Xalqaro Qizil kitob (1-qism)

NE – not evaluated (xavf darajasi baholanmagan)
DD – data deficient (yetarlicha ma’lumot mavjud bo’lmagan)
LC – least concern (kamayib ketish xavfi ostida)
NT – near threatened (zaif holatga yaqin)
VU – vulnerable (zaif holatda)
EN – endangered (qirilib ketish arafasida)
CR – critically endangered (butunlay yo’q bo’lib ketish arafasida)
EW – extinct in the wild (yovvoyi tabiatda qirilib ketgan)
EX – extinct (qirilib ketgan)

Xalqaro qizil kitob va uning ahamiyati

Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o`simliklar) o`simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo`lib, ularning 93% uchun quruqlik va 7% i uchun suv yashash muhiti hisoblanadi.

Turlarning hosil bo`lishi va ularning yo`qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo`lib, yerda geologik sharoitlarning o`zgarishiga ham bog`liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o`simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta’sirlari natijasida yo`qolib borish jarayoni tezlasha boshladi.

Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning o`zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.

Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O`n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug`ular, g`or arsloni va ayiqlari, o`rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo`qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600 yildan 1875 yilgacha sut emizuvchilarning 63-turi, qushlarning 74 turi yo`qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 dan 10 gacha hayvon va 1 tadan o`simlik turlari yo`qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko`p o`simliklar turlari butunlay yo`qolib ketish xavfi ostida turibdi.

O`simlik va hayvon turlarining tobora yo`qolib borish xavfi mamlakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug`dirmoqda.

1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora ro`yxat»ni chop etdi, unda batamom yo`qolib ketgan hayvonot turlari ro`yxati keltirilgan.

Jahon «Qizil kitobi» 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSR da ham «Qizil kitob» 1979 yilda chop etildi. «Qizil kitob» xavf xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo`qolib ketayotgan o`simlik va hayvonlarning turlari to`g`risida ma’lumotlar berilgan.

O`zbekiston o`simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo`lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o`simliklar, zamburug`lar va suvo`tlari esa 11000 atrofida.

O`zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o`simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko`pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo`lib, ular O`zbekiston florasining 10-12% ini tashkil qiladi.

Zarafshon vohasining florasi 2600 tur, Samarqand viloyatining 1700 tur, undan 201 tur dorivor o`simliklardir.

O`zbekiston florasining yo`qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur «Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o`simlik turlarining soni 301 taga yetdi.

O`zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar-108, qushlar-432, sudralib yuruvchilar-58, amfibiyalar-2 va balig`lar-77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq.

O`zbekistonning birinchi «Qizil kitob»i 1983 yilda nashr qilingan bo`lib, unga umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.

Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 16 turi, balig`larning 17 turi, xalqasimon chuvalchanglarning 3 turi, molluskalarning 14 turi va bo`g`imoyoqlilarning 61 turi kiritildi.

Ta’kidlash lozimki, «Qizil kitob»ga kiritilgan o`simliklar va hayvonlar ro`yxati yildan-yilga aniqrog` bo`lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo`lamiz.

O`zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ida o`simlik va hayvonot turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo`yicha ro`yxatga olingan va har bir o`simlik ko`rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o`z navbatida noyob va yo`qolib borayotgan o`simlik va hayvonot turlari to`g`risida keng omma tomonidan aniq tasavvurga ega bo`lishlariga yordam beradi.

«Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, qo`riqxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yovvoyi o`simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo`yadi.

Umuman, bu kitob barcha o`simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.

Kitobga kiritilgan o`simlik turlari 4 kategoriyaga bqlingan: «0» maqomi berilgan o`simlik turlari yo`qolgan yoki yo`qolish arafasida turgan o`simliklardir.

«1» maqomidagi o`simliklar turlari esa yo`qolib borayotgan turlardir. Bunga yo`qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o`simlik turlari kiritilgan.

«2» maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o`ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo`qolib ketishi mumkin bo`lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.

«3» maqomidagi o`simlik turlari kamayib borayotgan o`simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o`simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki anropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.

Xalqaro Qizil kitob (1-qism)

Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi – TMXI (inglizchasi “International Union for Conservation of Nature” – IUCN) Yer yuzining turli mintaqalaridagi himoyaga muhtoj biologik turlarning ro’yxatini shakllantiradigan, ular to’g’risida ma’lumot beradigan, sayyoramizdagi biologik xilma-xillikni saqlash muammolarini yoritish bilan shug’ullanuvchi xalqaro notijoriy tashkilot.

Tashkilot 1948 yil oktabr oyida Fransiyada tashkil etilgan. Ayni vaqtda uning shtab kvartirasi Shveysariyaning Gland shahrida joylashgan. TMXI BMT ning bosh assambleyasida kuzatuvchi maqomiga ega. Ushbu tashkilotda dunyoning 160 dan ortiq davlatlaridan ishtirokchilar bo’lib (ular orasida O’zbekiston yo’q), 14 500 dan ortiq ekspertlar jamoasi tashkilot tarkibidagi 6 ta kommissiyada faoliyat yuritadi. TMXI haqida to’liq ma’lumotni uning rasmiy saytidan o’qishingiz mumkin.

TMXI 1963 yilda ilk marotaba Yer yuzidagi himoyaga muhtoj, xavf ostida bo’lgan o’simlik va hayvon turlarining ilk xalqaro ro’yxatini (Qizil kitob) taqdim etdi. Ushbu ro’yxatdagi turlar quyidagi darajalarda baholangan edi. Ushbu darajalar bugungi kungacha hayvon va o’simliklarni Qizil ro’yxatga (Qizil kitob) kiritishda asos bo’lib xizmat qilmoqda:

NE – not evaluated (xavf darajasi baholanmagan)
DD – data deficient (yetarlicha ma’lumot mavjud bo’lmagan)
LC – least concern (kamayib ketish xavfi ostida)
NT – near threatened (zaif holatga yaqin)
VU – vulnerable (zaif holatda)
EN – endangered (qirilib ketish arafasida)
CR – critically endangered (butunlay yo’q bo’lib ketish arafasida)
EW – extinct in the wild (yovvoyi tabiatda qirilib ketgan)
EX – extinct (qirilib ketgan)

Ayni vaqtda TMXI tomonidan 98 512 biologik tur yuqoridagi toifalarga ko’ra baholanilgan bo’lib, ularning 27 000 dan ortig’i qirilib ketish xavfi ostidagi turlar hisoblanadi.

P.S. yuqoridagi maqola ushbu mavzudagi ilk maqolamiz bo’lib, bundan keyin har bir mezonning o’zi haqida alohida maqola berib boramiz.