Vatt

Vatt — o‘zbekcha belgilanishi Vt, xalqaro belgilanishi W bo‘lgan, Xalqaro Birliklar Tizimi — SI dagi quvvat fizik kattaligining o‘lchov birligidir. Bundan tashqari, vatt o‘lchov birligi bilan, issiqlik oqimi, tovush energiyasi oqimi, doimiy elektr toki quvvati, o‘zgaruvchan tokning aktiv, reaktiv va to‘liq quvvatlari, nurlanish oqimi, ionlanuvchi nurlanishlar oqimi fizik kattaliklari o‘lchanadi. Ushbu o‘lchov birligi shotland-Irland ixtirochi-mexanigi, bug‘ mashinasi ixtirochisi Jeyms Uatt (Vatt) sharafiga uning familiyasi bilan nomlangan.

SI qoidalariga ko‘ra, biror olim sharafiga qo‘yilgan hosilaviy birlik nomi matn ichida yozilganida, kichik harflar bilan yoziladi. Lekin, birlikning belgilanishi katta harflar bilan yoziladi. Shu sababli, quvvat birligi haqida gap ketganda, matn ichida vatt deb yozish to‘g‘ri bo‘ladi. Olimning o‘zi haqida gap borganda esa, Vatt, yoki, Uatt deb katta harflar bilan yozish kerak. Xuddi shu qoidalar, vatt orqali keltirib chiqariladigan boshqa hosilaviy birliklar uchun ham tadbiq etiladi. Masalan, energetik yorqinlik birligi matn ichida «vatt taqsim steradian-kvadrat metr» tarzida yoziladi, birlik tarzida esatarzida yoziladi.

Quvvat fizik kattaligi uchun birlik sifatida Vatt o‘lchov birligini ilk bora 1882-yilda Britaniya Ilmiy assotsiatsiyasining Ikkinchi Kongressida qabul qilingan. Bungacha esa, ko‘plab hisob-kitoblarda ot kuchi, shuningdek, fut-funt taqsim daqiqa birliklari qo‘llanilgan. XBT ga vatt birligi 1960-yilda o‘lchov va Tarozilar Bosh Konferensiyasining XI konferensiyasida, SI tizimining o‘zi bilan bir vaqtda qabul qilingan.

Elektr uskunalarining eng asosiy tavsiflaridan biri, ularning qancha elektr energiyasi iste’mol qilishidir. Shu sababli, deyarli barcha elektr qurilmalarining yo‘riqnomalarida va yorliqlarida, uning iste’mol quvvati haqidagi axborotni uchratish mumkin va bu quvvat vatt bilan ifodalanadi.

Ta’rifi:

1 vatt bu — 1 soniya mobaynida 1 joul ish bajaradigan quvvatga tengdir. Shu tarzda, vatt — SI dagi hosilaviy birlik bo‘lib, boshqa birliklar bilan quyidagicha bog‘liqlikka ega:

Vattning yuqorida keltirilgan ta’rifi mexanikaga oid bo‘lib, bundan tashqari, issiqlik va elektr quvvatlari uchun alohida boshqa ta’riflari mavjud.

Boshqa quvvat birliklari bilan nisbati.

Vatt, quvvat fizik kattaligining boshqacha birliklari bilan quyidagicha bog‘liqlikka ega:

1 Vt= 10⁷ erg/soniya;

1 Vt≈0,102 (kgk·m)/soniya;

1 Vt≈ 1,36·10⁻³ ot kuchi;

1 Vt= 859,8452279 kaloriya/soat.

Karrali va ulushli birliklari.

Quvvat bilan bog‘liq hisob-kitoblarda vattning o‘zini qo‘llash har doim ham qulay bo‘lavermaydi. Ba’zan, o‘lchanayotgan, yoki, hisoblanayotgan kattalik juda katta yoki, juda kichik bo‘lganida, o‘lchov birliklarining karrali, yoki, ulushli birliklari va ularning maxsus umumqabul qilingan old qo‘shimchalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu esa, hisob-kitoblarni birmuncha yengillashtiradi hamda o‘ta katta, yoki, o‘ta kichik sonlar bilan ishlashdagi noqulayliklarni bartaraf qiladi. Katta quvvat bilan ishlovchi elektr qurilmalarini loyihalashda va ulardan foydalanishda, vattning karrali birliklari va old qo‘shimchalaridan foydalaniladi. Masalan, radarlar va radioqabulqilgich qurilmalarining quvvati pVt yoki nVt karrali birliklarida ko‘rsatilishi mumkin. Kam quvvatli qurilmalar, masalan, EKG, EEG kabi tibbiy uskunalarning quvvati mkVt da ko‘rsatiladi. Elektr energiyasi ishlab chiqarishda, shuningdek, temiryo‘l lokomotivlari ishlab chiqarishda megavatt (MVt), yoki, gigavatt (GVt) lardan foydalanish mumkin. Xonadonlardan maishiy iste’mol qilingan elektr energiyasi hisob-kitobi uchun esa, kilovatt (kVt) birligi qulayroq. Shuningdek, ko‘plab maishiy elektr uskunalar, xususan, oddiy chiroq, dazmol, muzlatgich kabilarning ham iste’mol quvvatini kilovattlarda ifodalagan afzal.

Karrali va ulushli birliklari va ularning old qo‘shimchalari.

Tabiatda va texnikadagi ayrim kattaliklarga nisbatan qo‘llanishiga misollar.

Kilovatt va kilovatt-soat tushunchalarining farqi.

Nomlanishi bir-birga o‘xshash bo‘lgani uchun, kilovatt va kilovatt-soat birliklarini ko‘pchilik adashtirib yuboradi. Ayniqsa bu elektr uskunalarining iste’mol quvvati haqida gap borganda ochiq namoyon bo‘ladi. Lekin, shuni e’tiborga olish lozimki, kilovatt va kilovatt-soat umuman boshqa-boshqa birliklar bo‘lib, boshqa-boshqa fizik kattaliklarga taaluqlidir. Vatt va kilovattlarda quvvat o‘lchanadi. Uning ma’nosi, energiyaning o‘zgarish tezligi, ya’ni, uzatilishi, iste’mol qilinish, boshqa turdagi energiyaga aylantirilishi nazarda tutiladi. Vatt-soat va kilovatt-soat birliklari bilan esa, energiyaning (ishning) o‘zi o‘lchanadi. Kilovatt-soat bilan, muayyan vaqt birligi ichida iste’mol qilingan, uzatilgan, yoki, o‘zgartirilgan energiya miqdori o‘lchanadi. Agar, elektr asbobining, yoki, uydagi maishiy elektr jihozining iste’mol quvvati doimiy (o‘zgarmas) bo‘lsa, unda, u iste’mol qilgan, o‘zgartirgan, uzatgan energiya miqdori, uning quvvati bilan ishlagan vaqtining ko‘paytmasiga teng bo‘ladi.

Masalan, quvvati 100 Vt bo‘lgan lampochka 1 soat yonib tursa, u 100 Vt·soat energiya iste’mol qilgan bo‘ladi (kiruvchi energiya), hamda, shuncha miqdorda chiquvchi energiyani yorug‘lik va issiqlik ko‘rinishida o‘zgartirib, qayta chiqarib yuborgan bo‘ladi (chiquvchi energiya). Xuddi shu ishni 40 Vt lik lampochka 2,5 soat davomida bajaradi. Ushbu aytilganlar, elektr energiyasining ishlab chiqarilishi uchun ham o‘rinlidir. Masalan, elektrostansiyaning quvvati kilovatt (megavatt) bilan o‘lchanadi. Lekin, uning iste’molchilarga muayyan vaqt davomida yetkazib berayotgan elektr energiyasi miqdori, uning quvvati va ushbu vaqtning ko‘paytmasiga teng bo‘ladi va ushbu energiya kilovatt-soat birligida ifodalanadi.

Ushbu aytilganlar energiyaning istalgan turi uchun, elektr energiyasi uchun ham, issiqlik, mexanik, elektromagnit energiyalari uchun ham to‘g‘ridir.