Gipoglikemiya – Qand (shakar) tushishi haqida

Shakar tushishi — e’tibor berilishi kerak bo‘lgan va o‘z vaqtida chora ko‘rilmasa xavfli bo‘lishi mumkin bo‘lgan sog‘liq holatidir. Bu holat qondagi glyukoza, ya’ni shakar darajasining normal qabul qilingan ko‘rsatkichlardan pastga tushishi bilan bog‘liq. Qon aylanishida glyukoza miqdori normal qiymatdan past bo‘lib qolganida, organizm kundalik faoliyatlarini bajarishda qiyinchilikka duch kelishi mumkin.

Shakar tushishi alomatlari har bir odamda farq qiladi. Qon shakarining pasayishi bilan bog‘liq belgilar albatta e’tiborga olinishi va jiddiy qabul qilinishi kerak, chunki bu kasallik kundalik hayotingizning odatiy kechishiga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Shakar tushishining sabablari bir nechta bo‘lib, odatda davolash jarayoni ham aynan shu sabablar asosida shakllanadi. Shuningdek, eng avvalo, ushbu holatning oldini olish yoki qayta takrorlanmasligi uchun davolashni qo‘llab-quvvatlaydigan turli choralar ko‘rish ham mumkin.

Shakar tushishi (Gipoglikemiya) nima?

Shakar tushishi yoki boshqa nomi bilan Gipoglikemiya (hypoglycemia) — bu inson qon aylanishida mavjud bo‘lgan glyukoza (shakar) darajasining har bir desilitrga 70 milligrammdan (70 mg/dl) pastga tushishi bilan namoyon bo‘ladigan holatdir. Normal sharoitda miya hujayralari foydalanadigan asosiy energiya manbai — glyukozadir. Shu sababli miyada glyukoza miqdori juda qat’iy nazorat qilinadi va cheklanadi. Chunki bu kasallikda qon shakarining “sozlanishi”, ya’ni barqaror saqlanishi juda muhimdir.

Gipoglikemiya ko‘pincha diabet (shakar kasalligi, diabetes) bilan bog‘liq holda uchraydi. U ortiqcha insulinning ajralib chiqishi natijasida rivojlanadi. Nosog‘lom ovqatlanish va turmush tarzi kabi omillar diabet bilan birgalikda gipoglikemiyaga ham zamin yaratishi mumkin. Og‘irligiga qarab u yengil, o‘rtacha yoki og‘ir darajalarga bo‘linadi.

Diabet (shakar kasalligi)dan tashqari, ba’zi dori vositalari ham kam hollarda bo‘lsa-da, qon shakarining pasayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Aksariyat odamlarda 70 mg/dl dan past bo‘lgan qiymat gipoglikemiya sifatida baholanadi. Ushbu darajadan past pasayishlarga albatta e’tibor qaratish va shifokorga murojaat qilish kerak. Gipoglikemiyani davolash kechiktirilsa, hushni yo‘qotish va hatto o‘limga olib borishi mumkin. U “sokin”, yashirin kechishi mumkinligi bois xavfli sanaladi va diqqat bilan kuzatish talab qilinadi. Shu tufayli shakar tushishi alomatlari ahamiyat berilishi lozim bo‘lgan holatlardandir.

Shakar tushishi alomatlari nimalar?

Shakar tushishining alomatlari turlicha bo‘lishi mumkin va har bir organizm bu holatga o‘ziga xos tarzda javob qaytaradi.

Gipoglikemiya bilan bog‘liq kuzatilishi mumkin bo‘lgan umumiy belgi va alomatlar:

• Bosh og‘rig‘i
• Kuchli ochlik hissi
• Hayol chalkashishi
• Diqqatni jamlashda qiyinchilik
• Terlash
• Qaltirash (titroq)
• Lab atrofida uvishish, jimirlash hissi
• Xiralashib ko‘rish (ko‘rishning loyqalashishi)
• Teri rangining oqarishi
• Stress, xavotir, asabiylik (agressivlik) holatlarida o‘zgarishlar
• Uyqu bilan bog‘liq muammolar
• Yurak urishining tezlashishi

Ba’zi odamlarda gipoglikemiya rivojlangandan keyin hech qanday alomat paydo bo‘lmasligi ham mumkin. Shu sababli juda ehtiyot bo‘lish lozim. Avval aytib o‘tilganidek, gipoglikemiyaning og‘irlik darajasi farq qiladi va yengil, o‘rtacha hamda og‘ir shakllarga bo‘linadi.

• Yengil gipoglikemiyada ochlik, titroq, bezovtalik kuzatilishi mumkin, shuningdek bemor ko‘z oldining qorong‘ilashishi, terlash, teri rangining oqarishi, labda jimirlash va yurak urishining tezlashishi kabi alomatlarni sezishi mumkin. Bunday vaziyatlarda odam shakar iste’mol qilib qon shakarini me’yoriy darajaga yaqinlashtirishi mumkin.
• O‘rtacha darajadagi gipoglikemiyada bosh og‘rig‘i, xira ko‘rish, qorin og‘rig‘i, rangparlik, nutqning sekinlashishi yoki qiyinlashishi, lanjlik (uyushish), terlash, yurak urish tezlashishi kabi belgilar kuzatiladi.
• Og‘ir gipoglikemiya deb ataladigan, ya’ni shakar darajasi 50 mg/dl dan ancha pastga tushib ketgan holatlarda esa hushni yo‘qotish (hushdan ketish) sodir bo‘lishi mumkin. Ayniqsa bunday vaziyatlarda tibbiy yordam mutlaqo zarur bo‘ladi.

Qon bosimi pasayishi (gipotoniya, hipotansiyon) bilan Gipoglikemiya o‘rtasida o‘xshash jihatlar mavjud. Qon bosimi pasayishi va shakar tushishi alomatlari ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshash. Keng tarqalgan qon bosimi pasayishi alomatlari: bosh aylanishi, charchoq, sersem holat, ko‘rishning xiralashishi, bosh og‘rig‘i, diqqatni jamlashda qiyinchilik, sovuq terlash, yurak urishining tezlashishi va shunga o‘xshash holatlardir. Har ikkala holatda ham bu alomatlar birdan paydo bo‘lishi va tezda og‘irlashishi mumkin, shu sababli ularni muntazam nazorat qilib borish kerak.

Gipoglikemiyaga ega ba’zi bemorlar qon shakarining tushganini sezmay qolishlari ham mumkin. Natijada davolash o‘z vaqtida boshlanmaydi, hushdan ketish va tutqanoq holatlari yuz berishi mumkin. Qon shakarining yanada pasayishi natijasida bosiqlik yo‘qolishi, qo‘pol harakatlar, qo‘pol xatti-harakat, juft ko‘rish, hayol chalkashishi kabi holatlar kuzatilishi mumkin. Shunga qaramay, bu alomatlarning bo‘lishi har doim ham albatta qon shakarining pasayganini anglatmaydi. Shifokorga murojaat qilinib, tekshiruvlar va tahlillar natijasida olingan ma’lumotlar hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Shakar tushishi sabablari nimalar?

Gipoglikemiya ko‘pincha insulinning juda ko‘p ajralib chiqishi natijasida yuzaga keladi. Qon shakarining juda pasayishi va shakar tushishi alomatlarining paydo bo‘lishi odatda diabet bemorlarida uchraydi. Buning sababi — diabet davosida qo‘llaniladigan dori vositalari tarkibida insulin gormoni bo‘lishi yoki bu gormonning ta’sirini kuchaytiruvchi dorilar ishlatilishidir.

Diabetli kishilarda Gipoglikemiyaga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlar:

• Diabet dorilarini noto‘g‘ri ishlatish:
  Diabetni davolashda qo‘llaniladigan insulinni ortiqcha dozada qabul qilish, noto‘g‘ri yuborish yoki insulinni yog‘ to‘qimasiga emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri qon tomiriga yaqin joyga yuborish.
• Ovqatlanish tartibidagi o‘zgarishlar:
  Uglevod iste’molini to‘g‘ri cheklamaslik, kerakligidan kamroq qabul qilish. Ayniqsa mashq (jismoniy harakat, sport) oldidan yoki mashq paytida yetarli miqdorda uglevod iste’mol qilmaslik. Ovqatlarni butunlay o‘tkazib yuborish, kechiktirish yoki odatdagidan ancha ozroq yeyish ham to‘satdan shakar tushishi alomatlariga sabab bo‘lishi mumkin. Ovqat yemay turib spirtli ichimlik ichish ham xavfli omillardan biridir.
• Jismoniy mashqlar:
  Qon shakarining pasayishida bajarilayotgan jismoniy mashqlar ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Diabetga qarshi dori vositalari qabul qilayotgan shaxslar mashq paytida qon shakarini muntazam nazorat qilishlari va zarurat tug‘ilganda yengil tamaddi iste’mol qilishlari kerak. Haddan tashqari ko‘p va og‘ir mashq qilish ham sabablaridan biridir.
• Alkogol (spirtli ichimliklar):
  Jigar tomonidan glyukoza ishlab chiqarilishi va qonga chiqarilishida alkogol sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, qonda shakar darajasining pasayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Diabetli odamlarning alkogol iste’mol qilishi xavfli bo‘lishi mumkin.

Bundan tashqari, ipoglikemiya odatda diabet davolash jarayonida ko‘proq ko‘rilsa-da, boshqa ayrim holatlarda ham diabeti bo‘lmagan odamlarda qon shakarining pasayishi alomatlariga sabab bo‘lishi mumkin. Umuman olganda gipoglikemiya reaktiv yoki reaktiv bo‘lmagan (nonreaktiv) shakllarda tasniflanadi. Bu holatlar, avvalo, diabet bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin bo‘lsa-da, boshqa ko‘plab sabablar tufayli ham rivojlanishi mumkin.

Reaktiv Gipoglikemiya

Ovqatlangandan bir necha soat o‘tib paydo bo‘ladigan qon shakarining pasayishidir. Ba’zan bu vaqt oralig‘i 2–4 soat bo‘lishi mumkin. Qabul qilingan ovqatlarga javoban organizm haddan tashqari ko‘p insulin gormoni ishlab chiqarganida yuzaga keladi. Odatda bunday ovqatlar — oq guruch, oq non, piroglar va boshqa xamir mahsulotlari bo‘ladi. Aniq isbotlangan bo‘lmasa-da, reaktiv gipoglikemiya kelajakda bu odamlarda diabet (shakar kasalligi) rivojlanishi mumkinligining belgisi sifatida qaraladi.

Reaktiv bo‘lmagan gipoglikemiya

Ovqatlanish bilan bog‘liq bo‘lmagan, ammo boshqa tibbiy holatlar bilan bog‘liq tarzda yuzaga keladigan qon shakarining pasayishiga reaktiv bo‘lmagan (nonreaktiv) Gipoglikemiya deyiladi. Bu holat ba’zan buyrak yetishmovchiligi bo‘lgan bemorlarda beriladigan ayrim dori vositalaridan so‘ng, yurak, jigar va buyrak kasalliklarida, anoreksiya (anorexia) kabi ovqatlanish buzilishi mavjud odamlarda uchrashi mumkin. Shuningdek, oshqozon osti bezi o‘smalari (pankreas o‘smalari) va dumping sindromi (dumping syndrome) kabi boshqa kasalliklar ham gipoglikemiya sabablaridan bo‘lishi mumkin.

Shakar tushishi qanday tashxis qilinadi?

Shakar tushishi alomatlari kuzatilganda, qon shakarining darajasini aniqlash tashxis uchun juda muhimdir. Ayniqsa diabet bilan yashayotgan bemorlar qon shakarining darajasi haqida xabardor bo‘lishlari shart. Diabet kasalligi bo‘lmagan, uyida qon shakarini o‘lchash qurilmasi bo‘lmagan va gipoglikemiya alomatlarini sezayotgan kishilar uchun qon shakarini tekshirtirish zarur bo‘lib qoladi.

Agar tez-tez yoki uzoq vaqt davomida shakar tushishi shikoyatlari bo‘lsa, tibbiyot muassasalariga borib, shu sohada tajribali shifokorga murojaat qilish tavsiya etiladi. Shifokorlar gipoglikemiya tashxisi uchun bemorning tibbiy tarixini, ovqatlanish odatlarini va shakar tushishiga oid shikoyatlarini hisobga olib baholaydilar. Ular bemorda ayniqsa uchta asosiy belgining bor-yo‘qligini aniqlashga harakat qilishadi.

Bu jarayonda:

1. Avvalo, bemorda gipoglikemiyaga oid shikoyatlar bor-yo‘qligi o‘rganiladi. Shifokorlar shakar tushishi alomatlarini keltirib chiqarish uchun bemorning ma’lum vaqt davomida hech qanday qattiq yoki suyuq ovqat iste’mol qilmasligini so‘rashlari mumkin.
2. Agar to‘satdan shakar tushishi alomatlari paydo bo‘lsa, gipoglikemiya tashxisi uchun tahlillar o‘tkaziladi. Bemorning qonidan biokimyoviy tahlil uchun namuna olinadi va laboratoriyada qon shakarining darajasi aniqlanadi.
3. Oxirgi bosqichda esa bemorga tarkibida glyukoza bo‘lgan ovqat yoki ichimliklar beriladi va qon shakarining ko‘tarilishi, gipoglikemiya tufayli paydo bo‘lgan belgi va alomatlarning kamayishi kuzatiladi.

Qon shakarini o‘lchash qurilmalari shifokorlar tomonidan ushbu bemorlarga tavsiya qilinishi mumkin. Uy sharoitida bunday qurilmalar bo‘lsa, bemorlar qon aylanishidagi glyukoza darajasini ancha oson va muntazam nazorat qilishlari mumkin. Qon shakarini ayniqsa uyg‘ongandan keyin va ovqatlardan keyingi davrlarda o‘lchab borish tavsiya etiladi.

Uy sharoitida shakar tushishini aniqlash uchun ishlatiladigan qon shakarini o‘lchash to‘plamidan qanday foydalanishni bilish kerak. To‘plam ichidagi kichik tig‘ bilan barmoqni biroz kesib, qon tomchisi chiqariladi, so‘ng bu tomchi qurilma ichidagi maxsus tasma (shirit) ustiga qo‘yiladi. Jarayondan so‘ng qurilmada paydo bo‘lgan raqam gipoglikemiya qiymatini ko‘rsatadi.

Shakar tushishi davolash usullari nimalar?

To‘satdan shakar tushishi alomatlari kuzatilganda, birdaniga yordam sifatida shirin ovqat yoki ichimliklar, ba’zi hollarda dori vositalari yordamida qon shakarini normal darajaga yaqinlashtirishga harakat qilinadi. Ammo uzoq muddatli va barqarorroq davolashda gipoglikemiya sababini topish va aynan shu sababni bartaraf etishga e’tibor qaratiladi.

Agar gipoglikemiya alomatlari kuzatilayotgan bo‘lsa:

• Darhol shakar yoki shakarli mahsulot iste’mol qiling. Ba’zi diabet tashkilotlari gipoglikemiya belgilari paydo bo‘lsa, insonlar iste’mol qiladigan uglevod miqdori kamida 15–20 gramm atrofida bo‘lishini tavsiya qiladi. Mevalar, meva sharbatlari, krakerlar va pechenyelar, turli energiya batonchalari shunday tavsiya etiladigan uglevod miqdoriga ega yengil shirinliklar jumlasidan. Bu mahsulotlarning yorliqlaridagi tarkib va qiymatlarni tekshirib turish ham foydali. Uglevod iste’molidan so‘ng qon shakarini qayta o‘lchab ko‘rishinggiz mumkin. Agar qurilma 70 mg/dl dan yuqori qiymat ko‘rsatsa, bu usul foyda bermoqda, deb hisoblash mumkin.
• Agar gipoglikemiya alomatlari 15 daqiqa ichida yengillamasa, glukagon (glucagon) inʼyektsiyasi kerak bo‘lishi yoki zudlik bilan shoshilinch tibbiy yordamga murojaat qilishingiz mumkin. Glukagon — jigar tomonidan glyukoza chiqarilishini rag‘batlantirib, qon shakarini ko‘tarishga yordam beradigan muhim gormon hisoblanadi.

Shu bilan birga, gipoglikemiya alomatlaridan muntazam shikoyat qilayotgan bo‘lsangiz, albatta shifokorga murojaat qilishingiz va agar diabet bo‘yicha davolanish olayotgan bo‘lsangiz, shu davolashga qayta e’tibor qaratishingiz muhim. Shifokoringiz gipoglikemiya xavfini kamaytirish maqsadida dori dozalarini yoki davolash rejimini o‘zgartirishi mumkin.

Shifokorlar gipoglikemiyani davolashda turli usullardan foydalanadilar. Og‘iz orqali dori yoki ichimlik qabul qilishi mumkin bo‘lgan bemorlarga tez so‘riladigan, tarkibida uglevod bo‘lgan meva sharbatlari berish — ular qo‘llaydigan birinchi bosqich choralardan biridir. Og‘izdan ovqat qabul qila olmaydigan bemorlarga esa mushak ichiga glukagon inʼyektsiyasi qilinishi mumkin. Qon shakarining nihoyatda past darajasi aniqlanganda bemorga tomir orqali tarkibida shakar bo‘lgan suyuqliklar (infuzion eritmalar) yuborilishi mumkin.

Dori vositalaridan tashqari, gipoglikemiyani nazorat ostida ushlash uchun bemorning o‘zi ham yetarli darajada ma’lumotli bo‘lishi va turmush tarzida zarur o‘zgarishlarni amalga oshirishi zarur. Shuningdek, uning yaqinlari ham bu borada xabardor bo‘lishi, qon shakarini o‘lchash va zarur paytda yordam ko‘rsatish bo‘yicha ma’lumotga ega bo‘lishlari foydali.

Gipoglikemiya tashxisi qo‘yilgan bemorga atrofidagilarni ogohlantiruvchi maxsus bilakuzuk (braslet) taqish va zarurat tug‘ilganda tez iste’mol qilishi mumkin bo‘lgan uglevod manbalarini doim yonida olib yurish tavsiya etiladi. Xuddi shuningdek, uyqu vaqtida shakar tushishi alomatlarini boshdan kechiradigan bemorlar uchun ham yotoqxonasida shakar yoki shirin ichimlik saqlash tavsiya etiladi.