Ona tili 5 sinf uchun darslik

Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni “romanidan berilgan 23 sahifalik “Nizomning tantiligi” hikoyasini “Yulduzli tunlar” romanidan Bobur shaxsiga hurmat uyg‘otuvchi va shu orqali o‘quvchida insoniylik tuyg‘ularini shakllantiruvchi parcha bilan almashtirish mumkin edi.

Yangi maktab darsliklari eskilaridan nimasi bilan farq qiladi? Farqlar juda ko‘p

O‘quv yili boshida ijtimoiy tarmoqlarda O‘zbekistonda maktab darsliklari ijarasi narxlari oshgani haqidagi shikoyatlar paydo bo‘ldi. (Umumta’lim maktablarini darsliklar va o‘quv-metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlash tartibi to‘g‘risidagi nizomga ko‘ra, darsliklar ijarasi narxlari Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi Vasiylik kengashi tomonidan belgilanadi.) Xalq ta’limi vazirligi narxlarning ko‘tarilganini jahon bozorida qog‘oz narxining keskin oshgani va qog‘ozni mamlakatga yetkazib berish uchun transport xarajatlari oshishi bilan izohladi. Prezidentning darsliklarni bepul ijaraga berishni tezkor yo‘lga qo‘yish yuzasidan bergan topshirig‘idan so‘ng XTV maktab darsliklari ijarasi uchun to‘lovlar bekor qilinishini bildirdi.

Ijara narxlaridan boshlangan muhokamalar o‘quv dasturlari va darsliklarni ishlab chiquvchi Respublika ta’lim markazi (RTM) va shaxsan RTM direktori Shuhrat Sattorov faoliyati muhokamasiga aylanib ketdi. (RTM darsliklarning asl maketlarini tayyorlaydi, ularni nashr etish (ko‘paytirish) esa XTV tomonidan o‘tkazilgan tenderlarda g‘olib bo‘lgan nashriyotlar tomonidan amalga oshiriladi. RTM o‘quv qo‘llanmalari va darsliklarni nashr etmaydi, ularning narxini belgilamaydi.) RTMga qarshi «axborot kampaniyasi»da ayniqsa kompromatuzb anonim telegram kanali faol bo‘ldi.

21 avgust kuni prezident Administratsiyasi rahbari o‘rinbosari Komil Allamjonov o‘zining Feysbuk-sahifasida o‘zbek maktablari bitiruvchilariga qo‘yilgan talablarni sanab o‘tar ekan, Sardor Umrzoqov boshchiligidagi komanda prezidentdan bu yo‘nalishda aniq topshiriq olgani va ishlar boshlanganini ma’lum qildi.

O‘z navbatida, u gap qaysi ta’lim dasturi haqida ketayotganiga aniqlik kiritmadi: davlat rahbarining 2022 yil 11 maydagi qarori bilan 2022−2026 yillarda xalq ta’limini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida to‘liq joriy qilinishi belgilangan Milliy o‘quv dasturi to‘g‘risidami yoki boshqa, mutlaqo yangisi to‘g‘risida?

Milliy o‘quv dasturini ishlab chiqishga BMTning Bolalar jamg‘armasi (YUNISEF) va AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) xalqaro ekspertlari jalb qilindi, dasturning o‘zi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasida bir necha bosqichlarda muhokamadan o‘tdi hamda inspeksiya tomonidan Ta’lim uzluksizligini ta’minlash konsepsiyasiga kiritildi.

Xullas, 31 avgust kuni «aniq topshiriq» olingani va «ish boshlangani» ma’lum qilingan bo‘lsa, 5 sentabr kuni Komil Allamjonov «barcha maktab darsliklarini kompleks tekshiruvdan o‘tkazish, ulardagi mavjud xato va kamchiliklarni aniqlash, sifatini yaxshilash bo‘yicha» katta ishchi guruh tuzilganini e’lon qildi. Ertasi kuni u «maktab ta’limi sifatiga befarq bo‘lmagan har kimdan bu boradagi muammolar, ularning yechimi haqida takliflar»ni yuborishni so‘radi. Uning so‘zlariga ko‘ra, «to‘rt soat ichida pochtaga 1278 ta murojaat kelib tushgan va bu ko‘rsatkich har daqiqada oshib bormoqda».

Darslik muhokamasiga boshqa taniqli shaxslar ham qo‘shildi. Jumladan, Fayzbog‘ telegram-kanali muallifi (Temur Malik), shuningdek, blogerlar Nurbek Alimov va Ali Kaxxarov mashhur tadbirkor Murod Nazarov haqidagi ma’lumotlarning darslikka kiritilgani haqida yozdi. Taniqli jamoat arbobi va bloger Aziza Umarova darsliklarni kraudsorsing orqali qayta ko‘rib chiqishni taklif qildi: uning fikricha, «chet tilini bilmaydigan, Future of jobs/kasblarning kelajagi (shu nomdagi an’anaviy anjuman — tarj.)ni to‘liq tushunmaydigan, xorijdagi ta’lim tizimini ko‘rmagan odamlar 2022 yilda o‘tirib, mustaqil ravishda yaxshi narsa yaratgan bo‘lishlari dargumon». (RTM ma’lumotlariga ko‘ra, darsliklarni yozish yoki ularni ekspertizadan o‘tkazish uchun jalb qilingan mutaxassislarning aksariyati xorijda o‘qishgan, YUNISEF tomonidan jalb qilingan xalqaro ekspertlar esa jarayonda maslahatchi sifatida ishtirok etishgan.

Ushbu maqola tayyorlanayotgan bir paytda, 14 sentabr kuni kompromatuzb anonim kanali ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarning 2-sinflari uchun «Ona tili va o‘qish savodxonligi» darsligidan (2021 yilda Milliy o‘quv dasturiga o‘tish doirasida nashr etilgan) sahifalaridan birini e’lon qilib, o‘quvchilardan «Katta bo‘lsam, Nobel olaman» mavzusida hikoya yozishlari so‘ralgan vazifaga e’tiborni qaratadi. Kanal muallifi «Nobel haqida 2-sinf o‘quvchisida tushuncha onasini qornida paydo bo‘lganmi?!» degan savolni ko‘tardi.

RTM matbuot xizmatining tushuntirishicha, mazkur sahifa Nobel mukofotiga bag‘ishlangan bo‘limning yakunidir. Ungacha o‘quvchilar Nobel mukofoti haqidagi audio matnni tinglaydilar, matnga oid topshiriqlar ustida ishlaydilar va hikoya yozish mazkur mavzu bo‘yicha oldingi topshiriqlarning mantiqiy davomi hisoblanadi. Darslik muallifi Iroda Azimova o‘zining Feysbuk-sahifasida bu kabi topshiriqlardan ko‘zlangan maqsad bolalarda ilmga qiziqish uyg‘otish ekanini tushuntirib, bunday ig‘volardan charchaganini ta’kidladi. U Sherzod Shermatov (sobiq xalq ta’limi vaziri, o‘sha paytda vazir yangi darsliklar yaratish jarayonini boshlagan edi) va XTVning amaldagi rahbariyati vakillarini vaziyatga munosabat bildirishga chaqirdi.

Muhokamalar fonida yangi maktab darsliklari mualliflari prezidentga murojaat qilib chiqishdi. Ular darsliklarga zamonaviy metodikani, metodikadagi zamonaviy tendensiyalarni hozirgi zamon bolasiga nimani qanday o‘rgatish kerakligini tushunadigan mutaxassislar, xolis ekspertlar baho berishlarini so‘rashdi. Yurist va bloger Xushnudbek Xudayberdiyev bunday qadamni «straxovka» deb atadi va «Qo‘rqoq oldin musht ko‘tarar» maqolini eslab o‘tdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, darsliklarning aksariyati talabga javob bermaydi va yangilanishi kerak.

RTM ma’lumotlariga ko‘ra, joriy yilda Milliy o‘quv dasturiga o‘tish doirasida 6, 7 va 10-sinflar uchun darsliklar tayyorlandi. «Gazeta.uz» darslik mualliflariga murojaat qilib, bir nechta darsliklar — til va adabiyot darsliklari misolida ushbu darsliklarda nima o‘zgargani va nima sababdan o‘zgarganligini tushuntirishlarini so‘radi. Darsliklarning elektron variantlari RTM kanaliga joylashtirilgan.

RTM bo‘lim mudiri Barnoxon Tursunaliyeva hamda adabiyot bo‘yicha darsligi muallifi, filologiya fanlari doktori Zulxumor Mirzayeva til va adabiyot darsliklariga kiritilgan o‘zgartirishlar haqida so‘zlab berishdi.

Darsliklardagi o‘zgarishlar

Ona tili: Qanday edi?

Ijtimoiy tarmoqlarda, ayniqsa, o‘qituvchilarning «Ma’rifat» gazetasi o‘quvchilarining telegram guruhida o‘zbek maktablari uchun ona tilidan yangi darsliklar qizg‘in muhokama qilinmoqda. Muhokama ishtirokchilaridan ba’zilari «ona tili fani o‘z mohiyatini yo‘qotib, turli fanlar qorishmasiga aylanib qoldi», deb noliydi. Darhaqiqat, masalan, o‘zbek maktablarining 6-sinfi uchun ona tili darsligining mundarijasiga e’tibor qaratsangiz, odatiy mavzular, masalan, «Fe’l», «Fe’lning shaxs-son, zamon shakllari», «Sifatdosh» o‘rniga «Til — muloqot vositasi», «Global isish», «Eksport-import», «Soliqlar», «Raqamli dunyo» kabi mavzularni ko‘rishingiz mumkin.

Avvalgi ona tili darsliklari tilning tuzilishiga oid tizimli qoidalar va bu qoidalarning yod olinishini ta’minlovchi mashqlardan iborat edi.

Ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinflari uchun ona tili darsligi mundarijasi (2017 yil).

Ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinflari uchun «Ona tili» darsligidagi (2017 yil) mavzulardan biri. O‘quvchilar fe’l turlarini ajratishni o‘rganadilar.

Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinflari uchun «Rodnoy yazыk» darsligidagi (2017 yil) mavzulardan biri.

Nimalar o‘zgardi?

1. Darsning (yoki darslar ketma-ketligidan iborat mavzuning) asosiy o‘zagini avvalgidek grammatik qoida emas, balki matn tashkil etadi. Matnlar mavzu, uslub (badiiy, axborot, publitsistik, ilmiy-ommabop va boshqalar) hamda shakl (to‘liq matn, infografika, jadvallar, diagrammalar va boshqalar) jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin.

2. Mashqlar matn asosida tuzilgan va o‘quvchilarda quyidagi ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan:

— matnni tushunish ko‘nikmalari;

— matn yaratish ko‘nikmalari (yozma yoki og‘zaki);

— tanqidiy va ijodiy fikrlash, shuningdek, tadqiqotchilik ko‘nikmalari;

— til qoidalarini o‘zlashtirish.

3. O‘rganiladigan til qoidalari tizimli tarzda (fonetika va leksikologiyadan morfologiya, sintaksis va uslubiyatgacha) emas, balki matnlar asosida (matnda uchrashiga qarab) beriladi. Aksariyat hollarda qoidalar ixcham, ortiqcha terminologiyadan xoli tarzda beriladi.

Ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinflari uchun ona tili darsligi mundarijasi (2022 yil).

Ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinfi uchun «Ona tili» darsligidagi (2022) bir mavzudan parchalar . Bolalar a) infografikani tushunishni, b) mavzuga oid atamalarni tushunishni, v) taqdimot qilishni o‘rganadilar.

Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning 7-sinfi uchun «Russkiy yazыk» darsligidagi (2022) bir mavzudan parchalar. Matn asosida bolalar a) mavzu bo‘yicha o‘z fikrini bildirishni, b) bog‘lovchi va tinish belgilaridan to‘g‘ri foydalanishni o‘rganadilar.

Nima uchun?

Ona tili bo‘yicha milliy darsliklarda ustun bo‘lgan tilning tuzilishini (fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, stilistika) izchil o‘rganish tilshunoslik bilan shug‘ullanadigan mutaxassislar uchun zarurdir. Biroq tilshunos kadrlar tayyorlash umumta’lim maktabining vazifasi emas. Maktabdagi til ta’limining (ona tili va boshqa tillarning) vazifasi o‘quvchini turli muloqot vaziyatlarida tildan to‘g‘ri va samarali foydalanishga o‘rgatishdir. Buning uchun o‘quvchi quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak:

— hayotda duch kelishi mumkin bo‘lgan og‘zaki, yozma va vizual matnlarning har xil turlarini tushunish;

— o‘z fikrlarini boshqalarga yetkazish uchun matnlar (og‘zaki, yozma, vizual) yaratish va dialogda (polilogda) qatnashish;

— axborotni qidirish, topish, solishtirish va tahlil qilish.

Rus va o‘zbek tillari (ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun)

Qanday edi?

Ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun rus va o‘zbek tillari darsliklari ham til tuzilishini (fonetika, morfologiya, sintaksis) tizimli o‘rganish asosida qurilgan edi. Matn va mashqlar asosan grammatikaga oid mavzularni o‘rganishga xizmat qilgan.

Ta’lim rus va boshqa tillarda olib boriladigan maktablarning 6-sinfi uchun «O‘zbek tili» darsligi sahifalari (2017).

Ta’lim o‘zbek va boshqa tillarda olib boriladigan maktablarning 7-sinfi uchun «Rus tili» darsligi sahifalari (2017).

Nima o‘zgardi?

Darslar kommunikativ mavzu asosida qurilgan bo‘lib, uning asosida tegishli daraja uchun leksika va grammatikasi mos bo‘lgan matn (dialog) tanlanadi. Ushbu matn til ko‘nikmalarini (o‘qilgan yoki eshitilgan matnni tushunish, og‘zaki yoki yozma muloqot) rivojlantirish hamda leksika va grammatikani o‘rganish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Ta’lim rus va boshqa tillarda olib boriladigan maktablarning 6-sinfi uchun «O‘zbek tili» darsligida bir mavzudan parchalar (2022). Bolalar a) o‘zini va boshqalarni tanishtirish, b) ayrim so‘zlarni to‘g‘ri ishlatishni o‘rganadilar.

Ta’lim o‘zbek va boshqa tillarda olib boriladigan maktablarning 5-sinfi uchun «Rus tili» darsligida bir mavzudan parchalar (2022). Bolalar a) dars haqida gapirishni, b) fe’lning o‘tgan zamon shaklini to‘g‘ri ishlatishni o‘rganadilar. RTM ma’lumotlariga ko‘ra, ushbu yo‘nalishdagi darsliklar rus tilini chet tili sifatida o‘qitish metodikasi asosida yaratilgan va A. Gersen nomidagi Rossiya davlat pedagogika universiteti bilan hamkorlikda tayyorlangan.

Nima uchun?

Ona tili bo‘lmagan tilni o‘qitishda kommunikativ yondashuv o‘quvchiga hatto cheklangan leksika (lug‘at boyligi) va grammatika doirasida ham tilni tushunish va muloqot qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, leksika va grammatikani kontekstda (matn bilan bog‘liq holda) o‘rganish ularni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam beradi.

Darvoqe, shu o‘rinda ijtimoiy tarmoqlarda muhokamalarga sabab bo‘lgan «muammo» — ta’lim rus va boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun o‘zbek tili darsligiga tadbirkor Murod Nazarov haqidagi matnning kiritilgani haqida ham batafsil to‘xtalib o‘tish joizdir. Tillarni o‘qitish metodikasida «autentik material» degan tushuncha mavjud. Tillarni o‘qitishning zamonaviy usuli o‘quvchini real vaziyatlarda tildan foydalanishga tayyorlashni maqsad qiladi va buning uchun real hayotdan olingan turli xil materiallardan foydalanishni tavsiya qiladi.

Ommaviy axborot vositalaridagi matnlar, xaritalar, chiptalar, reklamalar, ko‘rsatmalar — til foydalanuvchisi real hayotda duch kelishi mumkin bo‘lgan barcha narsalar «autentik material», ya’ni haqiqiy hayotdan olingan material bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

Bunday materiallar til ko‘nikmalarini mashq qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim rus va boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun o‘zbek tili darsligida Murod Nazarov haqidagi matn o‘qib tushunish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun autentik material sifatida ishlatilgan. Bunday autentik materiallarga misol tariqasida darslik mualliflari Kembrij ingliz tili darsligidagi Simpsonlar haqidagi yoki Germaniyada nashr etilgan nemis tili darsligidagi Shvarsenegger haqidagi matnlardan misollar keltirdilar. Mana bu ro‘yxatda yangi darsliklarga kiritilgan mashhur shaxslar nomi keltirilgan.

Adabiyot

Qanday edi?

Adabiyot darsliklari asosan «yozuvchining tarjimai holi — asari (yoki undan parcha) — o‘qilgan asar haqidagi maqola — savol va topshiriqlar» tamoyili asosida qurilgan edi. Ushbu yondashuv o‘quvchilarda asarni mustaqil tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishni ko‘zda tutmaydi, chunki asar haqidagi maqolada asarning «to‘g‘ri tahlili» berilgan bo‘ladi.

Ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinfi uchun «Adabiyot» darsligidagi bir mavzudan parchalar (2017).

Nima o‘zgardi?

1. O‘rganilayotgan asarlar haqidagi maqolalardan voz kechishga qaror qilindi.

2. Badiiy matn bilan ishlash bir necha bosqichda quriladi, ularning har biri o‘ziga xos maqsadni ko‘zlaydi:

— matndan oldingi topshiriqlar o‘quvchilarni asarni tushunishga tayyorlaydi;

— matn ichidagi savollar asar matni bilan ishlash, undagi so‘zlar, voqealar, obrazlarni tushunishga yordam beradi;

— matndan keyingi topshiriqlar asarni tahlil qilishga (asar g‘oyasini aniqlash, qahramonlarga baho berish, lingvistik va badiiy xususiyatlarini tahlil qilish, unda ko‘tarilgan muammoni hayot bilan bog‘lash) yordam beradi.

3. Ko‘pgina mavzular maktabda o‘rganiladigan boshqa fanlar (tarix, tabiatshunoslik, til va boshqalar) bilan integratsiyani o‘z ichiga oladi.

4. «Adabiy kanonlar» bilan bir qatorda yangi mualliflar hamda o‘quvchilarga tanish, zamonaviy mavzular va muammolarga bag‘ishlangan asarlar kiritilgan.

Ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinfi uchun «Adabiyot» darsligidagi bir mavzudan parchalar (2022). Rey Bredberining «Bir kunlik yoz» hikoyasi asosida bolalar: a) joyning ilmiy va badiiy tasvirini solishtiradilar, b) maktablardagi bulling sabablari va oqibatlarini tahlil qiladilar hamda hamdardlikni o‘rganadilar, v) asardagi sifatlashlarni topish va ularning o‘quvchiga ta’sirini tushunishni o‘rganadilar.

Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning 6-sinfi uchun «Adabiyot» darsligidagi bir mavzudan parchalar (2022).

Nima uchun?

Haqiqiy san’at asari turli talqinlarga imkon berishi kerak. Matn bilan ishlashda ko‘p bosqichli yondashuv o‘quvchilarga badiiy matnni yaxshiroq tushunish, o‘z talqinlarini yaratish va asardan xulosa chiqarish imkonini beradi. Yangi mualliflar va asarlar esa o‘quvchilarni turli madaniyatlar bilan tanishtirish, ularning kitob o‘qishga qiziqishini oshirish maqsadida kiritilgan.

Darsliklar ustida ishlagan mualliflar jamoasi yangi darsliklar o‘quvchilarga nafaqat mavzuni o‘zlashtirish, balki muloqot, tanqidiy fikrlash, izlanish va muammoni hal etish ko‘nikmalarini rivojlantirish imkonini berishi, darsliklarning rang-barang dizayni esa o‘quv jarayonini yanada qiziqarli qilishiga umid bildirishdi.

• # maktab darsliklari
• # respublika ta’lim markazi
• # rtm

Ona tili 5 sinf uchun darslik

O’quvchilaringizni taqdirlamoqchisiz
Lekin sizda kompyuter yo’q aslo bosh qotirishga xojat yo’q Abror ustoz sizlarga yordam beradi
Play Marketdagi mana shu ilova orqali

SERTIFIKAT TAYYORLOVCHI DASTUR
orqali o’quvchilaringizga telefon orqali fahriy yorlig’ Tabriknoma Sertifikatlar tayyorlashingiz mumkun

@LiderUstozlar telegram kanaliga obuna bo’ling ✅
Adminlarimiz :
‍♂ @Abrorustoz
‍ @Missustoz

This media is not supported in your browser
VIEW IN TELEGRAM

✅ Boshlang’ich sinflar uchun

✅Matematikani o’ynab o’rganamiz

✅Noyob pedagogika guruhidan

✅Tayyorladi:
Dildora Rahmatjonovna

Tanqid va tahlil: 5-6 sinf Adabiyot darsliklaridagi kamchiliklar xususida

Darslik yaratish mas’uliyatli va murakkab vazifa. Uni yaratishda olimona fikrlar bilan birga pedagogik mahorat, metodist qarashi ham juda-juda zarur. Uzluksiz ta’lim tizimi uchun yaratilgan darsliklar biri-ikkinchisini takrorlamasligi, aksincha mazmunan to‘ldirishi, o‘quvchi bilimini bosqichma-bosqich yuksaltirishga xizmat qilishi lozim. Shu nuqtai nazardan umumta’lim maktablari uchun yaratilgan “Adabiyot” darsliklarini tahlilqilishda davom etsak. (dastlabki 5-sinf “Adabiyot” darsligi tahliliga bag‘ishlangan maqola “Darakchi” gazetasining 2017 yil 27 aprel sonida bosilib chiqqan. Ushbu maqolani ta’lim tizimi va o‘qituvchi-murabbiylar nashri bo‘lgan “Ma’rifat” gazetasi sahifalarida ko‘rishni orzu qilgan edik. Maqola tahririyat stolida bir necha oy navbatini kutdi, lekin chop etilmadi).

Ayrim darsliklar avvalida O‘zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi berilishi odatiy tusga kirgan. 5-sinf “Adabiyot” darsligida madhiya berilmagani holda 6-8-sinf darsliklarida mavjud. 7-9-sinf darsliklarida esa berilmagan. Bizningcha, davlat madhiyasi yoki har bir sinf darsligida berilishi kerak yoki faqat 5-sinfda berish bilan kifoyalanish kerak.

2013 yil “Ma’naviyat” nashriyotida chop etilgan S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov, Sh.Rizayev hammuallifligidagi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun “Adabiyot” darslik-majmuasini varaqlar ekanmiz, besh sahifadan iborat kirish qismi bu yoshdagi o‘quvchi uchun ko‘plik qilmasmikan, degan mulohazaga bordik.

5-sinf “Adabiyot” darsligiga kiritilgan yozuvchi yoki shoir ijodi 6-sinfda davom ettirilsa, avvalgi sinfda berilgan ma’lumotlar to‘ldirilishi, boyitilishi lozim. Afsuski, 6-sinf darsligidagi ayrim ijodkorlarning tarjimai holi aynan takrorlangan yoki yangi ma’lumotlar bilan boyitilmagan. Hatto ayrim o‘rinlarda salmoqli hajmdagi matnlar, adib hayoti va ijodi yuzasidan berilayotgan savol-topshiriqlar ham hech bir o‘zgarishsiz keyingi sinf darsligiga ko‘chib o‘tgan. Buni Muqimiy, Hamid Olimjon, Erkin Vohidov, O‘tkir Hoshimov tarjimai holi misolida kuzatish mumkin. Fikrimizning isboti uchun bir-ikkita misol keltiramiz: “Muhammad Aminxo‘ja Mirzaxo‘ja o‘g‘li Muqimiy 1850-yilda Qo‘qon shahrida Bekvachcha mahallasida novvoy oilasida tug‘ilgan.

Muqimiy dastlab o‘z mahallasida mulla Abduhalil maktabida tahsil oladi. Shoirning ilm o‘rganishi va badiiy ijodga erta qiziqishida uning volidasi, qobiliyatli ayol Oyshabibi aytib bergan ko‘plab ertak va qo‘shiqlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Muqimiy dastlab Qo‘qondagi “Hokim oyim” madrasasida ta’lim oladi. 1872-1873 yillarda Buxoroga borib, u yerdagi “Mehtar anbar” madrasasida o‘qishni davom ettiradi. 1876 yilda o‘qishni tamomlab, Qo‘qonga qaytadi. Uylanadi. Shoir dastlab yer qurilishi mahkamasida mirzalik, so‘ngra Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda pattachilik qiladi. “ (1-qism, 91-92-betlar).

Shu tarzda salkam bir yarim sahifalik 5-sinfda berilgan ma’lumotni o‘quvchi 6-sinfda takror o‘qishga majbur bo‘ladi.

Xuddi shu holatni Erkin Vohidov hayoti va ijodiga oid materiallar misolida ham ko‘rish mumkin: “Erkin Vohidov universitetni tugatgach, uzoq yillar nashriyotlarda ishladi, o‘zbek va jahon adabiyotining sara asarlarini chop qilishda faol ishtirok etdi. 1964-yilda yaratilgan “Nido” dostonidan so‘ng birin-ketin “Orzu chashmasi”, “Palatkada yozilgan doston”, “Quyosh maskani”, “Ruhlar isyoni” kabi ajoyib dostonlar yozdi. ” (1-qism, 133-135 betlar). Bir sahifadan ortiqroq hajmdagi ushbu ma’lumotlar ham 5-sinf darsligining 142-sahifasini to‘ldirib turibdi. Boz ustiga, shoir tarjimai holidan so‘ng berilgan “Erkin Vohidovning bolaligi haqida nimalarni bilasiz? Shoirning qanday to‘plamlari chop etilgan? Shoir she’riyatdan boshqa yana qanday janrlarda qalam tebratgan?” (1-qism, 135-bet) tarzidagi savollar ham ikkala sinfda aynan takrorlangan.

Buni texnik xato bilan xaspo‘shlab bo‘lmaydi. Bu o‘quvchi shaxsini mensimaslik ortidan kelgan bee’tiborlikning natijasidir. Muallif darslikdagi har bir mavzuni yoritish jarayonida o‘quvchini ko‘z oldiga keltirishi, o‘zini uning o‘rniga qo‘yib ko‘rishi lozim. Qolaversa, amaliyotchi fan o‘qituvchilari nega paytgacha jim turishgan, munosabat bildirishmagan?

Nazariy ma’lumotlarni taqdim etishda ham nomutanosibliklar ko‘zga tashlanadi. Xususan, 5-sinf darsligida masal janri yoritilgani holda 6-sinfda ham shu janrga qayta murojaat etiladi. Agar nazariy ma’lumot bir-birini to‘ldirib, yangi ma’lumot bilan boyitsa-ku, e’tiroz tug‘ilmagan bo‘lar edi. Ma’lumotni takrorlashdan chekinib, bu o‘rinda badiiy tasvir vositalari haqida ma’lumot berilganida, bizningcha, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Negaki, o‘quvchi darslikning bir necha o‘rnida badiiy tasvir vositalari bilan bog‘liq savol yoki e’tiroflarga duch keladi. Xususan, “Shum bola”dan olingan parcha (1-qism, 24-bet), “Tanobchilar” satirasi1-qism, (98-bet), Hamid Olimjonning “O‘zbekiston” she’ri (1-qism, 106-bet) tahlili jarayonida, Avaz O‘tar ijodi yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda (2-qism, 71-bet) o‘quvchida haqli savol tug‘iladi. Badiiy tasvir vositalari va ularning turlari haqida qisqa nazariy ma’lumot berish orqali o‘quvchiningsavoliga javob berish, mustaqil ravishda badiiy asarlardan shu san’atlarni topishga yo‘naltirish mumkin.

5-sinf “Adabiyot” darsligi kabi 6-sinf darsligida ham o‘quvchi uchun murakkab bo‘lgan jumlalar mavjud. Hamid Olimjon ijodi haqida gap borganda mana bunday shoirona ifodani o‘quvchi anglashga qiynalmasmikan: “Shoir lirik she’rlarining qamrovi keng, mavzulari rang-barang. Ammo bu she’riyatda shunday bir mavzu borki, u hammasidan oldinda, barchasidan ko‘ra ehtirosliroq, tuyg‘ular po‘rtanasi favvoradek otilib turadigan yuksak tog‘lardagi shaloladek sof, toza, jo‘shqin ifoda topgan bir mavzu – Vatan mavzusi, tug‘ilib o‘sgan diyorga muhabbat va minnatdorlik hislari”; “O‘zbekiston” she’ri Hamid Olimjon poeziyasining badiiyat, mahorat bobidagi eng ko‘rkam namunalaridandir. Unda o‘xshatish, qiyoslash, jonlantirish, mubolag‘a, qarshilantirish, tovushlar uyg‘unligini anglatuvchi alliteratsiya, poetik takror, ta’kid kabi bir qancha badiiy tasvir vositalaridan foydalanib, Hamid Olimjon O‘zbekistonning o‘ziga xos, betakror poetik timsolini yaratgan. ” (1-qism, 104-106-betlar) va hokazo. E’tibor qaratsak, ushbu jumlada badiiy tasvir vositalarining sakkizta turi sanalgan.

Holbuki, “O‘zbekiston” she’rining ilk satrlaridan o‘quvchida paydo bo‘ladigan poetik kayfiyat haqida so‘zlang”, “She’rda qiyos, qarshilantirish kabi poetik tasvir vositalariga murojaat etishning sababini izohlang”, “O‘zbekiston” she’rida yana qanday badiiy tasvir vositalari qo‘llangan?” (1-qism, 107-bet) kabi savollar berilgani holda biror o‘rinda ushbu badiiy tasvir vositalari haqida ma’lumot berilmagan. Natijada, o‘quvchi badiiy tasvir vositalari nima ekanligini bilmay, anglamay darslikni yakunlaydi.

5-sinf “Adabiyot” darsligi haqidagi mulohazalarimizda savol va topshiriqlar mavzuga, o‘quvchining yoshi va saviyasiga mos bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan edik. Ushbu kamchilik 6-sinf darsligi uchun ham begona emas.

Kirish qismi uchun berilgan savol-topshiriqlar orasidagi “Yozuvchi Abdulla Qahhor “Adabiyot – atomdan kuchli, lekin uning kuchini o‘tin yorishga sarflamaslik kerak” degan edi. Shu gapni izohlab berishga urinib ko‘ring-chi”, (1-qism, 9-bet)degan savolga o‘quvchi javob topa olarmikan?

“Adabiy asar asosida yaratiladigan kinofilm yoki spektakllar o‘sha asar bilan bir xil bo‘lishi kerak, deb hisoblaysizmi? Kinofilm va qissaning o‘ziga xos hikoya yo‘sinini solishtirishga harakat qiling” (“Adabiyot” 1-qism, 25-bet) degan savol bilan 6-sinf o‘quvchisiga murojaat qilish qanchalar o‘rinli?

Shuningdek, savollardagi uslubiy xatolarni ham tuzatish zarurati bor. Erkin Vohidov ijodi xususida berilgan “To‘liq qasidani yoki uning biror parchasini yoddan ifodali o‘qing” (1-qism, 144-bet) tarzida berilgan savolni “Qasidani to‘liq holda yoki uning biror parchasini yoddan ifodali o‘qing” tarzida o‘zgartirish lozim.

“Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonini sarguzasht asarning mukammal namunasi desa bo‘ladi” (1-qism, 65-bet) degan fikr, bizningcha, munozarali. Bu asarni “Gulliverning sarguzashtlari”, “Robinzon Kruzo” bilan bir qatorga qo‘yish mumkinmi? Buyuk mutafakkir mazkur asarda sarguzasht asarlarga xos elementlardan unumli foydalanganini tan olgan holda dostonning bunday baholanishi unchalik to‘g‘ri emas, deb e’tirof etishga haqlimiz.

Jahon adabiyotidan tavsiya etilgan badiiy asarlar o‘quvchiga ma’naviy ozuqa berishi, tafakkur olamini kengaytirishi, uni o‘ziga rom eta olishi kerak. Janni Rodarining mustaqil o‘qish uchun berilgan “Telefonda aytilgan ertaklar” turkumidan berilgan “Qutbdagi gunafsha” ertagi o‘quvchiga qanday ma’naviy ozuqa berarkin, degan savol bilan o‘zimizga murojaat etaylik. Ertak yakuniga e’tibor bering: “Tongda hamma gunafshaning so‘lib qolganini ko‘ribdi, u ingichka tolasiga egilib, oppoq qor ustida rangsiz va jonsiz yotganmish. Agar uning oxirgi o‘y-fikrlarini so‘zda ifodalash mumkin bo‘lsa, biz, hoynaxoy quyidagi so‘zlarni eshitgan bo‘lardik: “Mana, men o‘lyapman. Lekin kimdir boshlash kerak edi-da. Qachonlardir bu yerda million-million gunafsha ochilib yotadi. Muzlar eriydi, orollar hosil bo‘ladi, ulardan bolalarning qo‘ng‘iroqday sho‘x kulgisi eshitilib turadi” (1-qism, 81-bet). Yakun go‘yo ko‘tarinki ruh bilan yakunlanyapti. Lekin buni o‘qigan bola uning zaminidagi tagma’noni ilg‘ay olmaydi, balki kelajakda tabiat qonuni, tabiiy muvozanat buzilar, ya’ni Shimoliy qutb muzlari erib, u yerda yangi hayot boshlanar ekan-da, degan xulosani chiqaradi.

“Bemor” hikoyasidan so‘ng nazariy ma’lumot sifatida berilgan “Badiiy asar tili haqida tushuncha” mavzusi o‘quvchi uchun murakkablik qiladi. Bu o‘rinda o‘quvchi uchun murakkab bo‘lgan ilmiy fikrlardan ko‘ra “Bemor” hikoyasida badiiy til imkoniyatlari qay darajada namoyon bo‘lgani misollar orqali sodda va aniq ifoda etilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Aksincha, mualliflar bir yarim sahifalik nazariy ma’lumotda “Abdulla Qahhor o‘zining mo‘’jazgina “Bemor” hikoyasi orqali biz bilan o‘tkazgan badiiy muloqoti o‘zining ta’sir kuchini yuz yillar davomida saqlab qolishi badiiy til naqadar qudratli hodisa ekanining yaqqol isbotidir” (1-qism, 117-bet), degan fikr bilan cheklanadilar.

Darslik-majmuaning 2-qismidagi “Xalq qo‘shiqlari” mavzusida tavsiya etilgan “Boychechak” qo‘shig‘ining tahlili ham izohtalab. Mualliflar fikricha, boychechak mehnatkash inson ramzidir. Qo‘shiq quyidagicha izohlanadi: Qo‘shiq matnidagi “boychechakni tutdilar, tut yog‘ochga osdilar” deyilishining ma’nosiga e’tibor beraylik.

Ma’lumki, xalqimizda tut daraxti muqaddas hisoblanadi. Xalq tut daraxti mevasini sevib iste’mol qiladi. Uning tanasidan taroq, bola uchun beshik yasashadi. Boychechak xalq orasida ramziy ahamiyatga ega bo‘lib, unda chuqur ma’no bor. Uni “tutadilar”, “Tut yog‘ochga osadilar” “qilich bilan chopadilar”, “baxmal bilan yopadilar”. Xalqda o‘z kuchi bilan qiynalib maqsadga erishsa, “Axir u qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechakning o‘zi-da”, deyishadi. Bu ifodalarning barchasida boychechak mehnatkash inson ramzi ekaniga ishora qilinadi” (2-qism, 30-bet). Bu fikrlarni o‘qigan o‘quvchi boychechakning tut daraxtiga osilishi, qilich bilan chopilishi, baxmal bilan yopilishining sababini bilishga qiziqadi, lekin bunga ma’nili javob ololmaydi. Mualliflar qo‘shiq tahlilini folklorshunos olimlarning fikrlariga tayangan holda amalga oshirsalar, o‘quvchida ortiqcha savolga o‘rin qoldirmasalar, ayni muddao bo‘lar edi.

Darslikda tavsiya etilgan Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asaridagi “tanbih” so‘ziga izoh berish lozim edi. Chunki o‘quvchi bu so‘zning ma’nosini anglamasligi yoki tanbeh, ya’ni dakki ma’nosida tushunishi mumkin. Bu o‘rinda tanbih o‘git, pand-nasihat, eslatma ma’nolarida kelayotganini aniqlashtirish lozim.

“Hikmatli so‘zlar haqida tushuncha” mavzusi uchun berilgan savol va topshiriqlardagi “Hikmatli so‘z” va “aforizm” tushunchalarini izohlab bering” tarzidagi savolni ham mulohaza qilib ko‘rish kerak. Chunki bu savolga o‘quvchi mavzuda berilgan “hikmatli so‘zni ayrimlar grek tilidan o‘zlashgan “aforizm” deb ham qo‘llaydilar” degan javobdan boshqa fikr bera olmaydi. Darslik uchun tuzilgan savol ma’lum bir matn mazmunini qamrab olishi, eng muhimi, o‘quvchini fikrlatishi, mulohazaga chorlashi kerak. Zero, adabiyot darsliklarining vazifasi o‘quvchini fikrlatish, uning nutqini, badiiy didini o‘stirishdir.

Avaz O‘tar ijodidan berilgan quyidagi to‘rtlik darslikdan o‘rin olmasa ham uning ma’rifatparvarlikni targ‘ib qiluvchi she’rlari o‘quvchida shoir ijodi haqida muayyan xulosalar chiqarish imkonini beradi:

“Biling, ushbu zamon g‘amnokidirman,
Kuyib o‘rtanmish elning xokidurman.
Avazkim, nazm elin cholokidurman,
Boshin olmoqqa xonning pokidurman”.

Abayning “Nasihatlar” kitobidan berilgan pandlarni darslikda ancha-muncha ixchamlashtirgan holda mazmunan o‘quvchi uchun mos keladiganlarini saralagan holda berish joiz. Negaki, Abay nasihatlari adibning muayyan yoshdagi hayotiy tajribalari mahsuli sifatida 6-sinf o‘quvchisiga og‘irlik qiladi. Natijada hayotiy misollar bilan dalillanganmagan bu nasihatlarni o‘quvchi yuzaki qabul qiladi va tez yoddan chiqaradi. “Nasihatlar”dagi “Yettinchi so‘z”, “O‘n yettinchi so‘z”lar o‘quvchini qiziqtira olarmikan? “O‘n yettinchi so‘z” dagi Aql va G‘ayrat Yurakka, ya’ni ko‘ngilga bo‘ysunishi kerak degan fikr ham nisbiy va munozaralidir. Ko‘ngil istagi va amri bilan qilingan hamma ish ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. “O‘ttiz yettinchi so‘z”dan o‘rin olgan “G‘ayratsiz jahl – tul, qayg‘usiz oshiq – tul, shogirdsiz olim – tul” (2-qism, 81-bet) nasihatini o‘quvchiga qanday tushuntiramiz? Qolaversa, shu qismdan o‘rin olgan 2-,3-,8,-9-,15-nasihatlarni ham o‘quvchi hazm qila olmaydi.

Bolani kitobxon qiladigan, uni kitoblar olami sari yo‘llaydigan asosiy omil darslik. Agar shoir yoki yozuvchi ijodidan berilgan namunalar bolani o‘ziga rom etsa, u albatta, ijodkorning boshqa asarlarini ham izlab topadi. “Rangin tuyg‘ular” bo‘limi Zulfiya ijodi bilan boshlanadi. Ammo shoira ijodidan berilgan she’rlar o‘quvchini shoira ijodidan uzoqlashtiradi. Holbuki, shoiraning o‘quvchi yoshiga mos asarlari ham bor edi. Berilgan she’rlar na o‘quvchi tuyg‘ulariga ta’sir qiladi, na she’rlar yuzasidan berilgan ilmiy tahlillar uni qoniqtiradi. Zulfiyaning “Nevara”, “Men o‘tgan umrga” she’rlarida murakkab va katta hayotiy yo‘lni bosib o‘tgan ayolning umr haqidagi falsafiy qarashlari bayon etilgan. Bu she’rlardagi tuyg‘ularni 12-13 yoshli o‘quvchiga majburlab singdirib bo‘ladimi?

Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni “romanidan berilgan 23 sahifalik “Nizomning tantiligi” hikoyasini “Yulduzli tunlar” romanidan Bobur shaxsiga hurmat uyg‘otuvchi va shu orqali o‘quvchida insoniylik tuyg‘ularini shakllantiruvchi parcha bilan almashtirish mumkin edi.

Darslikda ijodkor tarjimai holining batafsil xronikasini berish qanchalik to‘g‘ri? Ijodkor hayoti va ijodiga oid matnlarda sanalar, joy hamda asarlar nomi shu darajada ko‘pki, o‘quvchi emas, o‘qituvchi ham shoshib qoladi. Misol tariqasida Turob To‘la haqidagi ma’lumotni keltiramiz: “. yoshlar gazetasida adabiy xodim, O‘zbekiston Davlat radioeshittirish qo‘mitasida muharrir va suxandon, O‘zbekiston Davlat nashriyoti (O‘zdavnashr) muharriri, “O‘zbekfilm” kinostudiyasida ssenariy bo‘limi mudiri, Respublika Kinochilar uyushmasida kotib, Madaniyat vazirligi san’at ishlari boshqarmasi boshlig‘i, Hamza nomidagi teatr direktori, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi huzuridagi Adabiyotni targ‘ib etish markazi rahbari” (1-qism, 27-bet) kabi. Bunday ma’lumotlar o‘quvchini chalg‘itadi, qolaversa, oliy o‘quv yurtiga kirish imtihonlariga tayyorlanayotgan abituriyentlar ham son-sanoqsiz va keraksiz ma’lumotlarni yod olishga qanchadan-qancha kuch sarflaydilar.

Har bir asardan keyin uning tahlilini berish ijobiy holat. Lekin tahlilda ham e’tibor qaratish lozim bo‘lgan jihatlar bor. Turob To‘laning 4 sahifalik hikoyasiga 5 betdan iborat izoh berilishi natijasida o‘quvchining fikrlashi uchun hojat qoldirilmaydi.

“Adabiyot” darsliklarini tahlil qilishdan maqsad katta mehnat va mashaqqatlar samarasi bo‘lgan kitobni yoki yuqori ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan mualliflarni tanqid qilish emas. Aksincha, bu mutaxassis sifatidagi burchimiz va vazifamiz bo‘lib, yangi darsliklarni yaratish, qayta nashr etish jarayonida nazarda tutish uchun bildirilgan taklif-mulohazadir.

Suratlar manbasi: Google Images

Shahnoza Ergasheva,
filologiya fanlari nomzodi
Xurshida Hamroqulova,
filologiya fanlari nomzodi