Fosfor — yog‘dulanuvchi element

1669-yilda olmon kimyogari Xennig Brandt siydik tarkibini tahlil qilish uchun undagi suvni bug‘latib yubordi va idishda qolgan cho‘kindi quyqalarni sinchiklab tekshirib chiqdi. Shu asnoda Brandt davriy jadvaldagi biz bilgan 15-raqamli element — fosforni kashf qilgan edi. Bu — yumshoq mumsimon modda holida bo‘lib, oddiy xona sharoitida ochiq havoda o‘zidan o‘zi yonardi va shu sababli, o‘zidan muayyan yorug‘lik chiqarardi.

o‘zi kashf qilgan moddaning yashil nur chiqarayotganligi sababli Brandt unga yunoncha fosfor, ya’ni, «nur taratuvchi» deb nom bergan.

Brandt kashf etgan fosfor moddasi dastlabki paytlarda gugurt ishlab chiqarish uchun keng qo‘llanila boshlagan. Sababi, uni olish va qayta ishlash texnologiyasi sodda bo‘lib, mazkur tur fosforni «oq fosfor« deb atalgan. Biroq, oq fosfor juda zaharli modda bo‘lib, gugurt ishlab chiqarish korxonalarida ishlagan ko‘plab odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan. Odamlar ish jarayonida o‘zlari bilmagan holda oq fosfor changi va bug‘laridan nafas olishgan. Zaharli modda vaqt o‘tishi bilan odam organizmida, asosan suyaklarda to‘planib, bedavo kasalliklarga sabab bo‘lgan. Haqiqatan ham, tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, atiga 0.1 gramm oq fosforning odam tanasiga tushishi natijasida o‘limga olib kelishi mumkin. Shu sababli, oq fosforni har qanday maqsadlarda qo‘llash o‘sha zamonlardayoq ta’qiqlab qo‘yilgan.

Lekin, fosforning inson manfaati uchun foydalansa bo‘ladigan boshqa allotropik shakllari ham mavjud. Agar oq fosforni bir necha soat mobaynida, kislorod ta’siridan holi ravishda qizdirilsa (ya’ni, uning yonishiga yo‘l qo‘ymay, shunchaki qizdirilsa) u qizil fosforga aylanadi. Oq fosforni qizil fosforga aylantirish usuli 1845 yilda kashf etilgan. Fosforning mazkur ikki xil ko‘rinishi faqatgina rangiga ko‘ra farqlanmaydi. Ularni bir biridan ajratib turuvchi boshqa muhim fizik va kimyoviy sifatlari ham mavjud. Xususan, oq fosfor atiga 44 °C haroratda eriy boshlaydi. Qizil fosforning erishi uchun 600 °C harorat kerak bo‘ladi. Qizil fosforning kimyoviy faolligi oq fosforga nisbatan pastroq. Shuningdek, qizil fosfor yog‘dulanmaydi va juda yomon yonadi. Eng asosiysi esa, qizil fosforning zaharlilik darajasi ancha past va shu sababli u bilan ishlash birmuncha xavfsiz.

Biz xo‘jalikda ishlatadigan hozirgi gugurtlarning ham sifati ko‘p jihatdan fosforga bog‘liq. Ishqalash natijasida o‘t oladigan oddiy gugurtning boshchasida tetrafosfor trisulfid (P₄S₃) moddasi mavjud bo‘ladi. Ya’ni, bu modda molekulasi to‘rtta fosfor va uchta oltingugurt atomlaridan iborat. Ushbu modda zaharli emas va juda oson alangalanadi. Uni dag‘al sirtga ishqalanish natijasida hosil bo‘ladigan issiqlik miqdori, avvaliga gugurt boshchisini va u orqali gugurt cho‘pining yona boshlashi uchun kifoya qiladi. Gugurtning oson yonishini va tez o‘chib qolmasligini ta’minlash uchun gugurt ishlab chiqaruvchi kimyogar-texnologlar, tetrafosfor trisulfidga maxsus boshqa kimyoviy birikmalar ham aralashtirib tayyorlashadi. o‘sha aralashmalar qiziganda o‘zidan kislorod ajratib chiqaradi. Bilasizki, kislorod yonishga yordam beradi. Kislorod mo‘l bo‘lgan sharoitda tetrafosfor trisulfid shiddat bilan yonadi. Biz kundalik ishlataverib e’tibor ham bermaydigan oddiy gugurt shunday kimyoviy jarayonlarni o‘zida namoyon qiladi.

Biroq, fosforli gugurtlarda baribir muayyan zaharlilik xavfi saqlanib qoladi. Fosforsiz gugurtlar esa, zaharli bo‘lmasa-da, lekin ularni oddiy ishqalanish issiqligi hisobiga yoqa olmaysiz.

Fosforning yonishi jarayonida fosfor (V) oksid (P₂O₅) ajralib chiqadi. Uning molekulasida ikkita fosfor va beshta kislorod atomlari mavjud bo‘lib, oq rangli qattiq modda shaklida bo‘ladi. Fosforning mazkur oksidi namlikni o‘ziga singdirish bo‘yicha eng samarador vositalardan biri sanaladi va undan xuddi silikagel singari namlikdan himoya vositasi sifatida foydalanish mumkin. Qaytanga u silikageldan ham yaxshiroq foyda beradi. Lekin, u biroz injiq modda bo‘lib, agar kerakli choralar ko‘rilmasa, o‘ziga haddan ziyod namlikni yig‘ib oladi va cho‘ziluvchan yopishqoq moddaga aylanib, o‘z xossalarini birdaniga yo‘qotadi.

Fosfor (V) oksidning suv bilan birikishidan fosfor kislotasi hosil bo‘ladi. Sanoat ishlab chiqarilishi hajmiga ko‘ra fosfor kislotasi faqat oltingugurt kislotasidan keyingi o‘rinda turadi. Fosfor kislotasining boshqa elementlar atomlari bilan birikishi natijasida hosil bo‘ladigan moddalarni fosfatlar deyiladi.

Fosforni birinchi marta siydik tarkibidan olinganini yuqorida ham aytib o‘tdik. Bu faktga asosan sizda, demak fosfor tirik organizmlar tanasida mavjud bo‘lar ekanda! — degan fikr paydo bo‘lgan bo‘lsa kerak. Albatta. Fosfor — hayot uchun muhim elementlardan biridir. Odam organizmida fosfatlar ko‘rinishida doimo fosfor elementi mavjud bo‘ladi.

Odamning ham, shuningdek, fildan tortib sichqongacha bo‘lgan boshqa hayvonlarning ham suyaklari asosan fosfatlardan tashkil topgan bo‘ladi. Suyaklar tarkibidagi mazkur fosfatlar fizik xossalariga ko‘ra oddiy toshlarga, yoki, gidroksiapatitlarga o‘xshab ketadi. Albatta, bu gap suyaklarning qattiq, ya’ni, «minerallashgan» qismiga taaluqlidir. Suyaklarda shuningdek, fosfatlardan tashqari boshqa murakkab organik molekulalar mavjudki, ularni toshlarda ham, gidroksiapatitlarda ham uchratmaysiz. Mazkur murakkab organik molekulalar tufayli suyaklarimiz zich va pishiq, ayni damda, zarbalarga juda bardoshli bo‘lib turadi. Suyaklarimizdagi o‘sha organik molekulalar tufayli odam skleti, masalan oddiy toshni pachoqlab tashlashga qodir zo‘riqishlarga ham bardosh bera oladi. Agar suyak faqat fosfatlardan iborat bo‘lganida, sklet ancha mo‘rt va egiluvchanligi ham kamroq bo‘lgan bo‘lur edi. Yosh kattalashgan sari, odam suyaklarida fosfatlar miqdori ko‘payib, murakkab organik molekulalar esa kamayib boradi. Natijada suyaklar mo‘rtlashib qoladi. Shu sababli ham katta yoshli keksalarning suyagi oson sinadigan bo‘lib qoladi.

Fosfatlar shuningdek organizmning yumshoq to‘qimalari tarkibida ham mavjud bo‘ladi. Organizm oziq-ovqat mahsulotlarini o‘zlashtirayotganida, ulardan olinayotgan energiya miqdorini maxsus fosfatlar ko‘rinishida to‘playdi va o‘zlashtiradi. Fosfatlarning bu turi yuqori kaloriyali fosfatlar deyiladi. Bunday fosfatlari o‘zida energiyani yaxshi saqlay oladi va zarur paytda juda oson parchalanib, kerakli energiya miqdorini ajratib chiqaradi. Biz qachonki qo‘llarimizni siqqanimizda, biror narsani gapirganimizda, suzganimizda va ho kazo, istalgan harakatni amalga oshirganimizda, ushbu harakat uchun energiyani organizmimiz aynan yuqori kaloriyali fosfatlarni parchalash hisobiga yetkazib beradi.

Yerda yashovchi tirik organizmlarning barchasi yashashi uchun fosfatlarga ehtiyoj sezadi. Shu jumladan o‘simliklar ham. o‘simliklarga fosfatlar o‘g‘itlar orqali ta’minlanadi. Tarkibida eng ko‘p fosfat tutuvchi o‘g‘it bu superfosfat (Ca(H₂PO₄)₂·H₂O) hisoblanadi.

Xabaringiz bo‘lsa, suv ostida parchalanadigan o‘simliklar qoldiqlaridan metan ajralib chiqadi. xuddi shunga o‘xshab, suv ostidagi parchalanish jarayonida, o‘simliklar tanasida mavjud bo‘lgan fosfor tufayli fosfin (PH₃) ham ajralib chiqadi. Fosfin juda qo‘lansa hidli, rangsiz va zaharli gaz bo‘lib, irigan baliq hidini eslatadi. Fosfin oddiy sharoitda ochiq havoda o‘z-o‘zidan yonadi. Botqoqlik va ko‘lmaklar ko‘p bo‘lgan qalin chakalakzor-o‘rmonlarda shom g‘ira-shirasiga yaqin va tunda havoda fosfin yonishidan hosil bo‘ladigan juda xira yog‘duni kuzatish mumkin. o‘rmonlarda yashovchi qadimgi odamlar bunday yorug‘likni «sharpalar yog‘dusi« deb ishonishgan. Chunki, qorong‘u o‘rmonda adashib qolgan odamlar, o‘rmonning ichkarisidan ko‘rinayotgan bunday yorug‘likni mash’ala ko‘tarib kelayotgan odam deb o‘ylashgan va o‘sha tomonga yura boshlashgan. Lekin bu xuddi sahrodagi sarob singari aldamchi narsa bo‘lib chiqqan. Ko‘pincha odamlar bunday sharpa yorug‘likka aldanib battar adashib qolishgan va juda achinarli oqibatlarga giriftor bo‘lishgan.

Fosfatlar shuningdek hayvon va parrandalarning go‘ngi tarkibidan ham ko‘p miqdorda mavjud bo‘ladi. Peru mamlakatining sohil bo‘yida yashovchi millionlab dengiz qushlaridan qoladigan go‘ngni mahalliy aholi guano deb ataydi. Uning tarkibida fosforning juda ko‘pligi tufayli, qimmatbaho o‘g‘it hisoblanadi.

Tarkibida fosfor tutadigan ayrim gazlar odam va hayvonlarning asab tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega. Ularni asabni paralichlovchi gazlar deyiladi. Bunday gazlardan nafas olgan odamning asab tizimi karaxt bo‘lib qoladi. Natijada organizmdagi biror-bir a’zo harakatlana olmay qoladi. Chunki hamma a’zolarni asab tizimi boshqaradi. Asab tizimidan buyruq kelmasa, a’zolar o‘z-o‘zidan harakatlana olmaydi. Agar asabni paralichlovchi gaz ta’siriga tushib qolgan odamga zudlik bilan tibbiy yordam ko‘rsatilmasa, tana bir necha daqiqa ichida o‘limga yuz tutadi. Bunday gazlarning eng kuchlisi 1936-yilda fashistlar tomonidan kashf qilingan bo‘lib, ikki jahon urushi vaqtida ular tomonidan konslagerlarda asirlarni qiynoqqa solish va o‘q-doir sarflamasdan ommaviy qirg‘in qilish uchun qo‘llanilgan. Hozirda bunday gazlardan har qanday maqsadlarda, jumladan harbiy maqsadlarda ham foydalanish Xalqaro hujjatlar orqali ta’qiqlangan bo‘lib, xususan, 1993-yil 13-yanvarida Parijda imzolangan Kimyoviy qurollarni ta’qiqlash haqidagi Xalqaro Konvensiyaga ko‘ra asab tizimini paralichlovchi fosforli gazlarning ham ishlab chiqarilishi, tashilishi va saqlanishini ta’qiqlangan. 2016-yil iyun oyi holatiga ko‘ra, ushbu muhim xalqaro konvensiyani jahonning 188 mamlakati tomonidan imzolangan va ijro uchun qabul qilingan. Xususan, o‘zbekiston Respublikasi ham 1995-yil 25-noyabrda mazkur Konvensiyani imzolagan bo‘lib, mamlakatimiz Parlamentining 1997-yil 29-apreldagi ratifikatsiya aktiga ko‘ra, davlatimiz hududida kuchga kirgan.