Temir — mustahkam element

Jahon mumtoz adabiyotining eng qadimiy namunalaridan biri Gomerning «Iliada» dostoni sanaladi. Ushbu doston taxminan eramizdan avvalgi 800-yilda yozilgan bo‘lib, taxminan eramizdan avvalgi 1000-yil atrofida bo‘lib o‘tgan Troya qal’asi qamali haqida hikoya qiladi. Afsonalarga ko‘ra, o‘sha qamal 10 yil davom etgan emish.

Dostonda naql qilinishicha, o‘sha janglarda qatnashgan jangchilarda qurol-aslaha, o‘q-yoy va sovutlar bronzadan yasalgan bo‘lgan.

 

Odamzot rudalarni qayta ishlab metall olishni o‘rganib olgandan keyingi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan eng birinchi qattiq va pishiq metall bu — bronza bo‘lgan. Bronza o‘zi sof metall emas, balki, mis va qalay metallarining qotishmasidir. Tarixda bronza metalli eng keng qo‘llangan davrni bronza davri deyiladi.

Davriy jadvaldagi 26-raqamli element — temir ham odamlarga juda qadimdan ma’lum. Temirdan yasalgan buyumlar eramizdan avvalgi 4000 yillikka tegishli Misr sag‘analaridan ham topilgan. Lekin, u paytlarda temir yarimqimmatbaho metall sanalgan. Masalan, yana o‘sha «Iliada» dostonida qayd etilgan sport musobaqalarida g‘olib atletga temir medal mukofot qilib berilgani qayd etiladi. Eramizdan avvalgi 1500-yilgacha bo‘lgan davrlarda odamlar temirni qanday qilib ko‘p miqdorlarda olishni va undan buyumlar va qurol-yaroq tayyorlashni bila olishmagan.

Temirni sof holda ajratib olishni va undan qurol-yarog‘, hamda boshqa buyumlar tayyorlashni o‘zlashtirgan ilk xalq bu Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya) hududida yashagan xettlar bo‘lishgan. Xettlar temirdan yasalgan o‘q-yoy va boshqa qurollar, shuningdek, dubulg‘a, qalqon va sovut bilan qurollanib jang maydonida paydo bo‘lishganda, ularga ro‘baro‘ kelgan dushmanlar qandaydir «maxfiy qurol»ga duch keldik deb o‘ylashgan. Bronzadan yasalgan xanjar va oyboltalar temir dubulg‘a oldida ojiz qolardi. Ularning tig‘i qayrilib, dami o‘tmaslashib qolardi. Temir oybolta, o‘q-yoy va xanjarning tig‘i esa bronza qalqon va sovutni qiyinchiliksiz teshib o‘tib ketar va dushmanga mislsiz talafot yetkazardi. Ya’ni, temir bronzadan ko‘ra sezilarli darajada qattiq va pishiq bo‘lib chiqqan.

Temirni olishni va unga ishlov berishni o‘zlashtirish asnosida, qadimgi xalqlar birin ketin bronzadan voz kechib temir madaniyatiga o‘ta boshlashdi. Shu tariqa, tarixda bronza davri tugab, temir davri kirib keldi. Eramizdan avvalgi 600-yil atrofida ko‘hna dunyoning deyarli barcha mamlakatlari qo‘shinlari istisnosiz ravishda temir qurol-yaroqqa o‘tishgan.

Hozirda temir metallar ichida eng arzonlaridan biri sanaladi. Temirning ayrim markalarining bir kilogrammi atiga 10 sent turadi. Temir — yer qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan metallardan biri bo‘lib, faqat alyuminiygina undan ko‘proq tarqalgan. Temirning yer qobig‘idagi umumiy ulushi 5% atrofida baholanadi. Temirni shunchalik keng tarqalganligi va uni turli birikmalardan va rudalardan ajratib olish osonligi sababli, uning narxi shunday arzon hisoblanadi.

Yer qobig‘ining quyi qatlamlarida, ichkarilab, chuqurlashib borgan sari ruda tarkibidagi temir miqdori ham ortib boraveradi. Yer sayyorasi yadrosining 8000 km diametrga ega markaziy qismi ham erigan cho‘g‘ holatidagi temirdan iborat deb taxmin qilinadi. Umuman olganda, sayyoramiz vazning 40% yaqin qismini aynan temir tashkil qiladi.

Temir shuningdek Yerga ochiq koinotdan ham muntazam kelib tushadi. Chunki, Quyosh tizimi ichida daydib yurgan katta-kichik meteoritlar va asteroidlarning asosiy massasini ham aynan temir moddasi tashkil qiladi. Xabaringiz bor, bunday meteoritlar har kuni millionlab sonda Yer atmosferasiga kirib keladi va sayyoramizning turli mintaqalariga qulaydi. Ularning ba’zilari oddiy tosh kattaligida bo‘lsa, ba’zilari tarvuzdek bo‘ladi. Yer sirtiga yetib kelgan va olimlar tomonidan topib o‘rganilgan meteoritlarning tarkibida 90% qismi temir ekani statistikadan ma’lum (qolgan 10% qismi asosan silikatlardan iborat bo‘ladi). «Iliada» dostonida va boshqa xalqlarning afsonalarida ham «osmondan tushgan» temirdan yasalgan va shu sababli ham «ilohiy kuch»ga ega bo‘lgan shamshirlar haqida so‘z ketgan joylar mavjud. Tabiiyki, o‘sha temirning «osmondan tushgan»ligi hecham ajablanarli emas. Chunki, meteoritlar Yerga o‘sha zamonlarda ham albatta har kuni tushib turgan.

Temir — tirik organizmlar uchun hayot uchun eng zaruriy elementlardan biridir. Issiqqonli organizmlarda, shu jumladan odam organizmida temir moddasi qonning eng muhim qismlaridan biri sanaladi. Aslida qonning rangi qizil bo‘lishining asosiy sababchisi ham aynan temir elementidir. o‘pkalarda kislorodni olib butun tana bo‘ylab tarqatadigan qon elementini gemoglobin deyiladi. Gemoglobin molekulasi to‘rt atom temir elementidan tashkil topgan bo‘ladi va aynan o‘sha atomlar o‘ziga kislorodni biriktirib, organizm bo‘ylab tashib manzilga yetkazadi. o‘rtacha qomatli odam organizmida taxminan 3 kg gacha temir elementi mavjud bo‘ladi. Organizmida temir moddasi yetishmayotgan odam xorg‘in va so‘lg‘in yuz ifodasi bilan ajralib turadi. U tez charchaydigan va toliquvchan bo‘lib qoladi. Temir yetishmasligi holati tibbiyotda anemiya deyiladi va u jiddiy kasallik sanaladi. Anemiyani ortga surmay, darhol davolashga kirishish lozim.

Anemiyani davolashning usullaridan biri — bemorni tarkibida temirning oddiy birikmalariga boy bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, yoki, preparatlar bilan ratsional oziqlantirishdir.

Sanoat uchun temir olishning eng muhim manbasi bu temir rudasi bo‘lib, konchilari tilida temir rudasini gematit deyiladi. Gematit — temirning kislorod bilan birikmasi,ya’ni, temir oksidi bo‘lib, uning molekulasida ikkita temir atomiga uchta kislorod atomi birikkan holda bo‘ladi. Gematitga boy tuproq va rudalar odatda qizil rangda bo‘ladi. Olimlarning fikricha, Mars sayyorasining qizil rangi ham, uning sirtidagi tuproqning gematitga to‘yinganligi sababidan bo‘lishi mumkin ekan. Gematit rudasining turlaridan bir bo‘lgan qizil oxra moddasini rassomlar qizil pigment sifatida ishlatishadi. Shuningdek, ushbu moddaning kukun ko‘rinishini shisha ishlab chiqarishda sayqallash xom ashyosi sifatida qo‘llaniladi. Ayniqsa, yuqori shaffoflikka ega optik linzalar va tiniq ko‘zgular ishlab chiqarishda qizil oxra kukuni sayqallash bosqichining asosiy o‘rinini egallaydi.

Temir rudasining yana bir turi magnetit deb nomlanadi. Magnetit molekulasida uch atom temir va to‘rt atom kislorod mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, temir rudalarida albatta doimo katta miqdorda turli silikatlar va boshqa aralashmalar yo‘ldosh bo‘ladi.

Odamlar temirni sof holda ajratib olishlarini o‘rganishlariga eng katta to‘sqinlik qilgan narsa ham aynan shu silikatlar bo‘lgan. Shuningdek, kisloroddan qutilishni o‘rganish ham oson bo‘lmagan. Temirni sof metall holida olish uchun rudani koks va ohaktosh bilan birgalikda domna pechi vositasida qizdirish orqali ajratishni o‘rganib olishgachgina, ajdodlarimiz temirdan istagan narsani tayyorlay oladigan zamonga qadam qo‘yishgan.

Domna pechlarida eritib olingan temirni quyma cho‘yan deyiladi. Chunki, bunday temir keyinchalik alohida holda yana eritiladi va qolipga quyilib, kerakli shaklga keltiriladi.

Quyma cho‘yan tarkibida ko‘p miqdorda boshqa aralashmalar ham mavjud bo‘ladi. Aralashmalar ichida asosiysi — uglerod bo‘lib, u cho‘yanga koksdan o‘tadi. Quyma cho‘yan tarkibida 2% dan 4,5% gacha uglerod bo‘lishi mumkin. Shuningdek, quyma cho‘yanda 2,5% atrofida kremniy, hamda, juda oz-ozdan bo‘lsa-da, fosfor, oltingugurt va boshqa elementlar mavjud bo‘ladi.

Quyma cho‘yan yetarlicha pishiq va qattiq bo‘lib, u temir mahsulotlari ichida eng arzoni sanaladi. Cho‘yandan tayyorlangan detallar bosim va og‘irlik doim bir xil bo‘ladigan o‘rinlarda qo‘llanishi mumkin. Lekin, cho‘yan zarbalarga nisbatan, hamda, bosim o‘zgarishlariga nisbatan chidamsiz. U mo‘rt metall bo‘lib, tez yediriladi va qiyshayib, sinib ketishi ham mumkin.

Cho‘yanni qayta ishlash va unga ohaktosh va yana temir rudasi bilan ishlov berish orqali sof temir metallini ajratib olish mumkin. Lekin, sof temir quyma cho‘yandan ko‘ra yumshoq va oson egiluvchan bo‘ladi. Shu sababli ham, temirni sof holatda qo‘llash sohalari ancha chegaralangan. Uni asosan kimyo sanoatida katalizator sifatida sof holatda qo‘llaniladi. Metallokosntruksiyalar va qurilish ishlari uchun, hamda, texnika va mashina detallari uchun qo‘llaniladigan temir esa odatda sof temir bo‘lmay, balki, temirning boshqa navlari, asosan po‘latdan tayyorlanadi. Po‘lat — temirning sof holatdagisi va quyma cho‘yan orasidagi oraliq navi bo‘lib, lekin u pishiqligi va mustahkamligi borasida hamma temir navlaridan ustun turadi. Po‘latda uglerod miqdori 0,15-1,5% atrofida bo‘ladi.

Quyma cho‘yandan po‘lat olishning bir necha usullari mavjud. Shunday usullardan biri bessemer pechi (yoki, bessemer konverteri) deyiladi. Bessemer pechlarining eng asosiy xususiyati — ularda temir rudasi tarkibidagi fosfor, oltingugurt va boshqa keraksiz aralashmalar maksimal chiqarib tashlanadi va keyin kerakli miqdorda uglerod va ba’zi boshqa elementlar bilan boyitiladi.

Barcha temir navlari orasida ishlov berish va toblash orqali kerakli darajadagi pishiqlik va puxtalikka yetkazish qulayligi borasida po‘lat birinchi o‘rinda turadi. Bunda temir avvaliga qizarib, chog‘ holatiga kelgunicha qizdiriladi va so‘ngra uni birdaniga sovuq (muzdek) suvga solinadi. Mazkur jarayon metallurglar tilida «metallni bo‘shatish» deyiladi. Po‘latning pishiqlik va qattiqlik borasidagi muayyan xususiyatlari, uni tayyorlash jarayonida temirning qanday toblangani va tarkibida uglerod qancha miqdorda qo‘shilgani bilan bog‘liq bo‘ladi. Agar po‘lat tarkibida uglerod miqdori 0,2% dan kam bo‘lsa, u kam uglerodli po‘lat deyiladi. Bunday po‘lat xossalariga ko‘ra cho‘yanga o‘xshab ketadi va juda arzonligi tufayli, hozirda deyarli cho‘yanning o‘rnini egallab bo‘lgan. tarkibida 0,2% dan 0,6% gacha uglerod tutadigan po‘latni konstruksion po‘lat deyiladi. Qurilish uchun ishlatiladigan metall balkalar, ko‘priklar va boshqa inshootlarning metall asoslari va metallokonstruksiyalar aynan shunday po‘latdan quyiladi. Po‘lat navlari ichida eng pishiq va qattig‘i instrumental po‘lat deyiladi. Instrumental po‘latda 1-1,5% uglerod mavjud bo‘ladi. Mashina va mexanizmlarning harakatlanuvchi metall detallari, turli muhandislik ish qurollari va tig‘li kesish asboblari shunday navli po‘latdan tayyorlanadi.

Po‘latning xossalari shuningdek, temir va ugleroddan tashqari, unga boshqa qo‘shimchalarning qo‘shilganligi va ularning nisbati bilan ham belgilanadi. Hozirda jahon bozorida po‘latning yuzdan ortiq navlari mavjud. Butun dunyo bo‘ylab har yili millionlab tonna po‘lat ishlab chiqariladi. Avtomobilsozlik sanoati jahon po‘lat ishlab chiqarishining deyarli 20% qismini iste’mol qiladi. Ishlab chiqarilgan po‘latning qolgan qismi esa, asosan, mashinasozlik, temir yo‘l qurilishlari va qurilish sohalariga yo‘naltiriladi. Hozirda insoniyat po‘latdan shu darajada keng foydalanmoqdaki, tarixchilar hozirgi davrni qo‘rqmay po‘lat davri deyish mumkin deb ta’kidlashmoqda.

Zamonaviy dunyoda po‘lat odamzot hayotini shu darajada o‘zgartirib yuborganki, endilikda sivilizatsiyamizni usiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Xususan, barcha yirik shaharlardagi osmono‘par bino va inshootlar aynan po‘lat tufayli shu maqomda qad rostlashgan. Avvallari binolar asosan yog‘och va g‘ishtdan qurilgan zamonlarda, bino balandligi bir necha qavatdan ortishi mumkin emas edi. Chunki, bunda bino og‘irligi uning asosiga quyilgan poydevorni (fundament) pachoqlab tashlardi. Hozirda yuzlab qavat balandlikka ega bino va inshootlar istisnosiz ravishda faqat po‘lat karkas asosiga quriladi. Po‘lat asosida qurilgan binolarda tashqi qoplamani oynavand qilishi orqali yanada jozibador va shu bilan birga yengil qilish urfga kirmoqda.

Yuzlab qavatli zamonaviy osmono’par binolarning barchasi po’lat tufayli qad rostlagan

Po‘lat shunchaki mustahkam bo‘lib qolmay, balki, ajoyib elastik xossaga ham ega. Agar po‘latga tashqi omillar ta’sir qilishi natijasida u egiladigan bo‘lsa, o‘sha ta’sir kuchi yo‘q bo‘lishi bilan, po‘lat yana o‘z holiga qaytadi. Shu sababli ham, me’morlar yuzlab qavatli osmono‘par binolarni shamol va zilziladan qo‘rqmay bunyod etishadi. Insoniyat aynan po‘lat tufayligina osma ko‘priklar va boshqa murakkab me’moriy-muhandislik yechimlarini barpo eta olmoqda. Xulosa qilib aytganda, qayerdaki pishiqlik va mustahkamlik zarur bo‘lsa, o‘sha joy uchun po‘latdan o‘tadigan metall boshqa yo‘q. Boz ustiga, u eng arzon metall hamdir.

Biroq, ushbu eng pishiq va eng arzon metallning ham o‘ziga yarasha ayrim kamchiliklari mavjud. Bunday kamchiliklardan eng jiddiysi — uning kislorod bilan osongina birikib qolishidir. Kislorod bilan birikish reaksiyasi ba’zi navlarda juda tez, ba’zilarda esa birmuncha sekin kechishi mumkin. Oddiy xalq tilida bu jarayonni zanglash deyiladi. Ya’ni, temir buyumlar va konstruksiyalar nam havo ta’sirida zanglab qoladi. Bunda, temir suv va kislorod bilan birikib, temir gidrat oksidi hosil qiladi.

Afsuski, zang bu — kukun ko‘rinishida uqalanadigan modda bo‘lib, u temirni himoya qilmaydi; aksincha, qatlam-qatlam tarzida ko‘chib-ko‘chib, temirni yemirib boradi. Shu sababli, ham temir va uning navlarini, ayniqsa po‘latni maxsus himoya qatlami bilan ta’minlash kerak bo‘ladi. Buning uchun odatda po‘lat konstruksiyaning sirti maxsus bo‘yoqlar bilan bo‘yaladi. Har yili zanglash tufayli dunyo bo‘yicha millionlab tonna temir yaroqsiz holga kelib qoladi. Zanglagan detallarni almashtirish uchun yana shuncha po‘lat sarf-xarajat qilinadi. Bu esa, ulkan miqdordagi iqtisodiy zarar va qo‘shimcha xarajat demakdir.

Garchi, zang har yili shuncha katta ziyon keltirayotgan bo‘lsa hamki, lekin undan naf chiqadigan ayrim sohalar ham mavjud. Masalan, zangni alyuminiy qirindilari bilan aralashtirilsa, termit deb nomlanuvchi modda olinadi. Ushbu aralashma qizdirilsa, alyuminiy va temir oksidi o‘zaro reaksiyaga kirishadi va jarayonda ko‘p miqdorda issiqlik energiyasi ajralib chiqa boshlaydi. Reaksiyadagi harorat 3000 ? gacha boradi. Termitdan payvandlash ishlarida foydalaniladi. Masalan, temiryo‘l ustalari relslarni payvandlashda termitdan foydalanishadi.

Siz albatta temir haqida gap ketganda, uning magnitga tortilishini yodga olasiz. Maqola davomida hali bu xossa haqida gap ochilmaganiga ham hayron bo‘layotgandirsiz. Ha, payt endi keldi. Temir — metallar ichida magnetizm xossasiga ega bo‘lgan eng asosiy metalldir. Shuningdek u magnit xossasi eng kuchli bo‘lgan metall bo‘lib, magnit haqida eslanganda, birinchi bo‘lib temir yodga olinishi bejiz emas. Magnetizm bu — energiyaning bir ko‘rinishi bo‘lib, u energiyaning yana boshqa bir ko‘rinishi — elektr bilan doimo birga yuradi. Ichidan tok oqib o‘tayotgan istalgan o‘tkazgich sim magnit xossasiga ega bo‘ladi va unga temir bo‘laklari yaqinlashtirilsa, sim va temir bir-biriga tortiladi. (Nima uchun o‘tkazgich sim aynan temirni tortishi, boshqa metallarni esa tortmasligi hali-hanuz ilm-fan oldidagi jumboqlardan biridir).

Agar, ichidan tok oqib o‘tayotgan simlarni g‘altak shaklida o‘rab chiqilsa, unda har bir o‘ralgan tola, o‘ziga teginib turgan qo‘shni tolaning magnit kuchini yanada kuchaytiradi va natijada, g‘altakka o‘ralgan simning magnit kuchi, aynan shunday uzunlikdagi to‘g‘ri tortilgan simning magnit kuchidan ancha kuchli bo‘lib qoladi. Agar, shunday tarzda, simni temir o‘zak atrofida o‘rab chiqilsa, natijada temir o‘zakli g‘altak hosil bo‘ladi. Bunday g‘altak kuchli elektromagnit xossalarga ega bo‘lib, elektrotexnikada juda keng qo‘llanadi.

Temir o‘zakli g‘altakning magnit kuchi o‘sha temir o‘zakning uchlarida, boshqacha aytganda, qutblarida eng kuchli bo‘ladi. Shu sababli ham, temir bo‘laklari aynan qutblarga ko‘proq tortiladi. Temirning ushbu kuchli elektromagnit xossasidan, temir va po‘latni ko‘tarishda, metallolom tashishda ko‘tarma kuch sifatida foydalaniladi. Elektromagnit kuchi metallurgiya va metallolom korxonalarida tonnalab metallni joydan-joyga ko‘chirishda va yuklashda asosiy vosita sanaladi.

Albatta, temir va magnitning o‘zi, hamda, elektr o‘tkazayotgan simlardan tashqari, boshqa ko‘plab moddalar ham magnit xossasiga ega. Lekin, boshqa moddalarning magnit xossasi deyarli sezilarsiz bo‘lgan uchun, ular haqida biz ham deyarli bilmaymiz.

Po‘latning aksariyat navlarida atomlarning erkin harakati sof temirnikichalik bo‘lmay, balki, birmuncha cheklangan bo‘ladi. Ya’ni, po‘latning atomlari muayyan tartibda joylashgan bo‘lib, ularga elektr ta’sir qilganda ham va tok ta’siri o‘chirilganda ham bir xil tartibda qolaveradi. Shu sababli, bunday po‘latdan tayyorlangan magnitni doimiy magnit deyiladi. Ko‘pchiligimizga yaxshi tanish bo‘lgan taqasiman o‘yinchoq magnitlar aynan shunday po‘latdan yasaladi. Magnit kuchi nisbatan past va sezilarsiz bo‘lgan moddalar paramagnitiklar deyiladi. Temir va boshqa kuchli magnitlar esa ferromagnetiklar deyiladi.

Biz maqola avvalida tilga olgan magnetit temir rudasi shuningdek magnit temiri ham deyiladi va u tabiiy magnit manbasi sanaladi. Temirning magnit xossasi ilk bora qadimgi Yunonistonning Magneziya tog‘li hududida yashagan odamlar tomonidan o‘rganilgan va foydalanila boshlangan edi (shuningdek magniy va marganets elementlari nomi ham aynan shu hudud nomi bilan bog‘liq).

Umuman olganda, bizning butun boshli sayyoramizning o‘zini ham ulkan magnit bo‘lagi singari tasavvur qilishimiz mumkin. Kompas orqali dunyo tomonlarini aniqlash ham Yerimizning aynan shu magnit xossasidan foydalanish evaziga amalga oshadi.

o‘rta asrlarda tashqi ko‘rinishidan temirga o‘xshash, lekin, xossalari keskin farq qiluvchi yana ikki metall nemis konchilarini toza xunob qilar edi. Temir deb o‘ylab olingan rudadan temirga mutlaqo o‘xshamaydigan metall chiqib kelgani uchun, nemis konchilari uni yer ostida yashovchi yomon pakana odamchalar — gnomlar sehrlab qo‘ygan va shu sababli yaroqsiz bo‘lib qolgan temir deb o‘ylashgan. Nemislar pakana odamni, shuningdek gnomlarni kobold deb atashgan. Aynan shu atama orqali davriy jadvaldagi 27-raqamli element — kobaltga nom berilgan. Yana bir shunga o‘xshash «yaroqsiz» metallni konchilar «kupfernikel» deb atashgan. Bu so‘zning ma’nosi «shayton misi» degani bo‘lib, keyinchalik uning tarkibidagi nikel so‘zi 28-elementga biriktirilgan. Kobaltni ilk marta 1735-yilda Georg Brandt tomonidan sof holda olingan bo‘lsa, nikelni esa, 1751-yilda Aksel Frederik Kronstedt tomonidan olingan.

Kobalt va nikel avvallari konchilarni xunob qilganini aytib o‘tdik. Temirning o‘zi ham ba’zan odamlar bilan shunday «hazillashib» turardi. Xususan, tabiatda keng tarqalgan temir kolchedani minerali bir atom temir va ikki atom oltingugurtdan iborat bo‘ladi. U tabiiy holda oltin kabi yaltirab tovlanadi. Qimmatbaho metallar bilan endi-endi tanishayotgan kishilarni ushbu kolchedan toza gangitib, keyin esa hafsalasini dabdala qilar edi. Shu sababli ham, qalbaki tilla bo‘lib ko‘rinadigan ushbu temir moddasini avvallari «jinni tilla» deb yuritishar edi.

Nikel ham, kobalt ham odatda temir rudasi bilan yo‘ldosh holda chiqadi. Yer qobig‘ining 3% ga yaqin qismini nikel tashkil qiladi. Kobalt esa 0,25% ulushni egallaydi xolos. Lekin, nikel shunchalik ko‘p ko‘ringani bilan, uning asosiy qismi olish imkonsiz bilan tubliklarda — Yer yadrosida joylashgan. Yer yadrosining 90% qismi temir bo‘lsa, qolgan 10% qismi nikel ekani ma’lum. Yer qobig‘ida esa nikel ancha noyob metall bo‘lib, kam uchraydi.

Nikel bilan kobalt temirdan ko‘ra taxminan 10% ga og‘irroq va pishiqroq bo‘ladi. Agar kobalt va nikel ham temirchalik ko‘p bo‘lganda, ushbu metallardan ham keng miqyosda foydalanish mumkin bo‘lardi. Ular temirdan ko‘ra mustahkamroq bo‘lish bilan birga, zanglamasligi bilan ham bizga ko‘proq foyda keltirgan bo‘lardi. Biroq, tabiat kobalt va nikelni unchalik ham ko‘p yaratmagan.

Shunga qaramay, metall konstruksiyalarning sirtini nikel qoplama bilan qoplash orqali, ularning zanglamas qilish mumkin. Buning uchun, nikel qoplama qilish zarur bo‘lgan metallni nikel eritmasi mavjud bo‘lgan suyuqlikka solinadi va undan elektr toki o‘tkaziladi. Agar, hamma shartlar to‘g‘ri bajarilsa, nikel atomlari temirdan yasalgan detal ustiga kelib o‘tiradi va sirtini to‘liq qoplaydi. Natijada, nikel qoplama bilan qoplangan detal zanglamaydigan bo‘ladi. Boz ustiga u yarqirab, chiroyli holatga keladi. Ushbu jarayonni galvanizatsiya deyiladi.

Kobalt va nikel ham magnit xususiyatiga ega. Garchi ular temir singari kuchli magnit bo‘la olmasa-da, harholda, qolgan boshqa barcha metallardan ko‘ra kuchliroq magnit sanaladi. Agar, nikel, kobalt va temirni muayyan nisbatlarda aralashtirib, qotishma hosil qilinsa, natijada olingan metall temirning o‘zidan ham kuchliroq magnit xossasi kasb etadigan bo‘ladi. Masalan, 2/3 qismi nikel va 1/3 qismi temir bo‘lgan permalloy deb nomlanadigan qotishmaning magnit kuchi po‘latdan tayyorlangan doimiy magnitnikidan sezilarli darajada kuchli bo‘ladi. Yanada kuchliroq bo‘lgan magnitni nikel, kobalt, alyuminiy va temir qotishmasidan tayyorlash mumkin. Bunday magnit alniko deyiladi.

Metallni yalang‘och holatda magnit qilib ishlatmaslik uchun mayda temir qirindilari plastik qobiq ichiga joylashtiriladi. Bunday magnitlar ham juda kuchli bo‘lib, plastikning yumshoqligi evaziga, magnitni istalgan shaklga solish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Nikellangan po‘lat (yoki, nikelli po‘lat) mustahkamligi borasida oddiy po‘latda ancha ustun turadi. Uning tarkibida 3% atrofida nikel mavjud bo‘ladi. Dunyo bo‘yicha ishlab chiqariladigan nikelning katta qismi aynan nikelli po‘lat ishlab chiqarishga sarflanadi. Nikelli po‘lat turlaridan biri invar deb nomlanadi va uning 5/8 qismi temir, 3/8 qismi nikeldan iborat bo‘ladi. Invarning o‘ta pishiqligi va mustahkamligidan tashqari yana bir juda muhim xossasi mavjud. Ushbu xossa texnika sohasida, ayniqsa aviatsiya va kosmik texnologiyalarda benazirdir. Ya’ni, invar issiqlik ta’sirida deyarli kengaymaydi va sovuqda toraymaydi. Oddiy po‘lat turlari esa bunday xossa bilan maqtana olmaydi. Invarning issiqlikka va sovuqqa ta’sirchanligi (kengayish va siqilishi) oddiy po‘latnikidan 1/15 nisbatda yaxshiroqdir.

Kobalt nikeldan ko‘ra qattiqroqdir (nikel esa temirdan qattiq). Metallurgiyada ma’lum qotishmalar ichida kobaltli qotishmalar eng pishiq va qattig‘i sanaladi. Kobalt qotishmalari fanda stellitlar deyiladi. Stellitlar o‘ta yuqori haroratlarga ham bardoshli qotishmalar bo‘lib, metall eritish dastgoh va uskunalari odatda aynan stellitlardan tayyorlanadi. Shuningdek, stellit qotishmalar metallarning o‘zaro ishqalanishi natijasida yuzaga keladigan harorat o‘zgarishlariga ham juda chidamliligi bilan, turli ish asboblari — ombur, mexanik kalitlar, bolg‘a va sandon yasash uchun ham juda bop metallar sanaladi.

Vodorod haqidagi hikoyamizdan sizga yaxshi ma’lumki, vodorod atomi bilan bombardimon qilish orqali o‘simlik moyini qo‘yiqlashtirib (qattiqlashtirib) yog‘ga aylantirish mumkin. Bu jarayonda, agar shunchaki moyni vodorod bilan o‘qqa tutilsa, jarayon juda ko‘p vaqt oladi va uzoq cho‘ziladi. Lekin, oziq-ovqat texnologiyalari va kimyosi sohasi mutaxassislari, jarayonga muayyan metall kukunlarini qo‘shish orqali, uni sezilarli darajada tezlashtirish mumkinligini yaxshi bilishadi. Jarayonni tezlashtiruvchi ushbu metall kukunini katalizator deyiladi. Moyni yoqqa aylantirishda eng arzon metall katalizator — nikel kukuni hisoblanadi.

Siz «Fantomas» filmini ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. o‘sha filmda fantomas bir hujjatga imzo qo‘ygach, bir necha daqiqadan keyin imzo o‘chib ketadi. Bu filmning o‘zi singari fantastik emas, balki, haqiqatan ham bor narsa. Mazkur turdagi siyohni kobalt yordamida tayyorlanadi. Kobalt birikmalari quruq holatda ko‘k siyoh rangida bo‘ladi. Namgarchilik ta’sirida kobalt atomiga suv birikib boradi va natijada rangi qirmizi tusga kira boshlaydi. Bunday eritmadan siyoh tayyorlansa, u bilan yozilgan yozuv bir necha daqiqa o‘tib o‘chib ketadi. Sababi, yozuv qog‘ozga tushgach, eritmadagi suv bug‘lanadi va siyoh quriydi. Tarkibidagi suv yo‘qolgach, kobaltning o‘zi qoladi va u ko‘rinmas holga o‘tadi. Lekin, qog‘ozni biroz qizdirilsa, kobalt birikmalari yana ko‘k siyoh rangida ko‘rina boshlaydi va xatni yana bemalol o‘qish mumkin bo‘ladi.

Nikelning birikmalarining aslida bundan ham juda muhim boshqa ahamiyatli vazifalari mavjud. Siz yaxshi bilasizki, silikagel namlikni yutuvchi modda sifatida keng qo‘llaniladi. Silikagelning o‘zi asl holatda shaffof bo‘lib, uning namlikka to‘yingan yoki hali yana nam yutish imkoniyati bor-yo‘qligini aniqlashning imkoni yo‘q. Shu sababli, unga nikel birikmalari qo‘shiladi. Bunday silikagel hali quruqligida, tarkibida nikel borligi sababidan ko‘k rangda ko‘rinadi. o‘ziga namni singdirgani sayin silikagel qirmizi tusga kirib boradi. Shu tariqa, kobalt vositasida silikagel uchun namlik indikatori hosil qilinadi.

Shuningdek, shisha yoki, keramika mahsulotlariga kobalt qo‘shilsa, u mahsulotga ko‘kimtir tus beradi. Bunday shishani kobaltli shisha deyiladi.

Kobaltning tirik organizmlar uchun ham muhim ahamiyati mavjud. Masalan, B₁₂ vitamini molekulasida bitta atom kobalt mavjud bo‘ladi. Shu sababli, B₁₂ vitamini va unga o‘xshash birikmalarni biokimyogarlar kobalaminlar deb yuritishadi. Shu tariqa, kobalt tirik to‘qimalar hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan mikroelementlardan biri hamdir.

---