Kortizonning inson organizmidagi asosiy vazifalari

Kortizon inson tanasida tabiiy ravishda ishlab chiqariladigan va shuningdek, tibbiyotda sun’iy ravishda qo‘llaniladigan gormonlardan biridir. Bu modda asosan buyrak usti bezlarida hosil bo‘ladi va turli xil fiziologik jarayonlarni tartibga solishda muhim o‘rin tutadi. Kortizonning eng asosiy vazifasi yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatish, immun tizim faoliyatini boshqarish va stressga organizmning javobini ta’minlashdir. Shuningdek, u turli xil kasalliklarda dori sifatida keng qo‘llaniladi.

Kortizonning kashf etilishi

Kortizon XX asrning o‘rtalarida tibbiyot olamida katta yangilik sifatida tan olingan. 1940-yillarda ilmiy tadqiqotlar natijasida kortizon moddasi ajratib olingan va uning yallig‘lanishga qarshi samarasi kashf etilgan. 1949-yilda revmatoid artrit bilan og‘rigan bemorlarga kortizon qo‘llanilganda, ularning ahvoli ancha yaxshilangani kuzatilgan. Bu tibbiyotda inqilobiy burilish bo‘ldi va kortizon ko‘plab davolash usullarida qo‘llanila boshlandi.

Kortizonning organizmdagi vazifalari

Moddalar almashinuvini tartibga solish
Kortizon yog‘lar, oqsillar va uglevodlar parchalanishini boshqaradi. Bu orqali organizmga zarur energiya yetkazib beradi. Masalan, stress yoki kasallik paytida tanaga tezroq energiya kerak bo‘ladi, shunda kortizon glikogenni glyukozaga aylantirib, hujayralarga tezkor energiya ta’minlaydi.

Stressga javob reaksiyasi
Kortizon adrenalin bilan birga stress vaziyatida ishlab chiqariladi. Bu jarayonda yurak urishi tezlashadi, qon bosimi ko‘tariladi va mushaklarga ko‘proq kislorod yetkaziladi. Shu tarzda organizm xavf yoki og‘ir vaziyatlarga tayyorlanadi.

Immun tizimini boshqarish
Kortizon immun javobni boshqaradi. Agar immun tizim haddan tashqari faollashsa, u hujumni pasaytiradi va autoimmun kasalliklarning oldini olishga yordam beradi. Shu bilan birga, infektsiyaga qarshi kurashishda ham rol o‘ynaydi, lekin uzoq muddatli yuqori kortizon miqdori immunitetni zaiflashtirishi mumkin.

Yallig‘lanishni nazorat qilish
Kortizon yallig‘lanishga qarshi tabiiy mexanizm sifatida ishlaydi. U organizmda yallig‘lanish mediatorlari (masalan, prostaglandinlar va sitokinlar) ishlab chiqarilishini kamaytiradi. Natijada og‘riq, shish, qizarish va isitma kabi belgilar kamayadi.

Qon bosimini boshqarish
Kortizon buyraklarda natriy va suvning qayta so‘rilishiga ta’sir qilib, qon hajmini oshiradi. Bu esa qon bosimini me’yorida ushlab turishga yordam beradi. Shu sababli kortizon yetishmovchiligi bo‘lsa, odamda past qon bosimi kuzatiladi.

Qand miqdorini muvozanatlash
Kortizon jigar hujayralarida glyukoneogenez jarayonini faollashtiradi, ya’ni oqsillar va yog‘lardan glyukoza hosil qiladi. Bu, ayniqsa, ochlik yoki uzoq muddatli jismoniy zo‘riqishda tanaga zarur energiya beradi.

Suyak va mushaklarga ta’siri
Kortizon kaltsiy almashinuviga ham ta’sir qiladi. U organizmda kalsiyning qayta so‘rilishini pasaytirishi mumkin, bu esa uzoq muddat yuqori miqdorda bo‘lganda suyaklarning mo‘rtlashuviga olib keladi. Shu bilan birga, mushaklarda oqsil parchalanishini kuchaytirib, kuchsizlanishga sabab bo‘lishi mumkin.

Nerv tizimiga ta’siri
Kortizon miya faoliyatiga ham bevosita ta’sir qiladi. U kayfiyat, hushyorlik va uyquni boshqarishda rol o‘ynaydi. Kortizon yetishmovchiligi bo‘lganda odamda charchoq, kayfiyatning tushishi va befarqlik kuzatiladi.

Kortizon dori vositasi sifatida

Tibbiyotda kortizon turli shakllarda qo‘llaniladi: inʼeksiya, tabletka, malham yoki krem, burun spreyi va ko‘z tomchilari tarzida. Har bir shakl ma’lum bir kasallikni davolash uchun qo‘llanadi. Masalan, artrit, astma, allergiya, ekzema, lupus kabi kasalliklarda kortizon preparatlari keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, og‘ir yallig‘lanish jarayonlari va shishlar paydo bo‘lgan holatlarda ham kortizon qo‘llash samarali natija beradi.

Yallig‘lanishga qarshi ta’siri

Kortizonning eng asosiy klinik ahamiyati yallig‘lanishga qarshi kuchli ta’sirida namoyon bo‘ladi. U yallig‘lanish jarayonida ishtirok etadigan mediatorlar ishlab chiqarilishini to‘xtatadi. Natijada og‘riq, shish, qizarish va tana harorati kabi belgilar kamayadi. Masalan, revmatoid artrit yoki astma xurujida kortizon bemorga tez yordam beradi va alomatlarni yengillashtiradi.

Autoimmun kasalliklarda qo‘llanilishi

Autoimmun kasalliklarda organizmning o‘z immun tizimi tananing sog‘lom hujayralariga qarshi kurashadi. Bu esa yallig‘lanish va to‘qimalarning shikastlanishiga olib keladi. Kortizon immun tizimning haddan tashqari faolligini pasaytiradi va to‘qimalarni himoya qiladi. Shu sababli, lupus, skleroz, revmatoid artrit kabi kasalliklarda kortizon preparatlari shifokorlar tomonidan tez-tez tavsiya qilinadi.

Allergik kasalliklarda qo‘llanilishi

Allergiya organizmning oddiy moddalarga, masalan gulchang, chang yoki oziq-ovqat mahsulotlariga ortiqcha reaksiya berishidan kelib chiqadi. Bu holatda burun oqishi, ko‘z yoshlanishi, qichishish yoki nafas qiyinlashishi kuzatiladi. Kortizon allergik javobni kamaytiradi va simptomlarni tezda yengillashtiradi. Shu sababli, u burun spreylari, krem va malhamlar ko‘rinishida keng tarqalgan.

Kortizon inʼeksiyalari

Ayrim hollarda kortizon og‘riqli bo‘g‘imlarga yoki mushaklarga bevosita inʼeksiya tarzida yuboriladi. Masalan, tizzadagi artrit, umurtqa pog‘onasidagi yallig‘lanish yoki sport jarohatlarida kortizon inʼeksiyalari samarali natija beradi. U lokal ta’sir ko‘rsatib, og‘riqni tezda kamaytiradi va shishni yo‘qotadi. Biroq, bunday muolaja tez-tez qo‘llanilmasligi kerak, chunki yon ta’sirlari paydo bo‘lishi mumkin.

Yon ta’sirlari

Kortizonning foydali xususiyatlari ko‘p bo‘lsa-da, uni uzoq muddat yoki yuqori dozada qo‘llash organizmda jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan yon ta’sirlari quyidagilardan iborat: tana vaznining ortishi, suyaklarning mo‘rtlashuvi, qon bosimining ko‘tarilishi, qand miqdorining oshishi, terining yupqalashishi va yaralarning sekin bitishi. Shuningdek, uzoq muddat qo‘llanilganda immun tizim zaiflashadi va infeksiyalarga moyillik ortadi.

Kortizon bilan davolanishda ehtiyot choralar

Shifokorlar kortizonni faqat zarur hollarda va ma’lum davrga buyuradilar. Davolanish jarayonida bemor qon bosimi, qand miqdori va suyak zichligi kabi ko‘rsatkichlarni nazorat qilib turishi kerak. Shuningdek, kortizonni to‘satdan to‘xtatib qo‘yish ham mumkin emas, chunki buyrak usti bezlari kortizon ishlab chiqarishni vaqtincha sekinlashtirib qo‘ygan bo‘ladi. Shifokor dozani asta-sekin kamaytirib, organizmni odatdagi holatga qaytaradi.

Kortizon va sport

Sportchilar orasida kortizon inʼeksiyalari tez-tez uchraydi, chunki u jarohatlarda og‘riqni tezda kamaytiradi. Biroq, sportchilar uchun kortizon doping vositasi sifatida qabul qilinmaydi, lekin uning haddan tashqari qo‘llanilishi sog‘liq uchun xavf tug‘diradi. Ba’zi sport tashkilotlari kortizon qo‘llashni qat’iy nazorat qiladi va faqat tibbiy ko‘rsatma bo‘lganda ruxsat beradi.

Kortizon va stress

Kortizonning yana bir muhim xususiyati organizmning stressga javobida ishtirok etishidir. Stress paytida buyrak usti bezlari ko‘proq kortizon ishlab chiqaradi, bu esa organizmning energiya manbalarini safarbar qiladi. Shu bilan birga, uzoq davom etgan stress holatlarida kortizon miqdorining doimiy yuqoriligi sog‘liq uchun xavf tug‘diradi. Bunday vaziyatlarda qon bosimi, yurak faoliyati va metabolizm izdan chiqishi mumkin.

Kortizon va kelajak tadqiqotlari

Zamonaviy tibbiyotda kortizon va uning analoglari bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borilmoqda. Olimlar yon ta’sirlarni kamaytiradigan va faqat zarur bo‘lgan to‘qimalarga ta’sir qiladigan yangi preparatlar yaratishga intilmoqda. Shu maqsadda nano-texnologiyalar va biologik markerlar yordamida kortizonning yanada samarali va xavfsiz shakllarini ishlab chiqish rejalashtirilmoqda.

Xulosa

Kortizon inson organizmi uchun muhim bo‘lgan va tibbiyotda keng qo‘llaniladigan gormondir. U yallig‘lanishga qarshi kuchli ta’sir ko‘rsatadi, immun tizimni boshqaradi va stressga qarshi himoya mexanizmini ta’minlaydi. Biroq, uning haddan tashqari yoki noto‘g‘ri qo‘llanishi sog‘liq uchun xavf tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, kortizon faqat shifokor nazorati ostida va aniq tibbiy ko‘rsatmalar bo‘yicha qo‘llanishi kerak. Bugungi kunda kortizon dori sifatida ko‘plab insonlarning hayot sifatini yaxshilab kelmoqda va kelajakda yanada xavfsizroq shakllarda foydalanilishi kutilmoqda.