Disgrafiya (yozuvdagi qiyinchilik) — alomatlari va davolash

Disgrafiya nima?

“Disgrafiya nima?” degan savolga javob shuki: bu — insonning izchil va samarali yozish qobiliyatini izdan chiqaruvchi nevrologik kasallik.
Bu faqat “dag‘al yozuv” muammosi emas, balki imlo, grammatika, fikrlarni yozma ifodalash, rejali yozuv kabi yozma tilning turli tomonlariga ta’sir qiladigan holatdir.
Disgrafiyasi bo‘lgan odamlar harflarni to‘g‘ri yozish, so‘zlarni tartibli joylashtirish, jumlalarni mantiqan qurish va fikrlarini to‘liq aks ettiruvchi yozma ishlar tayyorlashda qiynalishi mumkin.
Munosib yordam bo‘lmasa, bu buzilish o‘qishdagi muvaffaqiyat va kundalik faoliyatni jiddiy cheklab qo‘yadi.
Yozma qiyinchilik sifatida ham tanilgan disgrafiyaning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri — yetarli ta’lim imkoniyatlariga qaramay yozma topshiriqlarda doimiy qiyinchilik kuzatilishidir.

Bu holat turli ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin: o‘qib bo‘lmaydigan yozuv, harflarni notekis shakllantirish, tez-tez imlo xatolari, so‘zlarni yoki harflarni tashlab ketish, fikrni yozma ravishda tiniq ifodalashda qiynalish va hokazo.
Bundan tashqari, qog‘ozda fazoviy joylashtirish (bo‘shliq qoldirish, tekislash) sust bo‘lishi sababli sahifa ko‘rinishi va umumiy taqdimot bilan bog‘liq muammolar paydo bo‘lishi mumkin.
Bu qiyinchiliklar insho yozish yoki darsda konspekt olish kabi vazifalar murakkablashgani sayin ko‘proq ko‘zga tashlanadi.
O‘qituvchilar, ota-onalar va sog‘liq mutaxassislari ushbu belgilarni erta payqashi va qiynalayotgan insonlarga mos yordam hamda aralashuv ko‘rsatishi zarur.

Disgrafiyaning belgilari nimalar?

“Disgrafiya nima?”dan keyin odatda “belgilari qanday?” degan savol tug‘iladi. Disgrafiyaning borligini ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan keng tarqalgan belgilar bor.
Yozuv va imloga oid qiyinchiliklardan tashqari, inson yozma tilning boshqa jihatlari — masalan, gap tuzilishi, bog‘lovchilarni qo‘llash, matnni mantiqan bog‘lash — bilan ham kurashishi mumkin.
Ko‘p uchraydigan belgilar: yozuvning notekisligi, harflarni turlicha va beqaror shakllantirish, satr bo‘ylab so‘zlar orasidagi masofani ushlay olmaslik, harflarni aralashtirib yuborish, so‘zlarni tushirib qoldirish, juda sekin yozish, fikrni yozma ifodalashda qiynalish va h.k.
Shuningdek, nozik motorika (mayda harakatlar) bilan bog‘liq qiyinchiliklar ham kuzatilishi mumkin: ruchkani juda qattiq siqib ushlash, qo‘l tez charchashi, yozish payti og‘riq sezilishi va boshqalar.
Ba’zan odam og‘zaki ravon gapiradi, biroq yozma topshiriqda fikrlarini izchil ifodalashda qiynaladi — bu disgrafiyaga xos farqdir.

Yozuvdagi xatolar ko‘pincha e’tibor, ish xotirasi yoki rejali fikrlash (ijro funksiyasi — executive function) bilan bog‘liq kengroq muammolar bilan birga kechadi.
Alomatlar maktabda, ishda yoki kundalik yozish talab etiladigan har qanday vaziyatda yaqqolroq seziladi.
Ularni erta aniqlash va mos yordam ko‘rsatish muhim.

Disgrafiyaning sabablari nimalar?

Disgrafiyaning aniq sababi to‘liq o‘rganilmagan, biroq u miyada yozma tilni qayta ishlash va ishlab chiqarish jarayonlariga ta’sir qiladigan nevrologik farqlarga borib taqalishi haqida fikrlar mavjud.
Genetika (genetics) omillari — ko‘pincha oilalarda uchrashi va oila tarixida o‘quv qiyinchiliklari bo‘lsa, xavf ortishi — disgrafiya rivojida rol o‘ynashi mumkin.
Shuningdek, rivojlanish omillari va erta bolalikdagi nozik motorika muammolari ham ta’sir qilishi ehtimol.
Disgrafiya aql (intelligence) yoki rag‘batning pastligidan kelib chiqmaydi; u, asosan, miyning yozma tilni qanday qayta ishlashi va shakllantirishidagi farqlarga bog‘liq.
Atrof-muhit va o‘qitishdagi farqlar alomatlar qanchalik sezilishiga ta’sir qilishi mumkin, biroq asosiy mexanizm nevrologikdir.

Disgrafiyani aniqlash (tashxis) qanday o‘tadi?

Disgrafiyani tashxislash odatda nеyropsixolog yoki ta’lim psixologi kabi malakali mutaxassis tomonidan o‘tkaziladigan kompleks baholashdan iborat bo‘ladi.
Baholash ko‘pincha tibbiy va rivojlanish tarixi, maktab/ishdagi ko‘rsatkichlar, yozma ish namunalarini ko‘rib chiqish, nozik motorika, tilni qayta ishlash, ijro funksiyalari, e’tibor va boshqa tegishli sohalarning standartlashtirilgan testlarini o‘z ichiga oladi.
Mutaxassis turli muhitlarda (maktab, uy, ish) yozishdagi qiyinchiliklarni baholaydi hamda ota-ona, o‘qituvchi va boshqa shaxslardan ma’lumot yig‘adi.

Ko‘rik jarayonida yozuv namunasi, imlo xatolari, matnni rejalash va tuzishdagi qiyinchiliklar kabi disgrafiyaga xos ko‘rsatkichlar izlanadi.
Kerak bo‘lsa, nozik motor koordinatsiya, tilni qayta ishlash, ijro funksiyasi kabi boshqa ko‘nikmalar ham tekshiriladi.
psixolog (psychologist) turli manbalardan ma’lumot to‘plab, xolis baholash asosida, insonga mos aralashuv rejasini ishlab chiqadi.
Erta aralashuv natijalarni yaxshilaydi va buzilishning ta’lim hamda kundalik hayotga ta’sirini kamaytiradi.

Disgrafiyani davolash qanday amalga oshiriladi?

Davolash odatda ilmiy asoslangan usullar va qulaylashtirish choralarining kombinatsiyasidan iborat bo‘ladi.
Ko‘p qo‘llanadigan yondashuv — harflarni shakllantirish, so‘zlar orasidagi masofa va satr bo‘ylab tekislashni o‘z ichiga olgan yozuv ko‘nikmalariga aniq (tizimli) o‘qitish berish.
Bu yondashuv shaxsning ehtiyojlari va o‘rganish uslubiga moslashtiriladi; maxsus dasturlar va metodlardan foydalanilishi mumkin.
Yozuvga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan nozik motorika, qo‘l–ko‘z muvofiqligi kabi jihatlarni kuchaytirish uchun mehnat terapiyasi (occupational therapy) va amaliy disgrafiya mashqlari tavsiya etiladi.
Shuningdek, imlo, grammatika va matn tuzish ko‘nikmalarini rivojlantirish bo‘yicha maqsadli mashqlar muhim.
Fikrlarni tartibga solish va yozma ishni tuzilmalash uchun grafik tashkilotchilar (masalan, reja/jadval shablonlari) va boshqa vositalardan foydalanish mumkin.
Yordamchi texnologiya (assistive technology) ham foydali: masalan, klaviaturadan foydalanish, nutqdan matnga (speech-to-text) dasturlari orqali fikrni ifodalash.
Turli yondashuv va qulaylashtirish choralarini uyg‘unlashtirish orqali insonlar yozuv ko‘nikmalarini yaxshilashni o‘rganib, o‘ziga ishonchli va samarali yozuvchiga aylanishi mumkin.