4 sinf darslik pdf

12
SAYYORALAR
Quyosh sistemasi
Quyosh atrofi da sayyoralar, kometalar, meteorlar
va boshqa osmon jismlari aylanib yuradi (6-rasm).
Quyosh va uning atrofi da aylanib yuruvchi
barcha osmon jismlari birgalikda Quyosh sis-
temasini tashkil etadi.
6-rasm. Quyosh sistemasidagi sayyoralar.
Tunlari ba’zida xira «yulduz»ning boshqa yulduz-
lar orasida siljiyotganini, ya’ni sayr qilib yurganini
payqash mumkin. Bunday osmon jismi aslida yulduz
emas, balki sayyoradir.

8-Sinf Kimyo Darsligi

Taqrizchilar:
A.Q. Abdushukurov Sh.M. Mirkomilov Sh.A. Qodirova
Sh. Ganiyeva
L. Boboqulova Sh. G‘opirov D. Ochilov
4- nashr. — T.: «O‘zbekiston» NMIU,
ISBN 978–9943–07–261–9 UO‘K 54(075) ÊBK 24.1ya72
— O‘zbekiston Milliy universiteti professori, kimyo fanlari doktori;
— ToshDPU kimyo va kimyo o‘qitish metodikasi kafedrasi professori;
— O‘zbekiston Milliy universiteti professori v.b., kimyo fanlari doktori;
— Toshkent shahar Sergeli tumani 104-maktab-
ning kimyo fani o‘qituvchisi;
— Toshkent shahar Yunusobod tumani 258-maktab- ning kimyo fani o‘qituvchisi;
— Andijon viloyati Shahrixon tumani 44-IDUMning oliy toifali kimyo fani o‘qituvchisi;
— Navoiy viloyati Karmana tumanidagi 21-maktabning oliy toifali kimyo fani o‘qituvchisi.

Показать больше

8-Sinf Kimyo Darsligi 1.0 APK для Android 4.4+

Версия	1.0 для Android 4.4+
Обновить	2022-02-12
Устанавливает	500++
Размер файла	22.588.722 bytes
Разрешения	просматривать разрешения
Какие новости

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
4-sinfi uchun darslik
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi tasdiqlagan
To‘rtinchi nashr
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA
AKSIYADORLIK KOMPANIYASI
BOSH TAHRIRIYATI
TOSHKENT – 2017
AKBAR BAHROMOV
SHAVKAT SHARIPOV
MANZURA NABIYEVA

Topshiriqni bajaring
Savollarga javob toping
Shartli belgilar:
Darsning yakuni
Amaliy ishni bajaring
M a s’ u l m u h a r r i r l a r :
O‘.Pratov – biologiya fanlari doktori, professor, O‘zbekiston
Respublikasi Fan arbobi;
A.Qayumov – geografi ya fanlari doktori, professor.
T a q r i z c h i l a r :
N.Ahmedova – Respublika ta’lim markazi «Boshlang‘ich ta’lim»
bo‘limi boshlig‘i;
X.Sattorova – Nizomiy nomidagi TDPU o‘qituvchisi;
M.Xolxo‘jayeva – Toshkent shahar Mirobod tumanidagi
110-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi;

V. Fedorko – Toshkent shahar Olmazor tumanidagi
233-maktab geografi ya fani o‘qituvchisi.
ISBN 978-9943-26-654-4
© Bahromov A.D., Sharipov Sh., Nabiyeva M.
© «SHARQ» NMAK Bosh tahririyati, 2011, 2015, 2017.
?
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan chop etildi.
UO‘
К
502.2.(075) 372.85
KB
К
20.1ya71
B 43

3
KIRISH
Yozgi ta’tilda maza qilib dam oldingiz. Yoz o‘ziga
xos ajoyib fasldir. Bu davrda kunlar uzun, tunlar esa
qisqa bo‘ladi. Quyosh nurlari o‘lkamiz hududiga tikroq
tushadi. Shuning uchun kunlar issiq, osmon bulutsiz
bo‘ladi.
Yoz bolalarning eng sevimli faslidir. Yozda bolalar

tengdoshlari bilan o‘ynaydilar, cho‘miladilar, tabiat

ne’matlaridan bahramand bo‘ladilar.
Yozda dala va bog‘larda ishlar qizg‘in tus oladi.
Ekinlar tagi yumshatiladi, o‘g‘it solinadi, sug‘oriladi,

zararkunanda hasharotlardan tozalanadi. Hasharot-
larni qirishda jiblajibon, so‘fito‘rg‘ay, chug‘urchiq,

qaldirg‘och, chumchuq, chittak kabi qushlar katta
yordam beradi.
Parvarish qilingan ekinlar barq urib o‘sadi. Yoz
o‘rtalarida g‘o‘zalar gullaydi, bug‘doylar pishadi. Bu
davrda birin-ketin karam, kartoshka, bodring, pomi-
dor, sabzi, piyoz kabi sabzavotlar yetiladi. Polizlarda
shirin-shakar tarvuz va qovunlar pishadi. Dala ekinlari
hosilini yig‘ishtirish qizg‘in pallaga kiradi.
Yozda bog‘larda ham ishlar ko‘payadi. Daraxtlar
va toklarga zararkunanda hasharotlarga qarshi dori-
lar sepiladi. Ularning tagi yumshatiladi va sug‘oriladi.

4
Tok novdalari vaqti-vaqti bilan kesib turiladi. Quyosh
taftida o‘rik, olcha, shaftoli, olma, nok, uzum kabi
mevalar navbatma-navbat pishadi. Ularning hosili el
dasturxoniga tortiq qilinadi.
Uy hayvonlari – qo‘y, echki, ot va qoramollar yoz
bo‘yi yaylovlarda boqiladi. Chorvadorlar aholini go‘sht
va sut mahsulotlari bilan ta’minlaydi.
O‘lkamiz tabiati g‘oyatda go‘zaldir (1-rasm). Mam-
lakatimizning kunchiqar tomonini baland tog‘lar egal-
lagan. Baland tog‘ cho‘qqilaridagi qorlar yozda ham
erib tugamaydi. Bu davrda tog‘ yonbag‘irlarining ta-
biati yashil libosda bo‘ladi. Bu joylar o‘zining chiroyli
1-rasm. 1 – tog‘dagi kavraklar; 2 – tog‘ yonbag‘ridagi
xandon pista; 3 – cho‘ldagi saksovullar; 4 – dashtdagi
shirachlar; 5 – tog‘ o‘rmoni; 6 – tog‘ daryosi.
1
2
3
4
5
6

5
tabiati, musaffo havosi, zilol suvlari bilan kishilarni
maftun etadi.
O‘lkamiz tabiati hayvonot olami bilan ham boy-
dir. Tog‘lar
da, cho‘llarda, o‘rmonlarda, daryo va ko‘l
bo‘ylarida turli xil jonzotlar hayot kechiradi (2-rasm).
Tog‘lardan boshlanadigan sersuv daryolar aholini,
bog‘ va dalalarni suv bilan ta’minlaydi.
Tog‘lar oralig‘ida ko‘plab qishloqlar joylashgan. Bu

yerlarning tabiati o‘zgachadir. Tabiati go‘zal tog‘ yonba-
g‘irlarida dam olish oromgohlari va sihatgohlar tashkil
etilgan. Oromgoh va sihatgohdagilar uchun toza tog‘
havosi va zilol suvlari shifodir.
2-rasm. 1 – qo‘ng‘ir ayiq; 2 – tog‘ echkisi; 3 – olako‘zan;
4 – laylaklar; 5 – kapalak; 6 – qirg‘iy.
1
2
3
4
5
6

6
O‘lkamizdagi shaharlarning ko‘rinishi ham juda maf-
tunkor. Sha
har lar yildan yilga go‘zallashib bormoqda.
Bir-biridan chiroyli va hashamatli binolar qurili shi bilan
bir qatorda ko‘plab istirohat bog‘lari ham barpo etil-
di. Shahar va qishloqlarda ko‘kalamzorlashtirish va
obodonlashtirish ishlariga alohida e’tibor berib kelin-
moqda. Har yili erta bahorda hashar yo‘li bilan yo‘l
chetlariga, binolar atrofi ga ko‘plab manzarali daraxt
ko‘chatlari ekiladi.
Siz 4-sinf «Tabiatshunoslik» darslarida avval koinot
bilan, so‘ngra o‘lkamizdagi daryo va ko‘llar, o‘rmonlar,
cho‘llar, tog‘lar, adirlar tabiati bilan tanishasiz. Mamla-
katimiz tabiati xilma-xilligini bilib olganingizdan keyin
Vatanimiz bo‘ylab sayohat qilasiz. Bunda Toshkent
shahri, har bir viloyat va Qoraqalpog‘iston Respubli-
kasi tabi
atini alohida o‘rganasiz.

1. Yoz fasli boshqa fasllardan nimasi bilan farq
qiladi?
2. Yozda dala va bog‘larda qanday o‘zgarishlar
bo‘ladi?
3. Uy hayvonlari qayerda boqiladi? Ular insonlarga
qanday foyda keltiradi?
4. 2-rasmda qanday jonivorlar tasvirlangan?
5. O‘lkamizning go‘zal tabiati haqida gapirib bering.
Turli o‘simliklardan gerbariy tayyorlang.

7
YER – QUYOSH SISTEMASIDAGI SAYYORA

YULDUZLAR. QUYOSH
Yulduzli osmon

Tunlari osmonda son-sanoqsiz yulduzlar ko‘rinadi.
Yulduzlar bizga mitti bo‘lib ko‘rinsa-da, aslida ular-
ning har biri juda ulkan.
Yulduz bizdan nihoyatda olisda olovdek yonib
turgan shar shaklidagi ulkan osmon jismidir.
Yulduzlarning bizdan qanday uzoqlikda ekanligini
tasavvur qilib ko‘raylik. Ulardan tarqalayotgan nurlar

1 sekundda 300 000 km masofani bosib o‘tadi. Nur-
ning tezligi shunday katta bo‘lsa ham, eng yaqin
yulduzning nuri bizga 4 yilda yetib keladi. Ko‘rinib
turgan ba’zi yulduzlar nuri bizga yetib kelishi uchun
esa 100 yildan ortiq vaqt ketadi.
Agar diqqat bilan kuzatgan bo‘lsangiz, yulduzlar
rang-barangdir. Ayrim yulduzlar oqish yoki ko‘kimtir.
Ular eng qaynoq yulduzlar hisoblanadi. Bunday
yulduzlar sirtidagi harorat +10 000°C dan +100 000°C
gachadir.

8
Yulduzlar orasida sarg‘ishlari
ham bor. Ular sirtidagi harorat
+3 000°C dan +10 000°C gacha
bo‘ladi.
Ayrim yulduzlar qizg‘ish tusda

bo‘ladi. Bunday yulduzlar sirtidagi
harorat +2 000°C dan +3 000°C
gacha bo‘ladi.
Bulutsiz tunda 3 000 taga ya-
qin yulduzni ko‘ra olishimiz mum-
kin. Ko‘ri
na di gan yulduzlar ortida ham son-sanoqsiz
yulduzlar mavjud.
Olimlar azaldan yulduzlarni o‘rga nishga qiziqqanlar.
Jumladan, buyuk alloma Mirzo Ulug‘bek (1394–1449)
yulduzlarni o‘rganish uchun Samarqandda maxsus
in shoot – rasadxona qurdirgan. Rasadxonadagi
asboblar yordamida tekshirishlar natijalari asosida
yulduzlarning joylashish jadvalini tuzgan. Yulduzlar-
ni o‘rganish natijalarini to‘plab, alohida kitob yozib
qol dirgan. Ulug‘bekning bu kitobida 1 018 ta yul
duz
haqida yozilgan. Kitobda keltirilgan yulduzlar haqidagi
ma’lumotlar hozirda ham katta ahamiyatga ega.
Quyosh – eng yaqin yulduz

Quyosh har kuni erta tongda Yer sirtining bir to-
monidan chiqib, kun bo‘yi osmonda harakat qiladi.
Kechga borib, u Yer sirtining boshqa bir tomoniga
botadi. Go‘yoki, Yer shari bir joyda turadi-yu, Quyosh
Yer atrofi da aylanadi.
Mirzo Ulug‘bek

9
3-rasm. Yer Quyosh atrofi da
aylanadi.
Aslida Quyosh Yerga nisbatan bir joyda turadi. Yer
esa Quyosh atrofi da aylanadi (3-rasm).
Qu yosh ning diametri Yer sharini
ki dan 109 mar-
ta kattadir. Uning massasi esa Yernikidan 330 000
marta katta. Tasavvur qiling, agar Quyosh kattaligini
koptokdek desak, u holda Yerning kattaligini mosh
donasidek deyish mumkin.
Quyosh tunlari yog‘du sochib turgan osmonda-
gi yulduzlardan biridir. Yulduz
lar qanday holatda
bo‘lsa, Quyosh ham shunday holatda bo‘ladi. Quyosh
sarg‘ish rangli o‘rtacha kattalik dagi yulduz hisoblanadi
(4-rasm).
Yulduzlar bizdan nihoyatda olisda bo‘lgani uchun
ularning nuri Yerga yetib kelguncha bir necha o‘n yil
vaqt ketadi. Quyosh nuri esa Yerga bor-yo‘g‘i 8 minut-
da yetib keladi. Ko‘rib turibsizki, tunlari ko‘rinib turgan
yulduzlarga nisbatan Quyosh bizga juda yaqin ekan.
4-rasm. Quyoshning
tuzilishi.
Quyosh
Yer

10
Quyosh – Yerga eng yaqin bo‘lgan yulduzdir.
Quyoshning yadrosida, ya’ni markazida harorat
+14

000°C dan yuqoridir. Sirti tomon harorati
pasayib boradi. Quyosh sirtidagi harorat +6

000°C
atrofi da bo‘ladi.
Yerdan Quyoshgacha bo‘lgan masofa 150 000 000
kilometrga yaqin. Quyoshning bizdan qanchalik uzoq
ekanligini tasavvur qilib ko‘raylik. Faraz qilaylik, har
sekundda 12 kilometrdan yo‘l bosadigan tezuchar
raketa Yerdan Quyosh tomon yo‘l olgan bo‘lsin. Bu
raketa Quyoshga yetib borgun
cha deyarli 5 oy vaqt
ketgan bo‘lardi (5-rasm).

Koptok oling va uni Yer shari deb tasavvur qiling. U
holda Qu
yoshning kattaligi taqriban qancha bo‘lishini
ayting.
5-rasm. Raketa Quyoshga 5 oyda yetib borishi mumkin.
5 oyda yetadi
Quyosh
150 000 000 km
Yer

11
?
Quyosh – Yerdagi hayot manbayidir
Quyosh bepoyon olamga tinimsiz yorug‘lik tarqatib
turadi. Bu yorug‘likning bir qismigina Yerga keladi.
Yerdagi butun tirik tabiat – o‘simlik va hayvonlar, shu-
ningdek, odamzod Quyosh yorug‘ligi tufayli mavjuddir.
Faraz qilaylik, Quyosh birdaniga g‘oyib bo‘lib qoldi.
U holda Yerda qanday o‘zgarishlar yuz berishi mum-
kin? Avvalo, hamma yoqni tim qorong‘ilik qamrab
oladi. Osmondagi Oyning yorug‘ligi ham yo‘qoladi.
Chunki Oy o‘zidan yorug‘lik chiqarmaydi, u Quyosh
nurini ko‘zgu kabi bizga qaytaradi, xolos. Quyoshning
yorug‘ligisiz Yer yuzi tez sovib ketardi. Hamma yoq
qor-muzliklar bilan qoplanar edi. Daryo va ariqlardagi,
hattoki, vodoprovoddagi suvlar ham to‘xtab qolar edi.
Xullas, hamma yoqni vahimali qorong‘ilik bosib, qahra-
ton sovuq egallar edi. Quyosh yorug‘ligisiz o‘simliklar
ham o‘smasdi, hayvonlar ham yashay olmasdi. Meva-
sabzavotlar, oziq-ovqatlar ham bo‘lmasdi. Shuning
uchun ham aytish mumkinki, Quyosh – Yerdagi hayot
manbayidir.
Tayanch so‘zlar: yulduz, osmon jismi, rasadxona,
Quyosh.
1. Yulduz nima?
2. Yulduzlar bir-biridan qanday farq qiladi?
3. Nima uchun «Quyosh – eng yaqin yulduz» deyiladi?
4. Quyoshning diametri va massasini Yer shariniki bilan
taqqoslang.
5. Nima uchun «Quyosh – Yerdagi hayot man-
bayi» deyiladi?

12
SAYYORALAR
Quyosh sistemasi
Quyosh atrofi da sayyoralar, kometalar, meteorlar
va boshqa osmon jismlari aylanib yuradi (6-rasm).
Quyosh va uning atrofi da aylanib yuruvchi
barcha osmon jismlari birgalikda Quyosh sis-
temasini tashkil etadi.
6-rasm. Quyosh sistemasidagi sayyoralar.
Tunlari ba’zida xira «yulduz»ning boshqa yulduz-
lar orasida siljiyotganini, ya’ni sayr qilib yurganini
payqash mumkin. Bunday osmon jismi aslida yulduz
emas, balki sayyoradir.

13
Quyosh sistemasidagi yirik osmon jismlari
sayyoralar deb ataladi.
Sayyoralar o‘zidan nur chiqarmaydi. Biz sayyora-
lardan qaytayotgan Quyosh nurlarini ko‘ramiz, xolos.

Quyosh atrofi da 8 ta sayyora ayla
nib yuradi.
Ular quyidagicha nomlanadi: Merkuriy, Venera,
Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran va Neptun.
Har bir sayyora o‘z orbitasiga ega. Sayyora orbitasi,
bu – Quyosh atrofi da sayyoraning harakat yo‘li bo‘lib,
6-rasmda aylana chiziqlar bilan ko‘rsatilgan.
Sayyoralar katta-kichikligi, Quyoshdan uzoq-yaqin-
ligi bilan bir-biridan farq qiladi.
Kichik sayyoralar
Merkuriy
Sayyoralarning eng kichigi Merkuriydir. Uning diametri
Yernikidan deyarli 3 marta kichik. Merkuriy Quyosh atro-
fi ni 88 sutkada bir marta aylanib chiqadi. Sir tida tuproq
yo‘q. Sirti tosh va qumliklardan iborat. Mayda osmon
jismlarining tushaverishidan sirti o‘nqir-cho‘nqir bo‘lib
ketgan. Merkuriy sirtida havo va suv yo‘q. Unda
hayot borligi haqida hech qanday belgi mavjud emas.
Merkuriy sirtida harorat kunduzi +430°C, kechasi esa
−
160°C atrofi da bo‘ladi.

14
Venera
Venera sayyorasi Yerdan biroz kichik. Quyosh
atrofi ni 225 sutkada bir marta aylanib chiqadi. Sayyo-
rani qoplagan gazlar va bulutlar Quyosh nurlarini
yaxshi qaytarishi natijasida tunlari bizga u yulduz
kabi charaqlab ko‘rinadi. Hatto, erta tongda yulduzlar
ko‘rinmay qolganda ham Venera sayyorasi porlab
turadi. Shuning uchun qadimda Venera sayyorasini
«Zuhro yulduzi», «Tong yulduzi» deb atashgan. Arab-
chada «zuhro» so‘zi «tong» degan ma’noni bildiradi.
Sayyorada vulqonlar otilishidan tog‘lar vujudga kel-
gan. Sayyora sirtida harorat kunduzi +470°C gacha,
kechasi +20°C gacha bo‘ladi. Venerada hayot yo‘q.
Yer
Biz yashaydigan Yer shari ham Quyosh atrofi da
aylanib yuruvchi sayyoralardan biridir. Sayyoramiz
Quyosh atrofi ni 365 sutka 6 soatda bir marta aylanib
chiqadi. Quyosh sistemasidagi mavjud 8 ta sayyo-
radan faqat Yerda hayot bor. Faqat bizning sayyo-
ramizdagina hayot uchun sharoit mavjud.
Yer va boshqa say yoralarning atrofi da osmon jism-
lari aylanib yuradi.
Sayyora atrofida doimiy aylanib yuradigan
yirik osmon jismi tabiiy yo‘ldosh deb ataladi.

Sayyoralardan Merkuriy va Veneraning tabiiy yo‘l-
doshlari yo‘q. Boshqa barcha sayyoralarning tabiiy

15
yo‘ldoshi mavjud. Yerning bitta tabiiy yo‘ldoshi bor.
Bu – Oydir.
Mars
Marsning diametri Yernikidan ikki marta kichik.
Mars Quyosh atrofi ni 687 sutkada bir marta aylanib
chiqadi.
Mars sayyorasi siyrak karbonat angidrid va boshqa
gazlar bilan qoplangan. Bu gazlardan qaytgan Qu-
yosh nurlari bizga qon rangiga yaqin bo‘lgan qizg‘ish
tusda ko‘rinadi. Shuning uchun qadimda Mars sayyo-
rasini «Urush xudosi» deb atashgan.
Marsning sirti tosh va qumlar bilan qoplangan.
Sayyorada harorat kunduzi +17°C gacha, kechasi
−
100°C gacha bo‘ladi.
Mars sayyorasining 2 ta tabiiy yo‘ldoshi bor.
Marsdan muzlagan suv parchalari topilgan. Lekin
bu sayyorada ham hayot yo‘qligi aniqlangan.
Katta sayyoralar
Yupiter
Yupiter eng katta sayyora hisoblanadi. Quyosh
atrofi ni 12 yilda bir marta aylanib chiqadi. Uning dia-
metri Yernikidan 11 marta katta. Bu sayyora ulkan
bo‘lsa-da, uning sirtida tog‘lar va chuqurliklar yo‘q.
Chunki uning sirti, asosan, suyuq holatda bo‘lib, de-
yarli vodorod va geliy gazlari bilan o‘ralgan. Yupiter
sirti kunduz kuni ham sovuq bo‘lib, harorat
−
100°C
gacha pasayadi.
Yupiter sayyorasining 67 ta tabiiy yo‘ldoshi bor.

16
Saturn
Saturn ham ulkan sayyora hisoblanadi. U Yupiter-
dan biroz kichikroq. Quyosh atrofi ni bir marta aylanib
chiqishi uchun 30 yilga yaqin vaqt ketadi.
Saturn halqali sayyoradir. Uning halqalari turli qat-
tiq jismlar va changlardan iborat. Sirti suyuq holat-
dagi moddalardan tashkil topgan. Uni vodorod, geliy,
metan kabi gazlar o‘rab turadi. Sirtidagi o‘rtacha ha-
rorat
−
180°C atrofi da bo‘ladi.
Saturn sayyorasining 60 ta tabiiy yo‘ldoshi bor.
Uran
Uran sayyorasining diametri Yernikidan 3 marta
katta. Lekin Yerdan juda uzoqda bo‘lgani uchun bu
sayyorani ko‘rib bo‘lmaydi. Bu va undan uzoqdagi
Neptun sayyorasini faqat maxsus asboblar yordamida
ko‘rish mumkin. Quyosh atrofi ni 84 yilda bir marta
aylanib chiqadi. Sayyora sirti muzlagan moddalardan
iborat. Sirti vodorod, geliy, metan kabi gazlar bilan
qoplangan. Sayyora sirtidagi o‘rtacha harorat
−
210°C
ni tashkil etadi.
Uran sayyorasining 27 ta tabiiy yo‘ldoshi bor.
Neptun
Neptun sayyorasi Uran sayyorasidan biroz katta.
Quyosh atrofi ni 168 yilda bir marta aylanib chiqadi.
Say yora sirti suyuq holatdagi moddalardan iborat.
Sirtini vodorod, geliy, metan kabi gazlar o‘rab turadi.
Neptun sirtidagi harorat
−
200°C atrofi da bo‘ladi.
Neptun sayyorasining 13 ta tabiiy yo‘ldoshi bor.

17
Tayanch so‘zlar: Quyosh sistemasi, sayyora, orbita,
Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter, Saturn, Uran,
Neptun, tabiiy yo‘ldosh.
1. Quyosh sistemasini qanday osmon jismlari tashkil
etgan?
2. Sayyora nima? U qanday ma’noni bildiradi?
3. Tabiiy yo‘ldosh nima? Yerning nechta tabiiy yo‘ldoshi
bor?
4. Har bir sayyora haqida gapirib bering.
5. Sayyoralar ichida eng sovuq sayyora qaysi?
6-rasmda tasvirlangan Quyosh sistemasini daftaringizga
chizing va sayyoralarning nomlarini yozing.
QUYOSH SISTEMASIDAGI BOSHQA OSMON
JISMLARI
Kometalar
Tunlari yulduzlar orasida «bosh» va unga ergash-
gan «dum»dan iborat osmon jismini kuzatish mumkin
(7-rasm).
«Bosh» va «dum»dan iborat bo‘lgan Quyosh
sistemasidagi osmon jismi kometa deyiladi.
Kometaning boshi qattiq holatdagi tosh, temir va
bosh qa moddalardan, dumi esa gaz va changlardan
iborat. Boshi ning diametri bir necha kilometr, dumining
uzunligi esa bir necha million kilometrgacha bo‘ladi.
?

18
Kometalar orasida shunday ulkanlari borki, ularning
uzunligi 200 million kilometrdan ortiq, ya’ni Yerdan
Quyoshgacha bo‘lgan masofadan ham katta.
Kometalar Quyosh atrofi da sayyoralar kabi ma’lum
orbita bo‘yicha aylanib yurmaydi. Ular sayyoralarning
orbitasini kesib o‘tib, Quyoshga gohida yaqinlasha-
di, gohida uzoqlashadi. Masalan, katta kometaning
boshi Venera sayyorasining oldida bo‘lsa, dumining
uchi Mars sayyorasi yonida bo‘lishi mumkin. Quyosh
sistemasida mingdan ortiq kometalar bor. Ba’zan say-
yoralar o‘z yo‘lida kometaning dumi orasidan o‘tadi.
Kometalar dumini Yer sayyorasi ham kesib o‘tishi

mumkin. Agar shunday hodisa yuz bersa, kometa
dumini tashkil etgan gaz va changlar Yer sharini o‘rab
turgan havoda yo‘q bo‘lib ketadi.
Bizga keyingi 200 yil ichida kometalar Yer bilan
ikki marta to‘qnashgani ma’lum. Ikkala holda ham
kometaning dumi Yer sharini kesib o‘tgan. Lekin Yer
shari zarar ko‘r
magan.
Mabodo kometaning boshi Yer shariga yaqinlashsa,
7-rasm. Kometa.

19
un dagi tosh va temirlar havoda erib ketadi. Chunki
kometa boshi Yerga juda katta tezlik bilan yaqinla-
shayotganda havoga ishqalanib erib ketadi.
Yerni o‘rab turgan havo bizni kometalardan
himoya qilib turadi.
Asteroidlar
Quyosh sistemasida sayyoralar va kometa-
lardan tashqari, son-sanoqsiz «daydi toshlar»,
ya’ni asteroidlar ham mavjud. Yer shari atrofi-
da juda ko‘p «daydi toshlar» sayyoramiz bilan

yonma-yon Quyosh atrofi da aylanib
yuradi. Ularning ayrimlari sayyo-
ramizga yaqinlashganda, Yer shari
ularni o‘ziga tortadi. Nihoyatda
katta tez
lik bilan Yerga uchib ke-
layotgan bunday «daydi toshlar»
havoda yona boshlaydi (8-rasm).
Meteorlar va meteoritlar
«Meteor» so‘zi «osmon hodisa
si» degan ma’noni
bildiradi. Osmon da meteorlarni, ya’ni «uchar yulduz-
lar»ni har kechada ko‘rish mumkin. Deyarli barcha
meteorlar Yer yuziga yetib kelmasdan yonib tamom

bo‘ladi.
Havoda yonib, yorug‘ iz qoldiradigan osmon
jismi meteor deb ataladi.
8-rasm. Asteroid.

20
Meteorlar kam hollarda yonib tugamasdan Yer sir-
tiga tushadi.
Yerga tushgan meteorlar meteoritlar deb
ataladi.
Meteoritlar odatda bir necha kilogramm
dan bir
necha tonnagacha bo‘ladi. Ular, asosan, tosh, temir
va boshqa moddalardan iborat.
Agar Yer sirtini havo o‘rab turmaganida, sayyora-
mizga har kuni minglab meteorlar tushib shahar va
qishloqlarni vayron qilar, Yer yuzidagi hayotni izdan
chiqarar edi.
Yerni o‘rab turgan havo bizni meteorlardan
himoya qilib turadi.
Kosmonavtikaning qisqacha tarixi, amaliy vazifalari
Kosmonavtika (yunoncha) – Yer atmosferasidan tash-
qarida koinotni kosmik apparatlar (9-rasm) yordamida
tekshirish bilan shug‘ullanadigan ilm va amaliyot sohasi.
Kosmonavtika 20-asrning boshlaridan rivojlana boshla-
di. 1957-yil 4-oktabr kuni Yerning birinchi sun’iy yo‘ldoshi
uchirildi.
1961-yil 12-aprel kuni esa fazoga birinchi inson uchdi.
Rus kosmonavti Y.A.Gagarin «Vostok–1» havo kemasida
Yer atrofi ni 108 minut davomida aylanib uchgan.
1969-yilda amerikalik N. Armstrong va Y. Oldrin «Apol-
lo–11» havo kemasida Oyga qo‘ngan.
O‘tgan davr mobaynida bir qancha mamlakatlar tomoni-
dan yuzlab havo kemalari uchirilib, Quyosh sistemasidagi

Поиск материала «Matematika, 4 sinf, Bikbayeva N.U., Girfanova K.M., 2020» для чтения, скачивания и покупки

Найденные материалы, документы, бумажные и электронные книги и файлы:

Ниже показаны результаты поиска поисковой системы Яндекс. В результатах могут быть показаны как эта книга, так и похожие на нее по названию или автору.

Search results:

1. 2016 Matem-1-7.p65 | MATEMATIKA

N. u. bikbayeva , e. yangabayeva, k. M. girfanova . Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4 – sinfi uchun darslik. Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 4-nashri. Masalan, birinchi qatordagi son quyidagicha o‘qiladi: ikki yuz qirq uch ming olti yuz o‘n besh. Jadvaldagi boshqa sonlarni o‘zingiz o‘qing. 2 — Matematika , 4 – sinf . n.ziyouz.com

N. u. bikbayeva , e. yangabayeva, k. M. girfanova . Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4 – sinfi uchun darslik. Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 4-nashri. Masalan, birinchi qatordagi son quyidagicha o‘qiladi: ikki yuz qirq uch ming olti yuz o‘n besh. Jadvaldagi boshqa sonlarni o‘zingiz o‘qing. 2 — Matematika , 4 – sinf . ziyouz.com

Канцтовары: бумага, ручки, карандаши, тетради. Ранцы, рюкзаки, сумки. И многое другое. my-shop.ru Купить

Математика Bikbayeva N.U.электронный учебник читать on-line или скачать в формате PDF и EPUB. Математика Bikbayeva N.U. учебник для 4 класса. Предмет 4 класс. Авторы: Bikbayeva N.U., Yangabayeva E., Girfanova K.M. Издательство uzedu.online

Matematika . 4 – sinf (2017, N. Bikbayeva , E.Yangabayeva). 3.0/5 rating (2 votes). 328. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4 – sinfi uchun darslik. Specifications. Mualliflar: N. U. BIKBAYEVA , E. YANGABAYEVA, K. M. GIRFANOVA . Primary Category: Matematika o`qitish metodikasi. Turi: Darslik. elib.buxdu.uz

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 4 sinf uchun Matematika kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. Скачать . 4 – sinf uchun Matematikadan darslikni yuklab oling. www.Test-uz.ru

Maktab kitoblarini javoblari, misollar yechimi, xamma javoblar, misolni yechilishi, misol va masalalar, 5 sinf , 6 sinf , 7 sinf , 8 sinf , 9 sinf , 10 sinf , 11 sinf , yechimning tushuntirilishi, video darslik, maktab programmasini o’rganish. Matematika 4 . ISBN: 978994322457 Author: N.U. BIKBAYEVA Published: 2020 Kitobni yuklash. answers.uz

Mualliflar: N. U. BIKBAYEVA , E. YANGABAYEVA, K. M. GIRFANOVA . Ko`rildi: 329. Matematika 1 sinf darslik. Mualliflar: M. AHMEDOV , N. ABDURAHMONOVA, M. JUMAYEV. elib.buxdu.uz

Darsliklar. Barcha fanlardan 4 – sinf darsliklari. 4 – sinf darsliklarining elektron variantlari. 2019-2020 o’quv yiliga mo’ljallangan elektron darsliklar. O’zbekiston Respublikasi hududidagi barcha ixtisoslashtirilgan davlat maktablari va umumta’lim maktablari uchun 4 – sinf darsliklari. Ushbu ma’lumot Xalq ta’limi vazirligining axborot ta’lim portalidan olindi. Yuklab olish yo’riqnomasi. bilimlar.uz

4 – sinf matematika darslik 2020. Подробности. Автор: Aim adminka. Родительская категория: 4-Класс. Категория: Matematika 4 – sinflar . Опубликовано: 19 Сентябрь 2020. Просмотров: 9390. Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь или войдите на сайт. Please register or login to download this file. aim.uz

Saqlash. Haqida. Matematika . 4 – sinf (2017, N. Bikbayeva , E.Yangabayeva). Saqlash. Haqida. Powered by Phoca Download . Saytimiz rivojiga hissa. Uzcard: 8600 5504 8563 9786. n.ziyouz.com

Matematika 2011-yil darslik.djvu (1 MB). Наш опрос. Sizga qaysi fandan testlar kerak? Matematika . bellashuv.uz

Similar Free eBooks. Filter by page count 1-24 Pages 25-50 Pages 51-100 Pages 100+ Pages. Matematika SD kelas 3. 220 Pages · 2008 · 4 .24 MB · 9,755 Downloads · Indonesian. memperoleh seorang nama tokoh matematika . Coba tebak, siapakah dia? , yo’lovchi poyezdining tezligi 1,5 Matematika . 5- sinf . www.pdfdrive.com

Matematika . 2- sinf (2010, N. Bikbayeva , E.Yangabayeva). Saqlash. Haqida. Matematika . 3- sinf (1970, M.Moro, M.Bantova, A.Pchelko). Powered by Phoca Download . Saytimiz rivojiga hissa. Uzcard: 8600 5504 8563 9786. n.ziyouz.com

Maktab o’quvchilari uchun 4 – sinf darsliklar elektron shakllari pdf. 4 – sinf darsliklarni pdf shaklda yuklab olish. Вопросы олимпиады по биологии. Чтобы загрузить вопросы об Олимпийских играх, щелкните один раз нужный файл или нажмите кнопку « скачать ». 9-biologiya-test скачать 9-sinf-biologiya-yozma скачать 9-sinf-biologiya-yozma скачать 9-10-11-sinf-olimpiada biologiya скачать 9-biologiya-yozma. mbaza.uz

4 sinf matematika скачать с видео в MP4, FLV Вы можете скачать M4A аудио формат. videomin.org
Matematika 4 – sinf / Математика 4-класс. baxtiyor.uz

Учебник для всего класса по математике. Чтобы скачать книги, нажмите на ссылку для скачивания , и книга будет загружена на ваше устройство. Чтобы загрузить вопросы об Олимпийских играх, щелкните один раз нужный файл или нажмите кнопку « скачать ». 9-biologiya-test скачать 9- sinf -biologiya-yozma скачать 9- sinf -biologiya-yozma скачать 9-10-11- sinf -olimpiada biologiya скачать 9-biologiya-yozma. mbaza.uz

4 – Sinf Matematika fanidan “Ko’p xonali sonlarni ko’paytirish” mavzusida dars ishlanma. Просмотров: 6458. 4 – sinf matematika fanidan 1-chorak konspektlari, 2019-2020 yil uchun. aim.uz

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 3 sinf uchun Matematika kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. www.Test-uz.ru

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 4 sinf uchun Oqish kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. Скачать . 4 – sinf uchun Oqishdan darslikni yuklab oling. www.Test-uz.ru

4 – sinf matematika dars ishlanma 2020-2021. Подробности. Автор: Aim adminka. Родительская категория: 4-Класс. Категория: Matematika 4 – sinflar . Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь или войдите на сайт. Please register or login to download this file. aim.uz

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 4 sinf uchun Texnologiya kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. Скачать . 4 – sinf uchun Texnologiyadan darslikni yuklab oling. www.Test-uz.ru

Matematika to’rtinchi sinf pdf darslik. Школьные учебники. Январь, 2020 administrator No comments. Навигация по записям. Previous Post. Texnologiya fanidan to’rinchi sinf darslik. foydali-fayllar.uz

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 4 sinf uchun Ona tili kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. Скачать . 4 – sinf uchun Ona tilidan darslikni yuklab oling. www.Test-uz.ru

Таъкидлаш ўринлики, истиқлол йилларида умумий ўрта таълим мактаблари учун дарсликларнинг янги авлодини яратиш давлат миқёсидаги вазифага айланди. Чиндан ҳам ҳар бир ўқувчининг дарсликлар билан тўлиқ таъминланиши таълим сифатини оширишда муҳим аҳамият касб этади. Ушбу саҳифа ёрдамида 4 – синф ўқувчиларига мўлжалланган дарсликларнинг электрон нусхасини кўчириб олишингиз мумкин. Сўнгги йилларда нашр қилинган дарсликлар. idum.uz

МАТЕМАТИКА 4 – СИНФ – Пройти онлайн тест. Тестҳои мазкур барои хонандагони синфи 4-уми мактабҳои тоҷикӣ ва ӯзбекӣ тайёр карда шудааст. onlinetestpad.com

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 2 sinf uchun Matematika kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. Скачать . 2- sinf uchun Matematikadan darslikni yuklab oling. www.Test-uz.ru

1-11- sinflar uchun matematika fanidan darsliklarning electron variantini qabul qiling. Mazkur darsliklar matematika fani uchun elektron darslik hisoblanadi. Ushbu o’zbek sinflari uchun mo’ljallangan kitoblar Xalq ta’limi vazirligining axborot ta’lim portalidan olindi. Учебник по математике для 5 класса часть 1 — скачать Учебник по математике для 5 класса часть 2 — скачать . sirlar.uz

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 5 sinf uchun Matematika 2 qism kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. Скачать . www.Test-uz.ru

Siz bu sahifada O`zbekistonning (Toshkent) 5 sinf uchun Matematika kitobini tekinga ko`chirishingiz mumkin. Bundan tashqari, kitob bilan tanishish uchun bu kitobga prevyu yuklab olish mumkin. Скачать . www.Test-uz.ru

4 – sinf matematika darslik 2019 rus. Подробности. Автор: Farangiz Abulkasimova. Родительская категория: Школьные учебники. matematika _ 4 _rus.pdf. 2574 kB. aim.uz

Книги учат наш, что такое хорошо и что такое плохо, учат нас быть смелыми и отважными, сильными и гордыми. По книгам мы учимся любить и жить, так как это подобает настоящему человеку. В данной странице можете скачать электронную версию учебников для 4-ых классов. 28 идей о “Учебники и учебные пособия для 4-класса”. nuriddin Четверг Август 18th, 2016 на 18:47. 4 sinf ingliz tili darsligi, teachers’ book bilan topiladimi?Mumkin bo’lsa xabar jo’nating,iltimos. idum.uz

На данной странице Вы можете найти лучшие результаты поиска для чтения, скачивания и покупки на интернет сайтах материалов, документов, бумажных и электронных книг и файлов похожих на материал «Matematika, 4 sinf, Bikbayeva N.U., Girfanova K.M., 2020»

Для формирования результатов поиска документов использован сервис Яндекс.XML.

Нашлось 13 млн ответов. Показаны первые 32 результата(ов).