlarga sabab bo’ladi. Shu sababli, chaqaloq tug’ilishi bilanoq teratogenning zararlari ham yuzaga chiqadi.