Hisob-kitob (moliya) – Settlement (finance)

1 Aholi punkti

• 1.1 An’anaviy (jismoniy) turar-joy
• 1.2 Elektron hisob-kitob

• 3.1 Immobilizatsiya
• 3.2 Dematerializatsiya

Aholi punkti

Hisob-kitob qilish qimmatli qog’ozlarni bir tomondan boshqasiga etkazib berishni o’z ichiga oladi. Etkazib berish odatda ma’lum bo’lgan to’lovga qarshi amalga oshiriladi etkazib berish bilan to’lash, lekin ba’zi etkazib berishlar tegishli to’lovsiz amalga oshiriladi (ba’zan a bepul etkazib berish, to’lovsiz yoki FOP [2] etkazib berish yoki AQShda, etkazib berish bepul [3] ). To’lovsiz etkazib berishga misol bo’lib, qimmatli qog’ozlarning qarzini garovga qo’ygan holda etkazib berish va etkazib berish shartlari bo’yicha etkazib berish mumkin. chekka qo’ng’iroq.

An’anaviy (jismoniy) turar-joy

Kabi zamonaviy moliyaviy bozor texnologiyalari va uslublaridan oldin depozitariylar elektron shaklda saqlanadigan qimmatli qog’ozlar, qimmatli qog’ozlar bilan hisob-kitob qilish qog’oz vositalarining jismoniy harakatini yoki sertifikatlar va pul o’tkazish shakllarini o’z ichiga oladi. To’lov odatda qabul qilinganidan keyin qog’oz tekshiruvi orqali amalga oshirildi ro’yxatga oluvchi yoki transfer agenti to’g’ri kelishilgan sertifikatlar va boshqa kerakli hujjatlar. Jismoniy hisob-kitob qog’ozlari zamonaviy bozorlarda bugungi kunda ham ommaviy (birja) birjada sotiladigan qimmatli qog’ozlardan farqli o’laroq asosan xususiy (cheklangan yoki ro’yxatdan o’tmagan) qimmatli qog’ozlar uchun mavjud; ammo, bugungi kunda pul to’lash odatda orqali amalga oshiriladi elektron pul o’tkazmalari (AQShda bank bank pul o’tkazmasi orqali qilingan Federal zaxira “s Fedwire tizim). Jismoniy / qog’ozda hisob-kitob qilish yuqori xavflarni o’z ichiga oladi, chunki qog’ozli hujjatlar, sertifikatlar va pul o’tkazish shakllari elektron vositalar yo’qotish, o’g’irlik, ish yuritishdagi xatolar va qalbakilashtirish kabi xatarlarga duch kelmaydi (qarang. bilvosita ushlab turish tizimi ).

AQShning qimmatli qog’ozlar bozorlari “qog’oz tanqisligi” deb nomlandi, chunki hisob-kitoblarni kechiktirish qimmatli qog’ozlar bozorlarining faoliyatini buzish xavfi tug’dirdi, bu esa qimmatli qog’ozlarning markaziy depozitariysi orqali elektron hisob-kitob shakllanishiga olib keldi. depozitariy trast kompaniyasi (DTC) va oxir-oqibat uning ota-onasi Depozitariy Trust & Clearing Corporation. In Birlashgan Qirollik, qog’ozli hisob-kitoblarning zaifligi 1980-yillarda milliylashtirilgan sanoat tarmoqlarini xususiylashtirish dasturi bilan ochib berildi va 1986 yil Katta portlash savdo hajmidagi portlashga olib keldi va hisob-kitoblarning kechikishi sezilarli bo’ldi. 1987 yildagi bozor inqirozida ko’plab investorlar o’zlarining zararlarini qimmatli qog’ozlarini sotish bilan cheklamoqchi bo’lishdi, ammo o’z vaqtida hisob-kitob qilinmaganligi ularni fosh qilib qo’yishdi.

Elektron hisob-kitob

Elektron hisob-kitob tizimi asosan natijada paydo bo’ldi Dunyo qimmatli qog’ozlar bozorida rasmiylashtirish va hisob-kitob tizimlari, 1989 yilda Vashingtonda joylashgan tahliliy markaz tomonidan tayyorlangan yirik hisobot O’ttiz guruh. Ushbu hisobotda yanada samarali hisob-kitoblarga erishish uchun to’qqizta tavsiyalar berilgan. Bu 2003 yilda hisobot bilan kuzatilgan, Tozalash va aholi punkti: Harakatlar rejasi, 20 ta tavsiyalar bilan.

Elektron hisob-kitob tizimida, elektron [1] hisob-kitob ishtirokchilar o’rtasida amalga oshiriladi. Agar ishtirokchi bo’lmagan kishi o’z manfaatlarini hal qilmoqchi bo’lsa, u buni vasiy sifatida ishtirok etadigan ishtirokchi orqali amalga oshirishi kerak. Ishtirokchilarning qiziqishlari qayd etiladi kredit tizim operatori tomonidan ularning nomlarida yuritiladigan qimmatli qog’ozlar hisobvaraqlaridagi yozuvlar. Bu hujjatlarga bo’lgan ehtiyojni bartaraf etish orqali tezkor va samarali hisob-kitoblarni amalga oshirishga va tegishli pul summasini to’lash bilan bir vaqtning o’zida qimmatli qog’ozlarni etkazib berishga imkon beradi (deb nomlangan) etkazib berish bilan to’lash yoki DVP) kelishilgan valyutada.

Yuridik ahamiyati

Savdo tugagandan so’ng va hisob-kitobdan oldin xaridorning huquqlari shartnomaviy va shuning uchun shaxsiy. Ular shunchaki shaxsiy bo’lganligi sababli, sotuvchining to’lov qobiliyatiga ega bo’lmagan taqdirda xaridorning huquqlari xavf ostida. Hisob-kitobdan so’ng, xaridor qimmatli qog’ozlarga egalik qiladi va uning huquqlari mulkiy. Hisob-kitob – bu savdolarni yakunlash uchun qimmatli qog’ozlarni etkazib berish. Bu shaxsiy huquqlarni mulk huquqiga oshirishni o’z ichiga oladi va shu bilan bozor ishtirokchilarini o’z kontragentlari defolt xavfidan himoya qiladi.

Immobilizatsiya va dematerializatsiya

Immobilizatsiya va dematerializatsiya elektron hisob-kitoblarning ikkita keng maqsadi. Ikkalasi ham nufuzli hisobot tomonidan aniqlangan O’ttiz guruh 1989 yilda.

Immobilizatsiya

“Iqtisodiy immobilizatsiya” bu erga yo’naltiradi. Makroiqtisodiyotdagi tushuncha uchun qarang Iqtisodiy harakatsizlik.

Immobilizatsiya qog’oz shaklidagi qimmatli qog’ozlardan foydalanishga va a markaziy qimmatli qog’ozlar depozitariysi yoki bir nechta, ular hisob-kitob tizimiga elektron tarzda bog’langan / bog’langan. Qimmatli qog’ozlar (qog’ozli qog’ozlar bilan tuzilgan yoki qog’oz sertifikatlari bilan ifodalangan) har doim depozitariy tomonidan saqlanadigan ma’noda immobilizatsiya qilinadi. Tarixiy qog’ozga asoslangan amaliyotdan elektron amaliyotga o’tishda immobilizatsiya ko’pincha moddiylashtirishdan oldin o’tish bosqichi bo’lib xizmat qiladi. [4] : 1–2

The Depozitariy ishonchli kompaniyasi Nyu-Yorkda dunyodagi eng yirik qimmatli qog’ozlar immobilizatori hisoblanadi. Evroklear va Clearstream Banking, Lyuksemburg xalqaro immobilizatsiya tizimlarining ikkita muhim namunasidir. Ikkalasi ham dastlab joylashdilar evrobondlar, lekin hozirda xalqaro qimmatli qog’ozlarning keng doirasi ular orqali hisoblanib, ko’plab turlarini o’z ichiga oladi davlat qarzi va tenglik qimmatli qog’ozlar.

Dematerializatsiya

Asosiy maqola: Materializatsiya (qimmatli qog’ozlar)

Dematerializatsiyalash qog’oz vositalar va sertifikatlar bilan tarqatishni umuman o’z ichiga oladi. Materializatsiya qilinmagan qimmatli qog’ozlar faqat elektron yozuvlar shaklida mavjud. Dematerializatsiyaning yuridik ta’siri navbati bilan taqdim etuvchiga va ro’yxatdan o’tgan qimmatli qog’ozlarga nisbatan farq qiladi.

To’g’ridan-to’g’ri va bilvosita ushlab turish tizimlari

A to’g’ridan-to’g’ri ushlab turish tizimi, ishtirokchilar to’g’ridan-to’g’ri asosiy qimmatli qog’ozlarni ushlab turadilar. Hisob-kitoblar tizimi mulkchilik zanjirida turmaydi, balki shunchaki ishtirokchilarning emitentlar bilan aloqalari uchun kanal bo’lib xizmat qiladi.

Shuningdek qarang

• Turkum: Hisob-kitob (moliya) tegishli maqolalar ro’yxati uchun
• Herstatt tavakkal / hal qilish xavfi
• CLS guruhi
• CREST
• Yetkazib berilmadi
• Qimmatli qog’ozlarning yagona qoidalari (Amerika Qo’shma Shtatlari)
• Ikkilamchi ipoteka inqirozi
• T2S – Evropada uyg’unlashtirilgan turar-joy platformasi ishlab chiqilmoqda

Adabiyotlar

1. ^ ab“SEC Qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar uchun T + 2 hisob-kitob tsiklini qabul qildi”. Qimmatli qog’ozlar va birja komissiyasi. 2017 yil 22 mart . Olingan 2 avgust, 2017 .
2. ^http://www.vps.no/pub/stp-dvp-fop-what-does-it-mean/?lang=en
3. ^https://www.fanniemae.com/content/fact_sheet/dvp-dvf-comparison.pdf
4. ^ Donald, Devid C. (2007 yil 18 sentyabr). Bilvosita ushlab turish tizimining ko’tarilishi va ta’siri (Hisobot). Ishchi qog’ozlar seriyasi. № 68. Huquq va moliya instituti . Olingan 18 iyul 2018 – Internet-arxiv (PDFy Mirrors) orqali.

Tashqi havolalar

• Host Capture va Terminal Capture qarshi – chakana kredit karta operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirishning turli xil variantlari.
• Birjada sotiladigan hosilalarni kliring va hisob-kitob qilish John McPartland (Chikago Federal zaxira banki) tomonidan

Moliyaviy hisobotning xalkaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

Respublikamiz moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar bо‘yicha о‘zgartirish jarayoni sari birinchi qadam – buxgalteriya hisoboti tuzish jarayoniga ta’sir etadigan mahalliy buxgalteriya hisobi yuritishning ayrim usullari umume’tirof etilgan amaliyotga mos kelmasliklarini aniqlashdir. Bu usullar MHXS qо‘yadigan talablarga muvofiq tuzatishlar kiritish uchun zarur

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Talim Fidoylari

So’nggi yillarda respublikamizda faoliyat yuritayotgan iqtisodiy subyektlarning xorijlik hamkorlar bilan xalqaro aloqalar doirasi sezilarli darajada kengaymoqda, va o’z o’zidan buxgalteriya hisobotlaridan xorijiy foydalanuvchilar hajmi ham ortmoqda. Shu munosabat bilan BHMS bо‘yicha tuzilgan moliyaviy hisobotlarni kompaniyalarning aksiyalari xalqaro fond bozorlarida kotirovka qilinadigan aksiyadorlik jamiyatlari uchun MHXSga muvofiq о‘zgartirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etadi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Talim Fidoylari

Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi
MHXS BO’YICHA BIRINCHI HISOBOT TAYYORLASH MUAMMOLARI
MHXS BO’YICHA BIRINCHI HISOBOT TAYYORLASH MUAMMOLARI

O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA XALQARO MOLIYAVIY HISOBOT STANDARTLARIGA OʻTISHNING ROLI VA AHAMIYATI

BUDJET TASHKILOTLARIDA BUXGALTERIYA HISOBI VA HISOBOTINI XALQARO STANDARTLAR ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Moliyaviy hisobotning xalkaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi»

Moliyaviy hisobotning xalkaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni

So’nggi yillarda respublikamizda faoliyat yuritayotgan iqtisodiy subyektlarning xorijlik hamkorlar bilan xalqaro aloqalar doirasi sezilarli darajada kengaymoqda, va o’z o’zidan buxgalteriya hisobotlaridan xorijiy foydalanuvchilar hajmi ham ortmoqda. Shu munosabat bilan BHMS bo’yicha tuzilgan moliyaviy hisobotlarni kompaniyalarning aksiyalari xalqaro fond bozorlarida kotirovka qilinadigan aksiyadorlik jamiyatlari uchun MHXSga muvofiq o’zgartirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Respublikamiz moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar bo’yicha o’zgartirish jarayoni sari birinchi qadam – buxgalteriya hisoboti tuzish jarayoniga ta’sir etadigan mahalliy buxgalteriya hisobi yuritishning ayrim usullari umume’tirof etilgan amaliyotga mos kelmasliklarini aniqlashdir. Bu usullar MHXS qo’yadigan talablarga muvofiq tuzatishlar kiritish uchun zarur.

O’zgartirish jarayonining mohiyati BHMS bo’yicha va MHXS bo’yicha hisobdagi mavjud nomuvofiqliklarni aniqlash hamda BHMS asosida tuzilgan hisobotlarga zarur tuzatishlar kiritishdan iborat. BHMS asosida tuzilgan hisobotlarni o’zgartirish aksiyadorlik jamiyatlarining o’z kuchlari bilan ham, chetdan taklif qilingan mutaxassislar yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. Amaliyotda ko’pincha ikkinchi usul foydalaniladi, chunki o’zgarishlar jarayonlarini bajarish ham mahalliy, ham xalqaro hisob standartlari va hisobotlarni o’zgartirish texnikasini mukammal bilish zarurati bilan bog’liq. Korxonalar taklif qilladigan malakali mutaxassislar bu – auditorlik tashkilotlarining xodimlari sanaladi.

Milliy qonunchilik talablariga muvofiq hisob yuritish va hisobotlar tuzishga majbur bo’lgan respublikmiz aksiyadorlik jamiyatlari uchun MHXS bo’yicha moliyaviy hisobot tayyorlashning ikki xil texnologiyasi mavjud – parallel hisob va o’zgartirish (trans-formatsiya). Biroq parallel hisob yuritish mehnat resurslaridan nooqilona foydalanish va mehnat xarajatlarining ortishi tufayli samarasiz hisoblanadi. Hozirgi paytda parallel hisob yuritish yoki hisobotlarni o’zgartirishni qo’llash masalasi qonunchilik tomonidan tartibga solinmaydi va aksiyadorlik jamiyati rahbariyatining ixtiyoriga havola qilinadi, shu sababli ikkala texnologiyani ham taqqoslash mumkin.

Hisobotlarni o’zgartirishning asosiy mohiyati schetlar va operatsiyalarni qayta tasniflash va O’zbekiston hisob tizimi ma’lumotlariga MHXSga muvofiq tuzatishlar kiritish yo’li bilan BHMS bo’yicha hisobotlarni konversiyalash (o’zgartirish) va moslashtirishdan iborat. Parallel hisob yuritishning mohiyati esa shundan iboratki, korxonaning barcha operatsiyalari BHMS bo’yicha ham, MHXS bo’yicha ham hisobda aks ettiriladi. Ikkita bosh kitob: BHMS bo’yicha bosh kitob va MHXS bo’yicha bosh kitob parallel ravishda yuritiladi.

Agar ko’rsatilgan texnologiyalarni jarayonning mehnat sig’imi nuqtai nazaridan baholaydigan bo’lsak, hisobotni o’zgartirishda tuzatishlar kiritish tarkibi va mehnat

sig’imi milliy va xalqaro standartlarni yaqinlashtirish doimiy jarayoni tufayli sezila rli darajada kamaytirilishi mumkin. Shu bilan bir paytda, parallel hisob yuritish butun buxgalteriya hisobi va hisobotlari jarayoniga ta’sir ko’rsatadi, buning oqibatida aksiyadorlik jamiyatining hisob siyosatini qayta k o’rib chiqish va unga mos keluvchi tuzatishlar kiritish muqarrar bo’ladi.

Bevosita inson resurslaridan foydalanishga keladigan bo’lsak, amaliyot shuni ko’rsatadiki, hisobotlarni o’zgartirish ishini ikkitadan oltitagacha malakali mutaxassis uddalay oladi. Parallel hisob yuritishda buxgalteriya va (yoki) moliya xizmatining har bir xodimi u yoki bu darajada MHXS masalalaridan xabardor bo’lishi lozim, bu esa xodimlarni o’qitish va qo’shimcha tayyorlashni taqozo etadi. Bundan tashqari, ushbu holatda korxonada MHXS bo’yicha operatsiyalarni aks ettirish to’g’riligini nazorat qiladigan kamida bitta malakali mutaxassis bo’lishi lozim. Ikkala holatda ham, agar korxona yetarli darajada malakali mutaxassislarga ega bo’lmasa, u mos keluvchi xizmatlar ko’rsatadigan firmalarga murojaat qilishga majb ur bo’ladi. Tabiiyki, ikkala holatda ham xizmatlar qiymati farq qiladi va bu farq ko’pincha juda sezilarli bo’ladi.

Hisobot davrida tan olingan daromadlar va xarajatlar barcha moddalarini aksiyadorlik jamiyati yoki yalpi daromad haqida bitta hisobotda, yoki ikkita hisobotda: foyda yoki zarar tarkibiy qismlarini aks ettiradigan hisobot (moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot) va foyda yoki zarardan boshlanadigan va boshqa yalpi daromadlar tarkibiy qismlarini aks ettiradigan hisobotda (yalpi daromad to’g’risida hisobot) taqdim etishi lozim.

Yalpi daromad haqida hisobotda kamida quyidagi moddalar ochib berilgan bo’lishi lozim:

moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar;

korxonaning uyushgan korxonalar va qo’shma faoliyatdan olinadigan, ulushli ishtirok usuli bo’yicha hisobga olinadigan foyda yoki zarardagi ulushi;

soliqlar bo’yicha xarajatlar;

quyidagilardan tashkil topadigan alohida summa:

a) to’xtatilgan faoliyatdan soliqlar chiqarib tashlangandan keyingi foyda yoki zarardan;

b) sotish xarajatlarini chiqarib tashlaganda joriy qiymat bo’yicha baholash natijasida yoki aktivlarning yo to’xtatilgan faoliyatni tashkil qiladigan chiqib ketayotgan guruh (guruhlar) yoki aktivlarning chiqib ketishi natijasida tan olingan soliqlar to’langandan keyingi foyda yoki zarar;

foyda yoki zarar,

o’z xarakteri bo’yicha tasniflanadigan, boshqa umumiy daromadlarning har bitta tarkibiy qismi;

ulush asosidagi ishtirok usuli bo’yicha hisobga olinadigan, assotsiatsiyalangan korxonalar yoki qo’shma faoliyatdan olinadigan boshqa yalpi daromad ulushi;

yalpi jami daromad.

Quyidagi moddalar yalpi daromad haqida hisobotda davr uchun taqsimlangan moddalar sifatida ochib berilishi lozim:

quyidagilarga mansub sanalgan foyda yoki zarar:

a) nazorat qilinmaydigan ulush,

b) bosh korxona mulkdorlari; quyidagilarga mansub sanalgan yalpi jami daromad:

a) nazorat qilinmaydigan ulush,

b) bosh korxona mulkdorlari.

Korxona yalpi daromad to’g’risida hisobot, moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot, izohlarda (agar ko’rsatilgan hujjatlar taqdim etiladigan bo’lsa) daromadlar va xarajatlarning biron-bir moddasini favqulodda modda sifatida taqdim etmasligi lozim.

Agar MHXS talablariga muvofiq, o’zgacha holat talab qilinmasa yoki yo’l qo’yilmasa, korxona foyda yoki zarar tarkibida davr uchun daromadlar va xarajatlar barcha moddalarini tan olishi lozim.

Korxona boshqa umumiy daromadning har bitta tarkibiy qismiga nisbatan foyda solig’i summasini, jumladan, qayta tasniflashda tuzatish kiritishda yoki yalpi daromad to’g’risida hisobotda yoki izohlarda ochib berishi lozim.

Boshqa umumiy daromad tarkibiy qismlari aksiyadorlik jamiyati tomonidan ushbu tarkibiy qismlarga nisbatan foyda solig’i umumiy summasidan bitta summani aks ettirgan holda mos keluvchi soliq samarasigacha yoki soliq samaralarini chiqarib tashlagan holda taqdim etilishi mumkin.

Aksiyadorlik jamiyati shuningdek, boshqa yalpi daromad tarkibiy qismlariga nisbatan qayta tasniflashda tuzatishlar kiritish haqida axborotni ham ochib berishi lozim.

Agar daromadlar va xarajatlar moddalari muhim sanalsa, korxona ularning xarakteri va summasini yalpi daromad haqida hisobotda yoki izohlarda ochib berishi lozim.

Kapitaldagi o’zgarishlar haqida hisobot aksiyadorlik jamiyati tomonidan MHXS talablariga muvofiq taqdim etiladi va quyidagi axborotlarni o’z ichiga oladi:

davr uchun yalpi jami daromad, bunda nazorat qilinmaydigan ulushlarga va bosh aksiyadorlik jamiyati mulkdorlariga mansub sanalgan yakuniy summalar alohida ko’rsatiladi;

kapitalning har bir tarkibiy qismi uchun MHXS 8 ga muvofiq tan olingan retrospektiv qo’llash yoki retrospektiv qayta hisob-kitob samarasi;

kapitalning har bir tarkibiy qismi uchun davr boshi va oxirida balans qiymatini solishtirib chiqish, bunda quyidagilar bilan asoslanadigan o’zgarishlar alohida ochib beriladi:

a) foyda yoki zarar moddalari.

b) boshqa yalpi daromad moddalari,

v) bu sifatda ishtirok etayotgan mulkdorlar bilan operatsiyalar, bunda mulk egalari kiritgan badallar va mulk egalari foydasiga taqsimot, shuningdek, nazoratning yo’qotilishiga olib kelmaydigan sho’ba korxonalardagi ishtirok bevosita ulushlaridagi o’zgarishlar alohida aks ettiriladi.

Aksiyadorlik jamiyati davr davomida mulk egalari foydasiga taqsimot sifatida tan olingan dividendlar summasi va bitta aksiyaga to’g’ri keladigan dividendlar mos keluvchi summasini yoki kapitalning o’zgarishi haqida hisobotda, yoki izohlarda taqdim etishi lozim.

Pul mablag’lari harakati haqida hisobotda moliyaviy axborotdan foydalanuvchilarni jamiyatning pul mablag’lari (va/yoki ularning ekvivalentlari) hosil qilish qobiliyatini, shuningdek, jamiyatning pul oqimlaridan foydalanish ehtiyojlarini baholash uchun asos sanalgan axborot ochib beriladi.

Pul mablag’lari harakati haqida axborotni ochib berish talablari MHXS 7 da belgilab qo’yilgan.

Moliyaviy hisobot bilan birgalikda taqdim etiladigan izohlar:

MHXS talablariga muvofiq foydalanilayotgan hisob siyosati va moliyaviy hisobot tayyorlashning asoslari haqida axborot taqdim etishi;

MHXS talab qiladigan, boshqa bironta moliyaviy hisobotda taqdim etilmaydigan axborotni ochib berish;

boshqa bironta moliyaviy hisobotda taqdim etilmaydigan, lekin ko’rsatilgan hisobotlarning istalganini tushunish maqsadida o’rinli bo’lgan axborotni ta’minlashi lozim.

Izohlarni taqdim etishning quyidagi tartibi tavsiya etiladi: MHXS ga muvofiq ariza;

hisob siyosatining asosiy tamoyillari qisqacha sharhi;

moliyaviy holat haqida hisobot, yalpi daromad to’g’risida hisobot, moliyaviy natijalar to’g’risida alohida hisobot (agar taqdim etiladigan bo’lsa), kapitaldagi o’zgarishlar haqida hisobot, pul mablag’lari harakati haqida hisobotda har bir hisobot va har bir modda

taqdim etilgan tartib bilan bir xil tartibda moddalar bo’yicha taqdim etilgan ilova qilingan axborot;

4) boshqa axborotlarni ochib berish, jumladan:

a) shartli majburiyatlar va tan olinmagan shartnoma majburiyatlari,

b) nomoliyaviy axborotlar, masalan, risklarni boshqarish sohasida korxona siyosati va maqsadlarini ochib berish.

MHXS talablariga mos keladigan moliyaviy hisobot taqdim etishda nafaqat mos keluvchi standartga murojaat qilish, balki MHXS 1 da ularga havola b o’lgan boshqa MHXS talablariga ham alohida e’tibor qaratish hamda jamiyatning moliyaviy hisobotlarini shakllantirish va taqdim etishga nisbatan ularni qo’llash choralarini ham hisobga olish zarur.

1-bosqichda hisobotni o’zgartirishning maqsadini ifodalab olish, o’zgarish jarayonlarini amalga oshirish ko’da tutilgan davrni va MHXSga o’tish sanasini, shuningdek, jamiyatning moliyaviy hisoboti shakllantiriladigan valyutani, hisobot tuziladigan tilni va o’zgartirish usulini belgilash lozim. Bu jarayonga auditorlar jamoasini jalb qilish va MHXSga muvofiq moliyaviy hisobotni o’zgartirish bo’yicha ishlar umumiy qiymatini hisoblab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.

Mazkur bosqichda o’zgartirish maqsadini to’g’ri ifodalash muhimdir. Masalan, konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotni bosh jamiyat uchun ham, uning sho’ba jamiyatlari uchun ham umumiy hisob siyosati asosida shakllantirish kerak. Bitta variant umumiy hisob siyosati ishlab chiqish va kelgusida qo’llashni ko’zda tutadi. Mos ravishda, barcha jamiyatlar hisob siyosatida belgilab qo’yilgan umumiy talablar bo’yicha individual moliyaviy hisobot tuzadi va hisob yuritadi. Boshqa variant: sho’ba jamiyatlar o’zining hisob siyosati bo’yicha moliyaviy hisobot shakllantiradi, konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot tuzishda esa o’z hisobotini umumiy hisob siyosati talablariga muvofiq holga keltirish uchun bu hisobot ma’lumotlariga tuzatishlar kiritadi.

Yuqorida aytib o’tilganidek, MHXS bo’yicha malakali mutaxassislar haligacha yetarli emas. Agar aksiyadorlik jamiyati shtatida hisobotlarni xalqaro standartlar talablariga muvofiq o’zgartirish va MHXS bo’yicha yuqori malakali mutaxassis bo’lmasa, u chetdan tashkilotlarga murojaat qilishiga to’g’ri keladi. Qoidaga ko’ra, hisobotni o’zgartirish bo’yicha xizmatlarni auditorlik tashkilotlari ko’rsatadi.

Hisobotni o’zgartirishni amalga oshirishda yordam ko’rsatish bo’yicha auditorlik tashkiloti bilan shartnomada standart talablar to’plamidan tashqari quyidagi asosiy jihatlarni alohida kelishib olish zarur:

hisobotni o’zgartirish bilan bog’liq ishlar aniq hajmi va muddati; muhimlik darajasi (o’zgarish jarayonlarini amalga oshirishda);

aksiyadorlik jamiyati va auditorlik tashkiloti xodimlarining birgalikda ishlash tartibi (auditorlik tashkiloti xodimlariga zarur buxgalteriya axborotlari taqdim etish shakli va muddati hamda olingan natijalarni muvofiqlashtirish tartibi);

♦ o’zgartirish natijalari bo’yicha taqdim etiladigan axborot hajmi.

So’nggi shartni shartnomada belgilab qo’yish maqsadga muvofiq, chunki hisobotni o’zgartirish natijalari bo’yicha aksiyadorlik jamiyati xalqaro standartlarga muvofiq tuzilgan moliyaviy hisobot shakllari to’plaminigina olishi mumkin. Buyurtmachi-jamiyat moliyaviy hisobot elementlari bo’yicha tahliliy ma’lumotlar va o’zgarish (transformatsiya) provodkalarini olishi lozim, chunki bunday ma’lumotlar taqdim etilmaganda keyingi o’zgarishlar jarayoni, xuddi parallel hisob yuritish kabi, auditorlik tashkiloti – ijrochining ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi.

O’zgarishlar jarayonining maqsadi BHMS va MHXS bo’yicha hisobdagi tafovutlarni aniqlashdan iborat bo’lib, shu sababli 2-bosqich eng murakkab, sermashaqqat va uzoq muddatli bosqich sanaladi.

Birinchi navbatda, O’zbekiston standartlari bo’yicha tashkilotda butun hisob tizimini tahlil qilish zarur. Odatiy, ya’ni tez-tez uchraydigan operatsiyalarni aniqlash, tashkilot schetlari ishchi rejasi va hisob siyosatini o’rganish lozim. Buxgalteriya hisobini yuritishning o’ziga xosligi o’zgartirish provodkalari tarkibi va miqdoriga ham ta’sir etadi. Misol uchun, ijara bilan shug’ullanadigan tashkilotlarda ijara operatsiyalari haqida barcha mavjud axborotlarni to’plash va ularni buxgalteriya hisobida BHMSga muvofiq aks ettirish zarur. Ushbu ma’lumotlar MHXS 17 «Ijara» talablariga muvofiq keltiriladi. Operatsiyalar bunday tahlili BHMS bo’yicha va MHXS bo’yicha hisobdagi tafovutlarni aks ettiradigan ish hujjatlarini yetarli darajada tez yaratishga imkon beradi.

Muayyan aksiyadorlik jamiyatida qo’llaniladigan hisob siyosati tahlili ham BHMS bo’yicha va MHXS bo’yicha hisobda bir qator qarama-qarshiliklarni aniqlashga imkon beradi. MHXSga muvofiq hisob siyosati deyarli har doim MHXS O’zbekiston standartlarining analoglari asosida shakllantiriladi.

Shundan keyin o’zgartirish provodkalarini yaratish uchun baza bo’lib xizmat qiladigan ish hujjatlari hamda xalqaro standartlarga muvofiq keltirilgan ma’lumotlar va O’zbekiston qoidalari bo’yicha hisob ma’lumotlaridan iborat bo’lishi lozim bo’lgan o’zgarish jadvallari to’ldiriladi. Iqtisodiy axborotlar to’plash shunday yo’lga qo’yilishi kerakki, uning hajmi MHXSga muvofiq ochib beriladigan zarur ko’rsatkichlarni shakllantirish uchun yetarli bo’lsin.

Hisobotni o’zgartirishda foydalanilgan barcha tuzatish kiritish qaydlari quyidagi tarzda shartli taqsimlanadi:

moliyaviy hisobot elementlari tasnifini o’zgartirish uchun zarur bo’lgan qaydlar bu -qayta tasniflash, yangi hisob obyektlari kiritish yoki aksincha, ularni MHXS talablariga javob bermaydigan sifatida obyektlar umumiy sonidan chiqarib tashlash;

MAY 2022 ISSN:2180-2160

moliyaviy hisobot elementlari bahosini o’zgartiradigan qaydlar (joriy qiymat, zaxiralar yaratish yoki qadrsizlanish hisobiga baholarning o’zgarishi).

So’ngra to’plangan ma’lumotlarni va o’zgartirish ishchi hujjatlarida qayd qilingan aniqlangan og’ishlarni yakuniy o’zgartirish jadvali holiga keltirish amalga oshiriladi (1.-jadval).

Yakuniy o’zgartirish jadvaliga misol10

Modda BHMSdag i ma’lumotl ar Transformatsiya o’tkazmalari (TO’) MHXSga mos keladigan ma’lumotlar

Buxgalteriya balansi X TO’1 TO’2 TO’x X + Summa TO’

Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot U TO’1 TO’2 TO’u u + Summa TO’

Xalqaro standartlar bo’yicha o’zgartirish uchun asos qilib tashkilotning moliyaviy natijalar haqida hisoboti va buxgalteriya balansi olinadi. Bu esa shu bilan bog’liqki, moliyaviy hisobotning aynan shu shakllarida uning MHXSga muvofiq elementlari: tashkilot aktivlari, majburiyatlari, kapitali, daromadlari va xarajatlari mujassam topgan.

Pul mablag’larining harakati haqida hisobot va kapitalning o’zgarishi haqida hisobot ko’rsatkichlari MHXS bo’yicha O’zbekiston standartlari asosida hamda buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar haqida hisobotning o’zgartirilgan ma’lumotlari negizida, shuningdek, dastlabki ikkita hisobot shakllarini o’zgartirish davomida to’plangan axborot negizida shakllantiriladi.

O’zbekiston buxgalteriya hisobotlarini xalqaro standartlarga muvofiq tayyorlangan hisobotlarga o’zgartirishning 2-bosqichi yakuni barcha o’zgartirish provodkalari tavsifi, o’zgartirish jarayoni borasida baholash mulohazalari va bu jarayonni bajarishda qabul qilingan soddalashtirishlardan iborat bo’lgan matnli fayl hisoblanadi.

O’zgartirish jadvallarining ma’lumotlari moliyaviy hisobotning barcha tarkibiy qismlarini: buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar haqida hisobot, pul mablag’lari harakati haqida hisobot, kapitalning o’zgarishi haqida hisobot, shuningdek, tashkilotning

hisob siyosati va barcha izohlar va tushuntirishlarni tuzish uchun so’mdagi ekvivalentda aks ettirilishi lozim.

3-bosqich – giperinflyatsiya ta’sirini hisobga olish. MHXS 29 «Giperinflyatsiya sharoitida moliyaviy hisobot» mavjud bo’lib, u giperinflyatsiya sharoitlarida hisob masalalarini tartibga soladi. BHMSda bunday standart yo’q, MHXS 29 talablariga rioya qilish esa milliy hisobotlarni o’zgartirish jarayonini ancha murakkablashtiradi, chunki buning uchun bir qator harakatlarni amalga oshirish zarur, chunonchi:

so’mning xarid layoqati o’zgarishini aks ettiradigan narxlar umumiy indeksini tanlash;

buxgalteriya balansining nomonetar moddalarini qaytadan hisoblash. Buxgalteriya balansining monetar moddalari va pul mablag’lari bilan to’lanishi mumkin bo’lgan moddalar deganda debitorlik va kreditorlik qarzlari, moliyaviy investitsiyalar ko’zda tutiladi. Sanab o’tilgan moddalar qatoriga kirmaydigan aktivlar va majburiyatlar nomonetar hisoblanadi;

inflyatsiya samarasini, ya’ni buxgalteriya balansining monetar moddalari bo’yicha olish mumkin bo’lgan foyda yoki zararni hisoblab chiqish;

mavjud inflyatsiya darajasiga muvofiq pul mablag’lari harakati haqida hisobot moddalariga tuzatish kiritish;

mos keluvchi hisobot davrlari uchun moliyaviy hisobot ma’lumotlarini qayta sanash.

Uni qo’llash aksiyadorlik jamiyatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan va unda aksiyadorlik jamiyati moliyaviy-xo’jalik operatsiyalarining katta qismi amalga oshiriladigan valyuta funksional valyuta yoki baholash valyutasi bo’lishi lozim, masalan, bu valyutada tashkilot tushumining asosiy qismi ifodalanishi mumkin (xorijiy hamkorlar va investorlarni jalb qilish holatlarida o’ringa ega bo’ladi). Demak, MHXS 29 ni qo’llashdan oldin tashkilotning funksional valyutasini aniq belgilab olish zarur.

4-bosqich – xorijiy valyutaga qayta hisoblash, yoki translyatsiya, bu moliyaviy hisobot funksional valyuta bilan mos kelmaydigan valyutada taqdim etilgan hollarda zarur. Masalan, har qanday aksiyadorlik jamiyati o’zining moliyaviy hisobotini AQSH dollarida taqdim etishi mumkin. Bunday vaziyatda xorijiy valyutani xalqaro standartlar talablariga, xususan, MHXS 21 «Valyuta ayirboshlash kurslari o’zgarishining ta’siri» talablariga muvofiq translyatsiya qilish kerak.

Xorijiy valyutaga qayta hisoblash uslubiyati aksiyadorlik jamiyatida qo’llanilayotgan funksional valyuta giperinflyatsiyali iqtisodiyot mamlakatining valyutasi hisoblanishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq. Aksiyadorlik jamiyati ning funksional valyutasi so’mda hisoblangan hollarda dastlab MHXS 29 qoidalarini va faqat shundan keyingina tuzatish kiritilgan moliyaviy hisobot ma’lumotlarini hisobot sanasiga amal qilgan valyuta kursi bo’yicha xorijiy valyutaga o’tkazish zarur.

MAY 2022 ISSN:2180-2160

Giperinflyatsiyani va xorijiy valyutaga qayta hisoblashni hisobga olgan holda ma’lumotlar o’zgartirilganidan so’ng yakuniy o’zgartirish jadvali quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi (3.2-jadval).

Nogiperinflyatsion valyuta funksional valyuta hisoblangan hollarda so’mdagi moddalarni qayta hisoblash quyidagi tamoyil bo’yicha ro’y beradi: monetar moddalar hisobot sanasidagi valyuta kursi bo’yicha qayta hisoblanadi, nomonetar moddalar esa – ular yuzaga kelgan sanadagi valyuta kursi bo’yicha.

Barcha tavsiflangan jarayonlar amalga oshirilganidan so’ng yakuniy o’zgartirish jadvali 2.-jadvalda aks ettirilgan ko’rsatkichlardan iborat bo’ladi.

Giperinflyatsiyani va xorijiy valyutaga qayta hisoblashni hisobga olgan holda yakuniy o’ zgartirish jadvali 11

Modda MHXS bo’yicha ma’lumotlar, so’m Giperinflyat siya hisobi, narx indeksi Giperinflyatsiya ni hisobga olgan holda MHXS bo’yicha ma’lumotlar, Qayta hisoblas h MHXS bo’yicha ma’lumotlar, xorijiy valyuta

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Nomonetar moddalar x + Summa TO’ I1 (x + Summa TO’) x I1 Hisobot sanasiga bo’lgan kurs (Khis) [(x + Summa TO’)x/,]: Khis

Monetar moddalar x + Summa TO’ – X + Summa TO’ [(x + Summa TO’): Khis

Moliyaviy natijalar haqida hisobot u + Summa TO’ I2 (u + Summa TO’) x I2 [(u + Summa TO’)x I2: Khis

Inflyatsiya samarasi E1 E1 E1: Khis

MAY 2022 ISSN:2180-2160

5-bosqichda MHXS talablariga muvofiq moliyaviy hisobotning barcha tarkibiy qismlarini «to’plash» zarur. Bunday hisobot foydalanuvchilari uchun aksariyat hollarda hisobotning faqat moliyaviy qismi ochiq bo’lishi sababli u tashkilot moliyaviy-xo’jalik faoliyatining ishonchli yakunlarini to’liq hajmda aks ettirishi lozim. Barcha ko’rsatkichlar moliyaviy hisobotga yakuniy o’zgartirish jadvali ma’lumotlari asosiy kiritiladi («MHXS bo’yicha ma’lumotlar» satri inflyatsiyani hisobga olgan holda so’mda yoki xorijiy valyutada).

Zarur moliyaviy axborotlar unda ochib berilishi lozim bo’lgan moliyaviy hisobotga izohlarda alohida e’tibor qaratish kerak.

Shunday hollar bo’ladiki, moliyaviy hisobotni chet tilida (ko’pincha ingliz tilida) taqdim etish taqozo etiladi, shunda hisobotning professional tarzda tarjima qilinishi haqida bosh qotirishga to’g’ri keladi.

TO’ – transformatsiya o’tkazmalari (yozuvlari)

11 — tashkilot aktivi yoki majburiyati yuzaga kelgan sanadan hisobot sanasigacha bo’lgan narxlar umumiy indeksi;

12 — operatsiyani bajarish sanasidan hisobot sanasigacha bo’lgan narxlar umumiy indeksi;

E1 inflyatsiya samarasi (sof monetar moddalar bo’yicha foyda yoki zarar);

Khis — hisobot sanasiga xorijiy valyuta kursi.

Yakuniy o’zgartirish jadvali (qayta hisoblash)12

Modda MHXS bo’yicha ma’lumotlar , so’m. Qayta hisoblash MHXS bo’yicha ma’lumotlar, xorijiy valyuta

modda turi Kurs

Buxgalteriya balansi X + Summa TO’ Monetar Khis (x +Summa TO’): Khis

Nomonetar Kdastlabki (u + Summa TO’): Kdastlabki

Kapitalga mansub bo’lgan kurslar farqi _ _ – Kkap

Moliyaviy natijalar haqida hisobot u + Summa ТО’ Koper (u + Summa ТО’): Koper

Kdastlabki — tashkilot aktivi yoki majburiyati yuzaga kelgan sanada xorijiy valyuta kursi;

Koper — operatsiya amalga oshirilgan sanada xorijiy valyuta kursi; Khis — hisobot sanasiga xorijiy valyuta kursi;

Kkap — kapitalga mansub sanalgan kurslar o’rtasidagi farq (muvozanatga keltiruvchi ko’rsatkich hisoblanadi va tashkilotda xorijiy valyutalar turli kurslarini qo’llash natijasida vujudga keladi).

BHMS xalqaro standartlarga o’tishiga aloqador bo’lgan barcha masalalar qonunchilikda belgilangan O’zbekiston qonunlariga muvofiq tayyorlangan hisobotlarni MHXS bo’yicha standartlarga o’zgartirish bilan u yoki bu darajada bog’liqdir. Bu o’zgartirish buxgalteriya yozuvlariga tuzatish kiritishni nazarda tutadi, bu esa MHXSga muvofiq talab qilinadigan darajagacha bo’lgan iqtisodiy mazmuniga qarab, schetlar rejasidagi har bitta schetni baholash va qo’shimcha baholashga imkon beradi. Bunday tuzatish kiritish natijasida mazmuni va xo’jalik vazifalari bo’yicha MHXS tizimiga javob beradigan boshqa moliyaviy hisobotlar va yangi sinov tariqasidagi balanslar tuziladi.

Albatta, metodologik nuqtai nazardan eng muhim, lekin shu bilan bir paytda eng muammoli va sermashakqat ish ularning natijasida mahalliy tashkilotlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini hisobga olish tizimi MHXS talablariga muvofiq darajaga yetkaziladigan tuzatish kiritish yozuvlari bilan bog’liq ishlar hisoblanadi. Murakkablik xususan, bu yozuvlarni amalga oshiradigan buxgalterning to’g’ri professional fikr-mulohazalarini shakllantirish va yuqorida aytib o’tilganidek, obyektlarni baholash va ularni BHMS yoki MHXSda hisobga olishdagi tafovutlardan iborat. Boshqacha qilib aytganda, O’zbekiston qoidalariga muvofiq tuzilgan hisobot asosida, uni o’zgartirish va mos keluvchi ko’rsatkichlar bahosini tan olis h natijasida schetlarni yangi tasniflash va qayta tasniflashni tayyorlash ularning qiymatini xalqaro standartlarda ko’zda tutilgan darajagacha yetkazish yo’li bilan amalga oshiriladi.

Aksiyadorlik jamiyati hisob siyosatining sifatini tahlil qilish juda muhim, chunki u shakllantirilayotgan moliyaviy hisobotda axborotni ochib berishga qo’shimcha talablarni shunday aks ettirishi lozimki, milliy standartlardan xalqaro standartlarga o’tish

tashkilotlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining asosiy ko’rsatkichlariga qanday ta’sir ko’rsatishi tushunarli bo’lsin.

Mahalliy tashkilotlar hisob siyosati qoidalari va ularning bajarilishini xalqaro standartlar talab qiladigan qoidalar bir-biriga muvofiqligini tahlil qilish natijalari bo’yicha tuzatish kirituvchi provodkalar beriladi va mos keluvchi ishchi hujjatlar (ishchi jadvallar) shakllantiriladi. Yaqqolroq bo’li uchun bu yozuvlarning barchasi buxgalteriya hisobi ikkita maxsus scheti va tuzatish kirituvchi provodkalar ikkita yangi turini kiritgan holda schetlar rejasi bo’yicha amalga oshiriladi:

8710-«Hisobot davridagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» (joriy hisobot davri xo’jalik jarayonini aks ettirish uchun);

8720-«O’tgan davrlardagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» (o’tgan yillardagi xo’jalik jarayonini aks ettirish uchun).

Tuzatish kiritish provodkasi K1. Aksiyadorlik jamiyat hisobot davrida qisqa muddatli bank krediti uchun foizlar hisoblamagan. Demak, tuzatish kiritish provodkasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:

8710 «Hisobot davridagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet debeti

6810 «Qisqa muddatli bank kreditlari» (kreditlar bo’yicha foizlar) schet krediti — kreditni to’lash uchun fizlar summasiga.

Tuzatish kiritish provodkalari K2 va K3. Aksiyadorlik jamiyati xodimlari tomonidan foydalaniladigan turar-joy fondi obyektlari amortizatsiyasi aksiyadorlik jamiyatining balansdan schetlarida hisoblanadi. Shu sababdan hisobot davri boshiga turar-joy to’plangan amortizatsiyasi hajmiga teng tuzatish kiritish provodkasi K2 tuziladi:

8720 «O’tgan davrlardagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet debeti

0200 «Asosiy vositalar amortizatsiyasi» schet krediti.

Tuzatish kiritish provodkasi KA hisobot davridagi turar-joy amortizatsiyasi summasiga bajariladi:

8710-«Hisobot davridagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet debeti

02-«Asosiy vositalar amortizatsiyasi» schet krediti.

Tuzatish kiritish provodkasi K3. 5610-«Pul hujjatlari» schetida pul hujjatlari hisobga olinadi. MHXS da esa bunday tushuncha k o’zda tutilmaydi. Shundan kelib chiqib, 5610-«Pul hujjatlari» scheti saldosi 3110-«Kelgusi davr xarajatlari» schetiga hisobdan chiqarilishi lozim.

Agar 5610-«Pul hujjatlari» schetida tashkilot aktivlari ta’rifiga mos tushmaydigan pul hujjatlari hisobga olinadigan bo’lsa, ular mos keluvchi hisobot davri xarajatlariga hisobdan chiqariladi. Pul hujjatlarini hisobdan chiqarishga tuzatish kiritish yozuvi Kg kiritamiz: 8710-«Hisobot davridagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet debeti.

8720-«O’tgan davrlardagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet debeti, 3110-«Kelgusi davr xarajatlari» schet debeti, 5610-«Pul hujjatlari» scheti krediti – hisobdan chiqariladigan pul hujjatlari summasiga.

Tuzatish kiritish provodkasi K4. 5110-«Hisob-kitob scheti», 52- «Valyuta scheti» schetlari bo’yicha qoldiqlar summalari mos keluvchi davrlar xarajatlariga hisobdan chiqarilishi zarur, chunki ular xalqaro standartlarga muvofiq aktivlarni tan olish va ta’riflash talablariga javob bermaydi. Tuzatish kiritish yozuvi K4 quyidagicha bo’ladi:

8710-«Hisobot davridagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet debeti.

8720-«O’tgan davrlardagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet debeti

5110-«Hisob-kitob schetlari» schet krediti,

5210-«Valyuta schetlari» schet krediti.

Tuzatish kiritish provodkasi K5. Agar kreditorlik qarzlari qoldiqlarini ularning vujudga kelish muddati bo’yicha inventarizatsiya qilish haqida qaror qabul qilinsa va bu inventarizatsiya natijasida to’lash va undirishni amalga oshirib bo’lmaydigan, masalan, tashkilotning bankrotligi oqibatida vujudga kelishi mumkin bo’lgan qarzdorlik aniqlanadigan bo’lsa, bunda undirishni amalga oshirib bo’lmaydigan kreditorlik qarzlarini hisobdan chiqarish summasiga K5 tuzatish kiritish yozuvini kiritish zarur:

6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» schet debeti

8710-«Hisobot davridagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet krediti,

8720-«O’tgan davrlardagi qoplanmagan zarar yoki taqsimlanmagan foydaga tuzatish kiritish» schet krediti.

Xuddi shu tarzda, qiyosiy tahlilning boshqa yo’nalishlari natijalari bo’yicha ham tuzatish kiritish provodkalarini bajarish lozim.

Barcha tuzatish kiritish yozuvlari amalga oshirib bo’lingach, ularning asosida yangi sinov tariqasidagi balans shakllantiriladi. Bunday sinov tariqasidagi balansning har bir moddasi MHXSga muvofiq tuziladigan schetlarga qayta tasniflanadi. Schetlarni qayta tasniflash – o’zgarishlarning yakunlovchi qadamidir. Buning uchun xalqaro standartlarning barcha talablariga javob beradigan yangi ishchi schetlar rejasi tayyorlash zarur. Bunday schetlar rejasidagi schetlar t o’rt raqamli koddan iborat bo’lib,

joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni ajratgan holda aktivlar va majburiyatlar

schetlariga, shuningdek, daromadlar va xarajatlar schetlarini ajratgan holda kapital

schetiga bo’inadi, chunki aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromad va xarajatlar tushunchalari MHXS tizimida asosiy tushunchalar hisoblanadi.

Shundan so’ng buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar haqida hisobot, pul mablag’lari harakati haqida hisobot va konsolidatsiyalangan hisobot shakllantiradigan asosiy ko’rsatkichlarni aks ettirishga qarab schetlarni guruhlash modeli tuziladi. Bunday model BHMSda sintetik hisob schetini MHXS bo’yicha tuzilgan schetlar rejasi bilan taqqoslash imkoniyatini beradi.

Xalqaro standartlar talablariga javob beradigan moliyaviy hisobot taqdim etish uchun tashkilot schetlar rejasi bo’yicha buxgalteriya hisoboti tuzatish kiritilgan barcha ma’lumotlarni MHXS bo’yicha taklif etilayotgan buxgalteriya hisobi schetlariga o’tkazish lozim. Bu qayta tasniflash quyidagi vazifalarni hal etishga imkon beradi: MHXSga muvofiq yuritiladigan buxgalteriya hisobi schetlari bo’yicha boshlang’ich saldoni hisobga olgan holda boshqa moliyaviy hisobot shakllantirish va buxgalteriya balansi tuzish, shuningdek, xalqaro standartlar talablariga muvofiq barcha zaruriy tahliliy axborotlar olish.

Shunday qilib, qayta tasniflash amalga oshiriladi, ya’ni O’zbekiston buxgalteriya hisobi schetlaridan qoldiqlar haqida tuzatish kiritilgan ma’lumotlar MHXSga muvofiq ishlab chiqilgan schetlar rejasi schetlariga o’tkaziladi. Boshqacha qilib aytganda, milliy schetlar rejasidagi schetlar yopiladi va xalqaro standartlarga javob beradigan schetlar rejasida yangi schetlar ochiladi.

Shu boisdan esdan chiqarmaslik kerakki, har bir tashkilot uchun moliyaviy hisobotlar yangi tizimida aks ettirish lozim bo’lgan tahliliy axborot haj miga emas, balki ushbu aksiyadorlik jamiyati faoliyatining o’ziga xosliklaridan kelib chiqqan holda MHXSga muvofiq o’zining schetlar rejasini ishlab chiqish talab etiladi. Ishlab chiqilgan schyotlar rejasi 1-ilovada aks etgan.

Qayta tasniflashni pul mablag’lari hisobi schetlaridan boshlash maqsadga muvofiq, chunki MHXSga muvofiq buxgalteriya hisobining eng muhim elementi tashkilot aktivlari, chunonchi, ularning likvidligi hisoblanadi. Pul mablag’lari umumiy summasidan milliy valyutada hisobga olinadigan pul mablag’lari va xorijiy valyutada hisobga olinadigan pul mablag’larini ajratish lozim.

Aksiyadorlik jamiyati moliyaviy qo’yilmalarini hisobga olish schetlarini MHXSga muvofiq qayta tasniflash uchun ularni guruhlarga ajratish uchun 5810-«Moliyaviy qo’yilmalar» schetining detalli tahlilini amalga oshirish zarur:

aksiyadorlik jamiyati tomonidan to’langunga qadar ushlab turiladigan investitsiyalar;

aksiyadorlik jamiyati tomonidan uchinchi shaxslarga taqdim etilgan mavjud debitorlik qarzlari va ssudalar;

aksiyadorlik jamiyatida sotish uchun mavjud bo’lgan moliyaviy aktivlar; savdo uchun ko’zda tutilgan moliyaviy aktivlar.

Zarur hollarda bog’liq aksiyadorlik jamiyatlarga bevosita investitsiyalarga aloqador bo’limda izohlar bilan birga barcha bog’liq tashkilotlar ro’yxati va sho’ba jamiyatlarning nomi, mamlakati, joylashgan manzili va mulk foizi batafsil k o’rsatilgan holda barcha sho’ba jamiyatlar ro’yxati tuziladi. Shuningdek, aksiyalarning yarmidan ko’pi bosh aksiyadorga tegishli bo’lgan, lekin bunda u nazorat yo’qligi tufayli, vujuga kelishi mumkin bo’lgan barcha ehtimoliy cheklovlarni ko’rsatgan holda hisobotni konsolidatsiya qilishni istamaydigan tashkilotlar ro’yxati ham tuziladi.

SHo’ba jamiyatlarning konsolidatsiya qilingan moliyaviy hisobotini tuzish zarurati bo’lgan hollarda ularning hisobotlarini ham biz taklif qilayotgan schetlar rejasiga o’tkazish hamda bosh (asosiy) tashkilot uchun qo’llangan o’zgartirish usullarini qo’llash zarur. Aks holda, agar tashkilotda sho’ba jamiyatlar mavjud bo’lsa va tashkilot rahbariyati konsolidatsiya qilingan moliyaviy hisobot tuzishni talab qilmasa, bunday tashkilot rahbariyati o’zining sho’ba jamiyatlar hisobotlarini konsolidatsiya qilishni istamasligini tushuntirib berishi zarur.

Shuningdek, mulkning foizdagi nisbati va o’zining moliyaviy hisobotini o’zgartirish jarayonini boshidan kechirayotgan tashkilot aksiyalari soni ko’rsatilgan holda qo’shma tashkilotni moliyalashtirish bo’yicha barcha investitsion majburiyatlar bo’yicha axborotlar ro’yxati shakllantiriladi.

Debitorlik va kreditorlik qarzlari hisob schetlarini qayta tasniflashni o’tkazishda qarzlarning qisqa muddatli va uzoq muddatli qismlarini ajratgan holda buxgalteriya hisobi mos keluvchi schetlarini tahlil qilish amalga oshiriladi, shuningdek, bir xil shaxslarga va tashkilotlarga tegishli bo’lishi mumkin bo’lgan debet va kredit qoldiqlarini to’lashga e’tibor qaratiladi.

Aksiyadorlik jamiyati amalga oshirayotgan faoliyat turlariga qarab, boshqa qarzdorlik va hisob-kitob turlarini qayta tasniflash ham o’tkaziladi, masalan, tashkilot xodimlari mulkini sug’urta qilish va shaxsiy sug’urta bo’yicha hisob-kitoblar bo’yicha, taqdim etilgan da’volar bo’yicha hisob-kitoblar, shuningdek, boshqa debitorlik qarzlari, shubhali qarzlar bo’yicha zaxiralar, umidsiz qarzlar bo’yicha zaxiralarga boshqa hisoblangan xarajatlar bo’yicha.

Asosiy vositalar baholash schetlarini qayta tasniflashda amaldagi 0100 «Asosiy vositalar», 0300 «Moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar», 0700 «O’rnatiladigan asbob-uskunalar», 0800-«Kapital qo’yilmalar» schetlar saldosi yer, tugallanmagan ishlab chiqarish, binolar va inshootlar kabi iqtisodiy elementlarga taqsimlanadi; saldo scheta 0200 «Asosiy vositalar amortizatsiyasi» scheti saldosi esa «Yer» iqtisodiy elementidan tashqari xuddi shu barcha iqtisodiy elementlar bo’yicha taqsimlanadi.

MAY 2022 ISSN:2180-2160

Bundan tashqari, bu asosiy vositalar bo’yicha hisob-kitob va ularni yetkazib berish hali amalga oshirilmagan, lekin yaqin kelajakda kutilayotgan hollarda amortizatsiya hisoblash usullari, obyektlar boshlang’ich qiymati va ularning qayta baholangan qiymati haqida ma’lumotlar, hisobot davrida kelib tushish va chiqib ketsh haqida ma’lumotlar, davr mobaynida to’plangan amortizatsiya boshlang’ich saldosi va foydali xizmat muddati haqida ma’lumotlar ko’rsatilgan holda moliyaviy hisobotda aks ettirilmagan asosiy vositalar xarid qilish shartnomalari (oldi-sotdi, ijara, garov va b. shartnomalar) mavjudligi tekshiriladi.

Nomoddiy aktivlar schetlarini qayta tasniflashda ham 0400-«Nomoddiy aktivlar» va 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi» schetlari saldosini iqtisodiy elementlar: tashkilotning ishbilarmonlik nufuzi, patentlar va litsenziyalar, savdo markalari va savdo belgilari, ular bo’yicha to’plangan amortizatsiya xuddi shunday taqsimlanadigan boshqa nomoddiy aktivlar bo’yicha taqsimlash zarur.

Moliyaviy hisobotda hali aks ettirilmagan (ular bo’yicha hisob-kitoblar amalga oshirilmagan, lekin yaqin kelajakda kutilayotgan) nomoddiy aktivlarni xarid qilish shartnomalari mavjud ekanligini tekshirish talab etiladi.

Xuddi shu tarzda qolgan barcha schetlarni qayta tasniflash amalga oshiriladi. Tashkilot faoliyati o’ziga xosliklariga qarab, balansning barcha bo’limlari bo’yicha schetlarni qayta tasniflash natijalari bo’yicha buxgalter xalqaro standartlarning barcha talablarini hisobga olgan holda sinov tariqasidagi balanslar tuzadi.