Кхк да “Хотин қизлар миллий куйлакларини тикиш” мавзусидаги амалий машғулот лойиҳасини ишлаб чиқиш

– Kiyimga to’r yoki tasmali bezaklarni tikishda kiyim bezagi tikuv mashinasi tishli reykasi tomonda ya’ni kiyimni ostki tomonida bo’lishligini ta’minlash lozim. Chunki tishli reyka albatta kiyimga ma’lum chim tashlab tikadi. Kiyim detaliga to’r ulashda kiyim detaliga chim also tushmsligi kerak aks holda kiyim detalini osha joyi birishib chiroyli chiqmasligi mumkin.

Kiyimning bel qismga qirqimsiz ishlov berish

3. Kiyimni etak qismiga ishlov berish Ko‘ylak etagini tikish uchun uning old bo‘lagi
bilan orqa bo‘lagi o‘rtasidan buklanib va yon choklari, vitachkalari, taxlamalari, bel choki
to‘g‘ri keltirilib, stol ustiga yozib qo‘yiladi. Etagining ustiga andaza qo‘yilib, ikkita chiziq
tortib bo‘rlanadi. Ulardan birinchisi bo‘ylab etak qirqib tekislanadi, ikkinchisi bo‘ylab
esa etak ichkariga bukiladi. Ko‘ylakning choklari kertiladi va etagining bukish haqidan
2–4 sm yuqorisigacha yorib dazmollanadi. Ko‘ylak etagi kengaya bormay, to‘g‘ri tushgan
bo‘lsa, uni bo‘rlab o‘tirmay buklaydigan moslamasi bor universal mashinada
tikiladi. Chok oxiri esa moslamasiz tikiladi. Klesh etakli kiyimlar etagini oldin
belgilangan chiziq bo‘yicha bukib, ikkita baxyaqator yuritib, ko‘klab olinadi. Bunda
birinchi baxyaqator buklangan ziydan 1 sm oraliqda, ikkinchisi esa bukish haqi qirqimini
ichkariga qaytarish bilan bir vaqtda shu qayrilgan ziy bo‘ylab yuritiladi. Zich to‘qilgan
gazlamalardan va velvet-kord tiрidagi iр gazlamalardan tikilgan ko‘ylaklar, shuningdek,
plisse, gofre yubkalar etak qirqimlari yo‘rmab qo‘yiladi. Ko‘ylak etagining bukish haqi
belgilangan chiziq bo‘ylab bukilib, yashirin baxyali mashinada tikib qo‘yiladi.
Ko‘ylakning etagi ochiq qirqimli bukma chok bilan ham ishlov berilishi mumkin, bunda
avval ochiq qirqim yo‘rmab olinadi, so‘ngra etak tikib qo‘yiladi. Тitiluvchan gazlamadan
tikiladigan ko‘ylak etagiga maxsus tasma ulab, keyin asosiy detalni teskarisiga bukib
maxsus mashinada tikish mumkin. Kiyim etagiga bezak mag‘iz yoki beyka qo‘yib
tikiladigan bo‘lsa, maxsus buklagich yordamida bir ignali yoki qo‘sh ignali
mashinada bostirib tikiladi, yoki universal mashinada oldin kiyim etagining teskarisiga
mag‘iz o‘ngini qo‘yib, ulab olinad

Кхк да “Хотин қизлар миллий куйлакларини тикиш” мавзусидаги амалий машғулот лойиҳасини ишлаб чиқиш

5140900 Kasbiy ta‘lim (5540600 – “Yengil sanoat mahsulotlari texnologiyasi” sohasi) yo‘nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun

“ KHK da “Xotin -qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish” mavzusidagi amaliy mashg‘ulot loyihasini ishlab chiqish” mavzusida yozgan

Ilmiy rahbar: Akbarova N.A.

I. Xotin -qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish texnologiyasi…………………… 7

1.1. Zamonaviy milliy ko’ylak modellari…………………………………… 7

1.2. Milliy ko’ylaklarni tikish texnologiyasini ishlab chiqish……………….13

II. KXK da “Xotin -qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish” mavzusidagi amaliy mashg‘ulot loyihasi………………………………………………………… 22

2.1. O‘zbek kiyimlari tarixini o‘rgatish jarayonida talabalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash……………………………………………… 22

2.2. O’quvchilarning maxsus fanlardan mustaqil va ijodiy ishlash faoliyatlarini rivojlantirishda faol usullarni qo’llash……………………… 26

2.3. Modulli ta‘lim texnologiyasi. ……………………………………… 36

2.4. «Milliy ko’ylak tikish ketma-ketligini tuzish, mayda bo’laklarni tayyorlash» mavzusi bo’yicha amaliy mahsg’ulot ishlanmasi…………… 41

2.5. «Milliy ko’ylak yig’ish ketma-ketligini tuzish» mavzusi bo’yicha amaliy mahsg’ulot loyihasi…………………………………………………55

Foydalangan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………69

Fan texnika taraqqiyotining yuksak odimlar bilan rivojlanib borishi ta’lim tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarni olib kirayotgan o‘qishning interfaol uslublarini qo‘llash ya’ni kompyuterlar vositasida darslarni tashkil etish va o‘qitish shu kunning dolzarb bazifalaridan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda kasb-hunar kollejlarida, maktablarda, barcha ta’lim muassasalarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan va boshqalardan foydalanishga katta e’tibor qaratilmoqda.

Kasb-hunar kollejlarini tamomlab chiqayotgan bitiruvchilarni ishga joylashtirish. Bu masala ko‘p jihatdan ularni tayyorlash sifati va mehnat bozorini qanchalik chuqur o‘rganishimizga bog‘liq ekanini unutmaslik kerak 1

Ta’lim sifatini osh‘irishga kuchli ta’sir qila oladigan didaktik vositalar, masofadan o‘qitish dasturlari, qurilmalar, elektron pochta, elektron kutubxonalar, masofadan o‘qitish dasturlari, animasion, ya’ni ta’sir va tovushni o‘zida mujassamlashtirgan ko‘rgazmali qurollar barchasi aynan kompyuter texnikasiga va amaliy mashg’ulotlarni to’gri tashkil etishga asoslanadi.

Ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlar ta’lim muassasalarida mutaxassislarni tayyorlash jarayonini ham bevosita qamrab olgan. Zero, Prezident I.Karimov ta’kidlaganidek, “kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq” 2 .

Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqqan holda shuni aytish joizki kasb-hunar kollejlari ta’lim jarayonida shunday o‘qitish metodlarini tadbiq etish joizki, ular oxir – oqibatda o’quvchi-talabalarni mustaqil o‘qish, fikrlashga, ilmiy-texnikaviy axborotlar bilan ijodiy ishlashga o‘rgatsin, o’quvchi – talabalarni o‘ziga xos fikrlashga yo‘llasin, ishchanlik qobiliyatini rivojlantirsin, o‘qishga, mustaqil bilim olishga qiziqishini oshirsin, o‘z faoliyatiga tanqidiy yondashishni tarbiyalasin, o‘garuvchan ishlab chiqarish sharoitiga tez moslashish ko‘nikmalarini shakllantirsin.

Kasb-hunar kollejlarida o‘qitilayotgan bir qator maxsus fanlarni o‘qitish bilan birga nazariy mashg‘ulotlarni mustaqil o‘zlashtirish uchun amaliy mashg‘ulotlarni loyihalash jarayonida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalar asosida tashkil qilish hozirgi davrning dolzarb masalalaridan xisoblanadi.

Axborotlar ko’paygan va texnik vositalar rivojlanib borayotgan hozirgi davrda texnikaviy yunalishdagi fanlarni o‘qitish jarayonida har bir mavzuga doir ma’lumotlar berishdia faqatgina kitobdagi ma’lumotlar bilan cheklanib qolmasdan mavzuga oid proyeksion ko‘rgazmalar, elektron darsliklardan, internet ma’lumotlari, turli dasturlarda tayyorlangan animatsiyalardan foydalanish juda muhim hisoblanadi.

Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari keyinchalik tikuv fabrikalarida, yakka tartibda ish olib boruvchi tikuv sexlarida, kichik tikuv firmalarida tikuvchi chevar sifatida ishlashlari, ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat ko‘rsatadi, ta’limning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirishadi, jumladan internet bilan bevosita ish olib borishlari muqarrar.

Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilib BMI da hozirgacha o‘z o‘rnini yo‘qotmagan, konstruksiyasi va bichimiga, moda yunalishiga qarab tez – tez zamonaviy chizgilar, bezaklar, taqinchoqlar kabi o‘zgartirishlar kiritilayotgani milliy ko‘ylaklarni zamonaviy texnologiyalarni qo‘llagan holda tikish metodlarini tadqiq qilishni hamda mavzuni zamonaviy axborot ba pedagogik texnologiyalarni qo‘llagan holda kasb hunar kollejlarida “Xotin – qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish” mavzusidagi amaliy mashg‘ulot loyihasini ishlab chiqishni maqsad qilib qo‘ydik.

Bu mavzuni tanlashimizga sabab, hozirgi kunda ko‘pgina tikuvchi chevarlarimiz ko‘ylaklarni o‘zlari bilgan holda modellashtirib yaratmoqdalar. Lekin keng iste’molchilar ommasini talabini qondirishda ayrim muammolar kelib chiqmoqda. Ya’ni, aytib o‘tganimizdek ba’zi tikuvchilarimiz andozalarni tayyorlashda talab etiladigan qoidalarga amal qilmasdan (kasb-hunar kollejlarida o‘qimagan, ish tajribalarini mustaqil o‘rgangan, o‘zlari kabi ustozlarga shogird tushgan chevarlar nazarda tutiladi) milliy ko‘ylakni modellashtirish, andozalarini tayyorlash va tikishda jiddiy kamchiliklarga yo‘l qo‘yishmoqda. Bu kamchiliklar kiyimni kiyganda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun kasb – hunar kollejlari, mustaqil o‘rganuvchi bichish – tikish kurslari o‘quvchi talabalari uchun milliy ko‘ylakni modellash, bichish bilan birga tikish yuzasidan kerakli tavsiyalar keltirilgan sodda va tez o‘zlashtiriladigan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar ishlab chiqish, hozirgi kunning dolzarb muammolardan biri deb hisoblaymiz.

Ishning maqsadi: Kasb-hunar kollejlarida kichik mutaxassislarni tayyorlash jarayonini takomillashtirish maqsadida “Xotin-qizlar milliy ko’ylagini tikish” mavzusidagi amaliy mashg’ulotlarni modulli o‘qitishning ilmiy-uslubiy asoslarini ishlab chiqish va amaliyotda sinab ko’rish

Ishning vazifalari:

– Milliy ko‘ylak modellarini tanlash ba tavsiflash;

– milliy ko‘ylakni bichish va tikish texnikasini tadqiq qilish;

– hozirgi kunda ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash zarurligi haqida mulohazalar yuritish;

– «Milliy ko‘ylakni tikish» mavzusidagi amaliy mashg‘ulotlar loyihasini o‘qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalardan kichik guruhlarda ishlashga asoslangan “Modulli” ta’lim metodi asosida ishlab chiqish.

Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati:

– bajarilgan tadqiqot ishlarini bevosita kasb ta’limi o’qituvchilarini tayyorlashda, kasb – hunar kollejlarini ta’lim – tarbiya jarayonida qo’llanishi mumkin, shuningdek bichish – tikish kurslari o’quvchilari, mustaqil o‘rganuvchilar uchun ham uslubiy ko‘rsatma sifatida foydalanishlari mumkin.

Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-uslubiy yangiligi:

– “Xotin qizlar milliy ko’ylaklagni tikish” mavzusidagi amaliy mashg’ulotlar zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida loyihalanganligi;

-amaliy mashg’ulotlarni bajarish qulay bo’lishligi uchun xotin-qizlar milliy ko’ylagini tikish ketma-ketligi texnologik xaritasi tayyorlanganligi.

I. Xotin –qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish texnologiyasi

1.1. Zamonaviy milliy ko’ylak modellari

Zamonaviy moda yo‘nalishi milliy ko‘ylaklarimizda ham o‘z aksini topgan desak adashmaymiz. Kundan kunga milliy ko’ylaklarimizning yangi bichimlari, yangi siluetlari ba yangi shakllari yaratilmoqda. Bilamizki milliy ko’ylak asosan koketka, qop ba yeng qismlaridan iborat. An’anaviy milliy ko’ylak to’g’ri siluetli, koketka chizigi buylab burmali buladi. Old bo‘lagida koketka bo‘laklari bir – birining ustiga chiqib turishi yoki yaxlit bichilgan bo‘lishi mumkin. Yoqali, yoqasiz bo‘ladi. Yoqali bo‘lsa yoqa o’mizi buylab utkazmali, qaytarma yoqali, tik yoqali, yoqa uchlari bog‘lanadigan (galstuksimon) bo’lishi mumkin. Yenglari o‘tqazma, yarim reglan bichimli, old ba ort bo’lak bilan yaxlit bichilgan bo’lishi mumkin. Yeng bichimlari keng, tor, kapalaksimon, fonarik, burmali ba xakozo bo’lishi mumkin.

Xozirgi kunda milliy ko’ylak bichimlarida juda katta o’zgarishlar ruy bergan. Masalan: Etak kismi kengaytirilib, konussimon shaklda bichilgan ko’ylaklar. Bunday qopli ko’ylak yengi xam albatta konussimon shaklda bichiladi. Agar konussimon bichimli ko’ylakni elastik gazlamadan tikilsa uni etagi ba yeng uchlarini tortib zig-zag usulda qaytarib tikilsa juda chiroyli to’lqinsimon shaklga ega bo’ladi.

Milliy ko’ylak bichimlari bir xil bo’lsa-da, uning yoqa o’mizlari turlicha uyilishi mumkin. 2,3- rasmlarda to’g’ri bichimli milliy ko’ylakni turlicha yoqa o’mizli koketka turlari tasbirlangan. 4,5,6,7 – rasmlarda esa yoqa o’mizi va koketka tashqi shakli turlicha bo’lgan milliy ko’ylak modellari namunalari ko’rsatilgan.

1 – rasm. Ayollar milliy kuylining model turlari

Milliy ko’ylaklarimizni burmalar, kesmalar, tesmalar, kashta choklar ba munchoq (biserlar)lar bilan bezab tikish mumkin.

Burmalar modelga binoan asosiy gazlamadan, bezak gazlamadan, kontrast rangli gazlamadan yoki gazlama gullari ranglaridan biri aks etgan sidirg’a gazlamadan bichilgan bo’lishi mumkin. Qo’yida turli bichimdagi ba shakldagi zamonaviy milliy ko’ylak namunalarini tabsifini keltiramiz.

2- rasm. Munchoqlar bilan bezatilgan milliy ko’ylak modellari
.

3 rasm. Bufflar va burmalar bilan bezatilgan milliy ko’ylak modellari..

4-rasm. Kashta choklar bilan bezatilganmilliy ko’ylak modellari

5-rasm. Kashta ba burmalar bilan bezatilgan milliy ko’ylak modellari

2, 3- rasmlarda milliy ko’ylak koketkalarining turli tuman ko’rinishdagi yoqa o’mizlari va bichimlarini tavsiya etamiz. Bu turli ko’rinishdagi koketkalarni kishi gavdasi, yoshi, gazlama turiga binoan hamda, kiyilish joyiga qarab tanlanishi shart. Ko’pincha yosh xotin qizlarimiz murakkab, bejirim bichimdagi koketka turlarini tanlashadi. Chunki yoshlar xar doim go’zallikka, qiziqarli yechimlarga ega bo’lgan kiyimlarni kiyimlarni tanlashadi. Bu ularni qiziqqonligidan, yoshligidan dalolat beradi.

Agar gazlama elastik, cho’zilubchan bo’lsa koketka o‘tkir burchakli bo’lmasligi kerak. Chunki unga qanchalik qotirmalik gazlama yopishtirilmasin, burchaklari egilib chiroyli ko’rinish bermaydi. Qattiq, mustahkam o‘rilishdagi gazlamalarga esa qanchalik koketka murakkab bichimda bo’lmasin chiroyli turadi. Bunga misol qilib atlas, adras, beqasam, krep kabi gazlamalarni misol qilish mumkin.

2- rasmlarda biserlar (munchoqlar) bilan bezatilgan milliy ko’ylak modellari ko’rsatilgan bo’lib, bu modellar bichimi yuzasidan bir biriga o‘xshasada, bezak ko’rinishlari, yoqa o’mizlari o’yiqlarining turli tumanligi bilan fark qiladi. Ushbu modellarimizni yosh kelinlarimizga, o’rta yoshli ayollarimizga tabsiya kilamiz.

4, 5- rasmda esa koketkalari turli bichimda bo’lgan, buf ba bafli choklar bilan bezatilgan milliy ko’ylak modellari berilgan. Bu modellar asosan yosh qizlarimiz, yosh kelinlarimizga mos keladi. Ularni shifon, krepdishin, shoyi kabi gazlamalardan tikish mumkin. Bezak buflarni munchoqlar bilan xam bezash mumkin. Agar ko’ylak kundalikda kiyiladigan bo’lsa, bezak toshlarni kamroq ishlatgan ma’qul.

Xozirgi kunda kashta choklar bilan bezatilgan milliy ko’ylaklarimiz yana urf bo’lmoqda. Ayniqsa kelinlarimiz seplarida kashta chok bilan bezatilgan ko’ylaklarni juda ko’p uchratish mumkin. Kashta chok oralarini biserlar bilan to’ldirib tikilsa kashta choklar yanada chiroyli, ko’rkam va jozibador ko’rinishga ega bo’ladi. 54-rasmlarda kashta choklar bilan bezatilgan milliy ko’ylak namunalari berilgan.

Milliy ko’ylaklarimizni burmalar, tesmalar, ryushlar bilan ham bezab tikish mumkin. 5-rasmda quyma burmali ko’ylak namunalari keltirilgan.

Quyma burmali ko’ylaklarni ko’pincha yosh qizlarimiz va kelinchaklarimizga tavsiya qilamiz. Yoshi katta, to’la gavdali ayollarimiz esa burmali ko’ylaklarni kiymaganlari ma’qul. Chunki burmalar kishi gavdasini bo’rttirib ko’rsatadi.

Burma turlari ham gazlama turiga qarab turlicha bo’lishi mukin. Undan tashqari xozirgi kunda ko’ylaklar uchun turli tuman tayyor bezak elementlarini dukonlarimizda ko’plab uchratishimiz mumkin. Faqatgina ularni gazlamaga, kishi gavdasi va yoshiga, kiyim turiga qarab tanlashimiz lozim deb o‘ylaymiz.

Chiroyli kiyinishni har kim ham xohlaydi. Lekin chiroyli kiyinaman degan xotin qizlarimiz me’yorni unutmasliklari, ko’ylak uchun bichim va bezak tanlashda modeler va dizaynerlar maslahatiga rioya qilishlari lozim deb o‘ylaymiz. Ana shundagina tanlagan kiyimi o‘ziga yarashib turishi aniq. Ayniqsa zamonaviy kiyim elementlarini joyida qo’yib ishlatishlari kerak

1.2. Milliy ko’ylaklarni tikish texnologiyasini ishlab chiqish
O‘zbekcha kiyimning ko’p asrli boy tarixi bor. Unda xalqimizning o‘tmishi, iqlim sharoitimiz, turmushimiz ko’zda aks etadigandek topgan.

O’zbekcha ayollar kostyumi yangi zamonga, yangicha turmush tarziga, zamonaviy modaga muvofiq rivojlanishida davom etdi. Moda “shabadasiga” asoslanib ayollarning an’anaviy ko’ylagiga har xil zamonaviy o’zgarishlar kiritiladi.

Milliy kiyim va zamonaviy kostyumlarda xalq san’ati motivlarini qo’llash xozirgi kunda bu sohaning xodimlariga ancha vaziyat berdi. Bugun milliy urf-odatlarni, qadriyatlarni tiklash uchun milliy kiyimga, uni zamonaviy elementlar bilan bezashga (kashta tikish: zarduzlik, patduzlik), zamonaviy moda yunalishiga asoslangan holda yo’l berildi.

Moda bir o‘rinda to’xtab turmay, kundan kunga yangilashadi, o‘zgaradi, qaytib keladi. Lekin, bu modellashtirish va badiy bezash asosida rivojlanadi va ruyobga keladi.

Shuning uchun milliy ko’ylaklarni tikishda zamonaviy kiyim elementlarini qo’llashda nimalarga e’tibor berish, qanday tikish texnologiyalarini qo’llash lozimligini aniqlash lozimdir:

Ko’ylaklarga kashta choklari bilan bezak berish.

Kiyimlar qadim qadimdan kashta choklari bilan bezab kelinadi, Lekin kashta chok bilan bezak berishda xar doim ham kiyim tashqi ko’rinishiga zeb bermaydi. Chunki kiyimga kashta chok solishda uni texnologiyalariga, rang tasvir qoidalariga, kishi salohiyatiga e’tibor berish lozim bo’ladi. Ayrim tikuvchilar bu kashta xozir modaga kirgan deb barcha kiyimlarga ham uni tikaveradi. Kiyimni tashqi ko’rinishini ochgan bilan kiyimni kim kiyganiga qarab kashta chok bezagini tanlash zarur xisoblanadi. Kiyimga kashta chok solishda qo’yidagilarga e’tiborni qaratish lozim deb topamiz:

-kiyimga kashta chok bilan bezak berishda kashta gullarini kiyim gazlamasi gullariga moslash, gazlama gullarini bug’masdan uni yanada yorqinroq, chiroyloroq qilib ko’rsatadigan gul elementlarinin tanlash;

-kashta gullarini rangini tanlashda gazlama gullarini ranglaridan birini tanlash yoki gazlama gullarini ochadigan ranglarni tanlash lozim;

– agar gazlama gulsiz sidirg’a rang bo’lsa kashta gullarini rangini gazlama rangini ochadigan, yoshi katta kishilar uchun bo’lsa sal siporoq rangni tanlash lozim;

-kashta ornamentini kiyimni qayerda kiyilishiga qarab tanlash lozim, masalan kiyim to’ylarga mo’ljallangan bo’lsa kashta ornamentlari to’laroq bo’lishi kerak, agar kiyim odatiy kiyiladigan bo’lsa gullari siyrakroq bo’lishi lozim qo’yida kashtalar bilan bezatilgan ko’ylak namunalarini keltiramiz;

-kiyimga kashta chok bezagini tanlashda albatta kishini yoshi, tashqi ko’rinishi, kiyimni qayerda kiyishi, kim kiyishiga e’tiborni qaratish lozim. Yoshi katta kishilarga mo’ljallansa sal rangsizroq, oddiroq kashtalarni tanlash kerak. yoshlarga, kelinlarga kiyim tikishda kashta gullari yorqinroq, rang-barang bo’lishini ko’zda tutuish lozim.

– milliy ifrixorimiz bo’lmish atlash gazlamadan tikiladigan kiyimlarga kashta chok bilan bezak berish yanada e’tiborliroq bo’lishlikni talab etadi. Chunki bilasizki atlasda kamalak ranglarini barchasi mujassam bo’lim. Noto’g’ri rang va kashta ornamenti tanlansa atlasni tashqi ko’rinishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.

-atlasdan tikilgan kiyimlarga kashta chok bilan bezakk berishda yaltiroqligi kam bo’lgan iplarni tanlash maqsadga muvofiqdir.

7-rasm. Kashta chok bilan bezatilgan milliy ko’ylak namunalari.

Milliy ko’ylaklarda bezakli to’rlarni tikish texnologiyasi.

Milliy ko’ylaklarimizga moda yo’nalishiga qarab turli to’rlar va tayyor kiyim elementlari bilan bezash hozirda urf bo’lgan. Lekin barcha kiyimlar kabi milliy ko’ylaklarga ham to’rlar va kiyim bezaklarini tikishda ularda foydalanish qoidalariga rioya qilish bilan birga ularni kiyimuchun tanlay olish ham kerak bo’ladi. Kiyimga kiyim bezaklarini chiroyli tikkan bilan uni kiyimga estetik did bilan tanlanmasa u kiyimni chiroyini ochish o’rniga uni sifatini tushirishi mumkin.. shuni nazarda tutgan holda qo’yida kiyim bezakalaridan foydalanishni ayrim usullariini taxlil qilamiz.

– Kyim bezaklari (to’rlar, tasmalar, burmalar, mag’izlar) ni tanlashda avvalo kiyim tiqiladigan gazlama xususiyatini e’tiborga olish lozim. Chunki gazlama tabiiy tolali bo’lsa kiyim bezagi ham shunga xos bo’lishi lozim. Kiyim gazlamasi sun’iy tollali bo’lsa kiyim bezagi ham sun’iy tolali bo’lishi kerak. kiyim gazlamasi kirishuvchan bo’lganda kiyimga bezakni o’rnatib tikishda albatta bu xususiyatni esda saqlagan xolda tikishi lozim aks xolda kiyim yuvilgandan so’ng kiyim bezagini qayta so’kib tikishga to’g’ri keladi.

– Kiyimga to’r yoki tasmali bezaklarni tikishda kiyim bezagi tikuv mashinasi tishli reykasi tomonda ya’ni kiyimni ostki tomonida bo’lishligini ta’minlash lozim. Chunki tishli reyka albatta kiyimga ma’lum chim tashlab tikadi. Kiyim detaliga to’r ulashda kiyim detaliga chim also tushmsligi kerak aks holda kiyim detalini osha joyi birishib chiroyli chiqmasligi mumkin.

– Kiyimga tayyor tasmalar – kantlar bilan ishlov berishda ham tasmani kiyimga o’rnatish qoidalariga rioya qilish lozim. Tasmani kiyimga tikishdan oldi unga namlab-issiqlik bilan ishlov berish lozim. Agar tasma yoqa o’miziga tikilsa, ya’ni botiq yuzaga tikilsa tasma ikkiga biqilib ochiq qirqim tomoni cho’zilib, yopiq qirqim tomoni kirishtirib dazmollanadi. Agar tasma qabariq yuzaga, koketka ostki qirqimiga, yeng uchiga, cho’ntaklarga va h.k. tasma ikkiga buqilib yopiq qirqim tomoni chozilib, ochiq qirqim tomoni kirishtirib namlab dazmollangandan so’ng o’rnatilsa kiyim chiroyli chiqadi.

Kiyimga burmalar bilan ishlov berishda nimalarga e’tibor berish lozim?

Birinchi navbatda kiyim egasini yoshiga, chukki katta yoshli kishilarga aksariyat xollarda burmali kiyimlarni xavola etmaymiz. Chunki katta yoshli kishilarga burmali kiyimlar ularni bachkana qilib ko’rsatadi. Ularni yoshida burmasiz, burmali bo’lgan xolda xam sezilarsiz bo’lishi lozim.

Burmalarni bichish jarayonida xam gazlamagan qiya burchak ostida qirqib olish lozim. Chunki burmalar ko’pincha to’g’ri qirqimli detallarga, ovalsimon detallarga, to’g’ri-qabariq-botiq yuzalarga tiqiladi. Shunday hollarda burmalarni xoxlagan yuzaga tikishni qulaylashtirish maqsadida shunday bichiladi.

8-rasm. Burma va tasma bilan bezatilgan milliy ko’ylak namunalari.

Milliy ko’ylaklarga turli applikasiyalar bilan ishlov beish.
Hozirda bozorlarimizda kashta choklarga moslab ishlab chiqarilgan yopishtiriladigan, tikiladigan, yelim bilan yopishtiriladigan applikasiyalarni ko’plab uchratish mumkin. Bu applikasiyalardan ham to’gri foydalanilmasa kiyim sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bilamizki kashta tikish murakkab jarayon bo’lib, hamma tikuvchilar ham uni uddalay olmaydir. Shuning uchun ko’pincha tayyor kashtali applikasiyalardan foydalanadilar. Applikasiyalar kiyimga chiroyli ko’rinish berish bilan birga ayrim kamchiliklarni yopshi, ayrim choklarni ko’rsatmasligi. Kiyimga bezak berishda ishlatiladi. Applikasiyalarni tanlashda nimalarga e’tibor berish lozim.

-birinchidan. gazlama rangi va gullarini e’tiborga olish lozim

Ikkinchidan, gazlama xususiyatiga mos tushishi kerak;

Uchinchidan gazlama narxiga, tashqi bezaklariga mos bo’lishi kerak;

To’rtinchidan kiyim egasini tashqi ko’rinishi, yoshi va kiyimni kiyish joyiga qarab tanlash kerak.

Ayrim hollarda oq rangli gazlamalarga yosh xotin-qizlar uchun qora, qizil, ko’k, yashil rangli applikasiyalarni tanlash mumkin ayrim xollarda esa gazlamadagi ranglardan eng ko’p uchraydigan rangiga qarab tanlanadi.

Applikasiyalarni kiyimga o’rnatishda gazlama va applikasiyani xusiyatiga e’tibor berish lozim. Agar kundalik kiyim uchun applikasiya tanlansa tikib o’rnatiladiganini tanlagan ma’qul chunki kiyim ko’p yuvilsa yelim o’z xuxusiyatini yo’qotishi mumkin. Kechalik kiyimlarga applikasiyalar tanlasganda yelimlisidan tanlasa bo’ladi.

Milliy ko’ylaklarni tikishda zamonaviy tikish texnologiyalaridan optimal foydalanish.

Yuqorida aytganimizdek xozirda bozorlarimizda xotin-qizlar kiyimlarini tikish uchun tirli-tuman gazlamalar bilan bir qatorda kiyim tikishda ishlatiladigan, kiyim tikish samaradorligini, sifatini oshirishda qo’llaniladigan kiyim elementlarini uchratish mumkin. Lekin bu elementlardan to’gri foydalanishni barcha tikuvchilar ham uddalay olishayapdi deb ayta olmaymiz. Demak shundan foydalansam kiyim sifatli chiqadi, kiyim egasi sifatli elementlardan foydalanib tikibdi degan ko’r-ko’rona qarashlar uchrab turadi. Shuning uchun quyida zamonaviy kiyim elementlaridan foydalanish texnologiyalari, ulardan foydalanishni optimal yo’llari haqida to’xtalib o’tmoqchimiz.

Yelimsimon not’oqima tasmalardan foydalanish. Xozirda do’konlarda yelimsimon, o’rgimchak uyasiga o’xshash rulonli tasmalar ko’p uchraydi. Ularni qayerlarda qo’llash mumkin? Ushbu yelimsimon tasmalarni ayniqsa elastikli gazlamalardan kiyim tikishda kiyim etagini qayirib tikishda, yeng uchini qayirib tikishda mashina chok o’rnida ishlatish mumkin. Agar mashinada qayirib tikilganda kiyim o’ngida chok o’rni qo’pol ko’rinishi mumkin. Yelimli tasma bilan yopishtirib bukilganda chok borligi bilinmaydi. Yeng yoki etak uchlari tekis bukilib, kiyim cho’zilganda ham chok sitilib yoki so’qilib ketmaydi.

Undan tashqari yelimli tasmalardan milliy ko’ylak old va ort bo’lak koketkalariga avra va astar detallarini qo’lda ko’klash jarayonini yengillatish maqsadida ham qo’llash mumkin.

Yelimsimon noto’qima tasmalardan foydalanishda qo’yidagi qoidalarga rioya qilish zarur:

Tasma ikki detalni o’rtasiga qo’yilib sal namlanadi va dazmolmato ustidan dazmollanadi. Dazmollash jarayonida dazmol harakatda bo’lmasdan toki namlik ketgunga qadar ushlab turiladi, undan so’ng boshqa uchastka dazmollab yopishtiriladi. Agar dazmolni harakatlantirib dazmollansa tasma surilib ayrim joylaridan qochishi mimkin, yoki yelimsimon tasma uzilib o’sha joy yopishtirilmay qolishi mumkin.

9-rasm. Yelimli noto’qima tasma bilan kiyim etagi va yeng uchiga ishlov berish.

Lekin yelimsimon tasmadan xohlagan joylarda foydalanib bo’lmaydi. Masalan, paxta tolali gazlamadan tikilgan milliy ko’ylak etak va yeng uchlari faqat qaytarma chokli bahya bilan qayirib tikilishi lozim.

Yelimli flezilindan foydalanish. Ayrim milliy ko’ylaklar juda yumshoq, elastik xususiyatli gazlamalardan tiqiladi. Milliy ko’ylaklarni koketkalari tik tursa gavdada ghiroyli chiqadi. Shuning uchun yumshoq gazlamadan kiyim tikishda koketka astariga qo’shimcha material yopishtiriladi yoki qattiq astar tanlanadi. Yumshoq gazlamalardan tikilganda yelimli flezilindan koketka astariga bir qavat yopishtisish lozim. Flezilin gazlama xususiyati bilan uyg’unlashib ketadi.

Yelimli flezilindan foydalanishda ham ayrim texnologiyalarga e’tibor berish lozim. Flezilinni gazlamaga yopishtirish jarayonida dazmol yuzasini dazmolmato ustida haraqatlantirmasdan kerakli joylarda ko’tarib o’tqazish lozim. Chunki flezilish issiqlik ta’sirida yumshaydi, yelimi eriydi, agar dazmol gazlama ustidan susrib yangi yoyga o’tkazilsa yopishtirilgan yuza dazmol bilan birga suriladi. Shuning uchun yelimlangandan so’ng dazmolni surib o’tqazish mumkin emas.

Yelimli flezilin yoki yelimli tasma ishlatilganda dazmol albatta dazmolmati yoki maxsus qog’oz yordamida dazmollanishi shart. Aks holda dazmolni yuzasiga yelim yopishib qolib dazmollah jarayoni qiyinlashadi.

Tukli matolardan kiyim tikishni o’ziga xos xususiyatlari.

Tukli gazlamalardan kiyim tikishda ham ayrim qonuniyatlarga e’tiborni qaratish lozim. Tukli matolardan kiyim tikish oddiy matolardan kiyim tikishdan tubdan farq qiladi. Tukli matolar bilan ishlashda e’tiborliroq bo’lish lozim. Ayrim tukli matolar dazmollash jaroyonida tuki bosilib o’sha joy yaltirab qoladi va kiyim sifati buziladi. Bunday matolardan kiyim tikishda, ayniqsa dazmollash jarayonida mayday-mayda temir tishli tasmalardan foydalanish lozim. Kiyim pastki tomoniga tishli tasma qo’yiladi va dazmollanadiigan qirqim ehtiyotlik bilan amalgam oshiriladi. Tukli matoni tuklari tishli tasma orasiga kirib, qayrilmaydi, dazmollash jarayoni tugaganda gazlamani tuklari avvalgi xolatini saqlaydi. Shunday xollarda ham matoni tuki yaltirab qolsa, qirqim cho’zib tiqiladi va qattiq qoqib qirqim dazmollanmasligi kerak bo’ladi.

Tukli gazlamalardan kiyimtikishda tiqiladigan qirqim chamalab ilgaklar yordamida har joydan ildirib qo’yiladi, undan so’ng mashina chok yuritiladi. Tukli gazlamani ilgak ildirmasdan tikilsa gazlama tuklari surilib qirqim tomonlari uzun-kalta bo’lib qolishi mumkin. Oldinlari bunday gazlamalarni avval qo’lda ko’klab keyin tikib chiqilardi. Hozir esa tayyor bir tomoni to’mtoqlangan ilgaklarni bozorlarda ko’plab uchratish mumkin.

Tukli gazlamalar ko’pincha sitiluvcha bo’ladi bunday gazlamalardan kiyim tikishda qirqimlari albatta yo’rmalanishi lozim.

Tukli gazlamalarni bichish jarayoni ham ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Tukli gazlamalardan kiyim bichishda, tuksiz gazlamaga nisbatan ancha ko’proq gazlama sarflanadi. Chunki andozlar gazlamaga faqat bir tomonlama joylashtiriladi.

• gazlama xususiyatlariga;
• gazlama rangi va gullariga;
• gazlama narxiga va gazlama bezaklariga;
• kiyim turiga;
• kiyim kiliyilish joyi va kiyim egasini yoshi, tashqi ko’rinishiga;
• kiyim fasosiga

Agar kiyim kechalik kiyim bo’lsa va gazlama qimmat narxli bo’lsa unda gazlamaga xoz besaklar tanlanadi. Gazlama rangi, gazlama gullarini rangi va shakli, gazlama bezaklari (toshlari, ko’zchalari, tesmalari) turiga qarab bezak gazlama tanlash lozim. Ayrim xollarda galamani o’zi bezaklarga boy bo’lsa gazlama bezaklarini qirqim joylardagi bezaklari ehtiyotlik bilan so’qilib uni kerakli joylarga o’rnatish mumkin. Ayrim boy bezakli gazlamlarga ortiqcha bezak berilsa kiyim bachkanalashib ketadi. Unday xollarda bu kiyim kechalarda kiyilsa ham bezak elementlar qo’llanilmaydi.

Milliy kiyimlarga toshli bezaklardan tanlashda toshni rangi ham gazlama rangi yoki gazlama gullarini ko’p takrorlanadigan gangiga mos ravishda tanlanadi. Aks xolda kiyimga bezak ko’rk berish o’rniga uni sifatini buzadi.

Demak kiyimni qanchalik sifatli tikkan bilan uni bezaklarini, kiyim elementlarini to’g’ri tanlanmasa, tanlangan elementlardan to’g’ri foydalanilmasa kiyim sifatli ciqmaydi. Shuning uchun biz yuqorida bergab tavsiyalarga amal qilinsa kiyim sifatiga kafolat berish mumkin bo’ladi.

II. KHK da “Xotin-qizlar milliy ko‘ylaklarini tikish” mavzusidagi amaliy mashg‘ulot loyihasi
2.1. O‘zbek kiyimlari tarixini o‘rgatish jarayonida talabalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash
Kiyim-kechaklar har bir xalq tarixi bilan uzbiy bog‘liq bo‘lib, moddiy-madaniy yodgorliklar ichida xalqlarning milliy o‘ziga xosligini aks ettirib, etnik belgilari bilan ajralib turadi.

Kiyimlarda el-elat tarixiga borib taqaladigan an’analar, urf-odatlar, ijtimoiy munosabatlar, ma’rifiy, din ba estetik shakllarning ayrim unsurlari ifodalanadi. Jamiyat turmushi, iqtisodiyoti ba siyosatida bo‘layotgan o‘zgarishlar bilan barabar kiyim shakllari ham o‘zgarib boradi, unda xalqning moddiy ahboli, kishilarning didi, go‘zallik to‘g‘risidagi ideallari, xo‘jalik yuritishning o‘ziga xos jihatlari hamda oilaviy turmushning ba’zi tomonlari ham ko‘zga yaqqol tashlanadi.

O‘zbek milliy kiyimining ko‘p asrli boy tarixi bor. Unda xalqimizning o‘tmishi, iqlim sharoitimiz, turmush tarzimiz ko‘zguda aks etgandek ifoda topgan. Mahalliy urf-odatlar, ayniqsa, ayollar kiyimida yaqqol seziladi. Kiyimning shakli, bichimi, ranglari ba bezaklariga ko‘ra ayolning qaysi viloyatdan ekanligi, ijtimoiy mavqei, yoshi, oilaviy ahvoli to‘g‘risida bilib olish mumkin bo‘lgan.

O‘zbek ayollari kiyimi ko‘ylak, lozim, mursak, to‘n, peshmat, kamzul ba nimchalardan ba ko‘chalik kiyim – paranji-chachbondan iborat bo‘lgan. Bosh kiyimlari – turli usulda o‘raladigan ro‘mollar, oyoq kiyimlari esa maxsi-kabush bo‘lgan.

Ko‘ylaklar – to‘g‘ri bichimli, keng ba uzun, deyarli yerga tegib turadigan, etagi biroz kengaygan, yenglari to‘g‘ri va uzun bo‘lgan. Ayollar ko‘ylaklarining turlaridan biri «oldi ochiq ko‘ylak» bo‘lib, oldi qismida belgacha to‘g‘ri qirqimi bo‘lgan. Ko‘ylaklarning oldidagi tik kesimlar maxsus to‘qilgan yoki gazlamadan ishlangan bog‘ichlar bilan bog‘langan. Aytishlaricha bu odat Fotima onamizdan meros bo‘lib, ular o‘g‘illari Hasan ba Husaynlar halok bo‘lishganida, ularning kiyimlaridan tasma shaklida bo‘laklar yirtib olib, ko‘ylaklariga bog‘ich qilib olgan ekanlar.

Qizlar ba yosh bolalar yoqa o‘mizi ko‘ndalang– yelkadan yelkagacha qirqimli ko‘ylak kiyishgan. Bu ko‘ylaklar «kipti», «kiptakli ko‘ylak» deb atalgan (fors. Kift – yelka). Bunday ko‘ylak «mullacha ko‘ylak» deb ham atalgan, chunki uni ko‘pincha mullalar, eshonlar, madrasa talabalari ham kiyishgan.

Qadimgi to‘g‘ri bichimli ko‘ylaklar yengining tagiga boshqa rangdagi gazlamadan to‘rtburchak shaklida «hishtak»lar tikilgan. Ba’zan boshqa rangdagi hishtaklar bolalar ko‘ylaklariga ham tikilgan, bu uzoq kutilgan, «tilab olingan» farzand ma’nosini bildirgan. Qadimda yosh ayollar ba kichkina bolalar ko‘ylaklarining etaklari bostirilmaganligi kabi yuqoridagi irimga ham ilohiy ma’no berilgan.

O‘zbeklarda qizlarning ko‘ylagi nikoh o‘qilgandan so‘ng, ota-onasi uyida ayollar ko‘ylagiga almashtirilgan. Kuyobning uyiga kelinni yoqa o‘mizi tik kesimli ko‘ylakda olib borishgan. XIX – asrning 80-chi yillarida tik yoqali (no‘g‘ay yoqa) ko‘ylaklar paydo bo‘la boshlagan. Ba’zan bu yoqalarni «it yoqa» deb ham atashgan (itlarning bo‘yinbog‘iga o‘xshatilgan).

1900-chi yillarga kelib Toshkent ayollari orasida oldi koketkali, ko’krak qismi burmalangan, «shapang yoqa» deb atalgan qaytarma yoqali «ko’krakburma ko‘ylak»lar keng tarqalgan. Keksa ablod bu urfga yanada ko‘proq norozi bo‘lgan. SHunga qaramay «ko’krakburma ko‘ylak»lar asta-sekin ommabiy rabishda qabul qilina boshlagan ba an’anabiy to‘g‘ri bichimli, tik yoqali ko‘ylaklar qatorida o‘zbek milliy ko‘ylagi sifatida hozirgacha saqlanib qolgan.

Ustki kiyimning qadimiy turlaridan peshbon, mursak, to‘n, keyinchalik peshmat, kamzul ba nimchalar ma’lum. Ustki kiyimlarning XIX asrga kelib yo‘q bo‘lib ketgan qadimiy turlaridan biri peshbondir. Aytishlaricha peshbon ham mursakka o‘xshab ketadigan ustki kiyim turi bo‘lgan, faqat uning yoqasi ham bo‘lib, yenglari nisbatan uzunroq bo‘lgan ba mursakdan farqli o‘laroq, uning ziylariga jiyak tikilmagan. Tadqiqotlarga ko‘ra, peshbon kelinlar yopinchig‘i sifatida ishlatilgan (tojikcha peshband – yuzini to‘subchi yoki peshbon – yuzini asrobchi ma’nolarini anglatgan so‘zlardan kelib chiqqan bo‘lsa kerak.) XIX asrning boshlarida oddiy chopon yoki mursak ko‘rinishida bo‘lgan peshbon, asr o‘rtalariga kelib ro‘mol shaklini olgan.

XIX asrning 70-90 chi yillarida mursak ayollar ustki kiyimining asosiy turi hisoblangan. Har bir kelinning sepida 2-10 tadan, ba’zan 18 tagacha mursaklar bo‘lgan: kundalik, kishilik, uyichilik ba h.k.z. Mursak XIX asrda ba XX asrning boshlarida unashtirish marosimida kelinga yuborilishi lozim bo‘lgan kiyimlardan biri edi. Ota-onalar qizlarini birinchi bor uylariga chaqirganlarida («challar» marosimida) mursak kiygizishgan. Nikoh marosimida kelinga kiygizilgan mursak to‘ydan keyin kelinning onasiga sobg‘a qilingan. XX asrning ikkinchi o‘n yilligiga kelib, mursaklar ramziy bir ma’noda qolgan, amalda uning o‘rniga kamzul ishlatilgan. Faqat kelinni kuyobning uyiga olib kelingandagina, unga mursak kiydirilgan ba keyinchalik uni yangalarga berilgan. XX asrda mursak kiyim sifatida o‘z ma’nosini butunlay yo‘qotgan ba faqatgina dafn marosimlaridagina qo‘llanilgan. Ayollarning asosiy ustki kiyimi «paranji» hisoblangan ba XX asrning boshlarida ham kiyilgan. Paranjini ayollar ko‘chaga chiqqanlarida boshlariga yopib chiqishgan. Paranji bilan birgalikda ayollar yuzlariga «chachbon» tutishgan (fors. chashmband– ko‘z uchun bog‘ich, ko‘zni to‘subchi (balki ko‘zdan to‘subchi), ba’zi biloyatlarda «chimbat» deb ham atalgan. Paranji so‘zi «faroji» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, kiyim ma’nosini bildiradi. Paranji to‘n ko‘rinishida bo‘lib, boshga yopilib, gavdani yashirib turish uchun xizmat qilgan, yenglari o‘z amaliy bazifasini yo‘qotgani sababli ort tomonda bir-biriga chatib qo‘yilgan. Bora-bora yenglar ingichka ba uzun shaklga kirib, soxta yeng – «bandak» deb atalgan. Paranji yopinish barcha yoshdagi ayollar uchun majburiy bo‘lib, qiz bolalar 9 yoshdan boshlab paranji yopinishni boshlaganlar. Chachvonlar qora otning yolidan to‘qilgan ba chetlariga qora rangli matodan mag‘iz tikib chiqilgan. YAxshi tutilsa, 1 ta chachbon umr oxirigacha etgan.

Ayollar bosh kiyimi – ro‘mol hisoblangan. XX asrga kelib qiz bolalar ba kelinchaklar do‘ppi kiya boshlaganlar. Ungacha do‘ppini faqat erkaklar ba yosh bolalar kiyishgan. XX asr boshlarida do‘ppi kiygan ayollarga salbiy munosabat bildirilib, aybga buyurishgan ba ularni «satang» deb atashgan. Urf-odat bo‘yicha ayollar do‘ppini umrlarida bir marotaba – go‘shangaga kirganda kiyishgan, bunda kuyob o‘z do‘ppisini echib kelinning boshiga kiygazgan, kelin esa uning o‘rniga yangi do‘ppi sobg‘a qilgan. 20-chi yillarga kelib do‘ppilar keng urf bo‘lgan, ularga munosabat ham o‘zgargan.

Bugungi kunga kelib, albatta ayollar ko‘ylagi juda o‘zgarib ketgan bo‘lsa ham, shakli va bichimi saqlanib qolgan bo’lib turmushda ishlatilib kelmoqda. Ayollarning an’anaviy milliy ko‘ylagi milliy mansublik simvoli bo‘lgani uchungina emas, balki, asosan xalq kostyumida iqlim xususiyatlariga, tevarak atrofdagi tabiatga va turmush tarziga to‘g‘ri keladigan ratsional shakllar bir necha asrlardan beri saralanib kelgani uchun saqlanib qoldi. Ayollar ko‘ylagidagi yorqin ranglar mutanosibligi o‘lkamiz tabiatiga monand tushgan bo‘lib, shaklining kengligi jazirama quruq iqlim sharoitiga mos keladi.

Milliy liboslar tarixini o‘rganish jarayonida, ularni kiyish bilan bog‘liq bo‘lgan an’analar, urf-odatlar ba rasm-rusumlarni o‘rganish talabalarning qiziqishlarini oshiradi ba ularni xalqning madaniy merosini chuqurroq o‘rganishga undaydi. O‘zbek liboslarining turmushda qanchalik muhim ahamiyat kasb etganligini talabalarga singdirishdan maqsad – yoshlarga milliy o‘zligini anglatish, xalqimizning boy madaniy merosini aks ettirish ba davomiyligini anglatishdan iboratdir, bu esa ularni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi.

2.2. O’quvchilarning maxsus fanlardan mustaqil va ijodiy ishlash faoliyatlarini rivojlantirishda faol usullarni qo’llash
Zamonaviy ta’lim – o’quv jarayonida ishtirok etuvchilarning faolligini oshirishni talab etadi. Chunki ananaviy ta’limda aynan mana shu muammoga yetarli darajada ahamiyat berilmaganligi sababli ta’lim oluvchilarning o’quv-bilish faoliyatini faollashtirish “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milly dasturi”da talab darajasida amalga oshirish ta’kidlangan. Kasb-hunar kollaejlari o’quvchilarini har tomonlama rivojlantirish uchun ularning ijodiy qobiliyati va mustaqil ishlash faolligini oshirish muhim.

Kasb-hunar kollaejlarida maxsus fanlarni o’rganishdan ko’zlangan asosiy maqsad o’quvchilarda texnik va texnologik obyektlar va jarayonlar haqida bilimlar berish, amaliy ish – harakat usullarini o’rgatish, shuningdek shaxsiy fazilatlar, ijodiy fikr yuritish va mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat.

Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy sohalarining rivojlanib borishi, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida kadrlar tayyorlash sifatini yanada takomillashtirish; fan-texnika va texnologiyalarning zamonaviy yutuqlariga tayangan holda o’quvchilarni kasb-hunarga o’rgatishda ularning izlanuvchanlik, ijodkorlik, fikrlash qobiliyatlarini yuksaltirish, nutq madaniyatini o’stirish; kasb-humar sirlarini puxta egallashlarida axborot-kommunikasion texnologiyalar xizmatidan maqsadli ravishda samarali foydalanish; o’quvchilar kasbiy fanlar va ishlab chiqarish ta’limi bo’yicha mustaqil ishlash ko’nikmalarini shakllantirish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir.

Psixologiyada faoliyat – shaxasning maqsadga muvofiq yo’naltirilgan ongli munosabati va hatti-xarakatlarini amalga oshirish shakli sifatida qaraladi. Insonning har qanday faoliyati, shuningdek o’quv-bilish (aqliy) faoliyati ham psixologik tayyorgarliksiz ko’zlangan samarani bermaydi. Demak, maxsus fanlarni o’qitish jarayonida ta’lim oluvchining o’rganilayotgan o’quv materialiga nisbatab qiziqish, havas, hohish-istak uyg’otish, mantiqan va ijodiy fikrlashiga shart-sharoit yaratish zarur.

I.A.Allayorov ta’lim-tarbiya ishining mazmuniy va jarayoniy tomonlarini yaxlit va uyg’unlikda tadqiq etib, “faol ta’limning didaktik asoslari – bu jarayon ishtirokchilarining ongli, oqilona munosabatlarini o’rnatilishi va yuqori sifat hamda samaradorlikni ta’minlanishi” deb talqin etgan.

Faol bilish – deb ko’rsatadi A.M.Matyushkin, – muntazam ravishda, birin-ketin topshiriqlar berish, muammoli vaziyatlar hosil qilish natijasida yuzaga keladi. Modomiki, faollik onglilik natijasida vujudga kelar ekan, u maxsus fanlarni o’rganish mazmuni, shakli, metod va vositalarini muvofiqlashtirishni ham taqozo etadi. Faollik darajasini belgilashda materialning amaliy jihatdan muhimligi, murakkablik darajasi hisobga olinishi lozim.

I.Ya.Lerner faollikni mustaqillikning shart-sharoiti sifatida qaraydi, chunki shaxs faol bo’lmasdan mustaqil bo’la olmaydi. Muallif faollik va mustaqillik darajalari sifatida “oddiy faollik”, “haqiqiy mustaqillik” terminlaridan foydalangan.

Fikrlash faoliyati o’z navbatida ma’lum shart-sharoit yaratilishini taqozo etadi. Demak, fikrlash uchun zarur bo’lgan oqilona shart-sharoit yaratilsa, tahsil oluvchi faol faoliyat ko’rsata olishi mumkin bo’ladi.

1. Faollikning birinchi darajasi – o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilimlarini qayta takrorlashi, uni xotirada tiklashi hamda o’qituvchining bevosita rahbarligi va ko’rsatmalari asosida unga ergashib bajaradigan ishlari yoki berilgan namunaga qarab aynan bajaradigan topshiriqlari jarayonida namoyon bo’ladi. Chunki, o’quvchilarning o’tilgan nazariy materialini eslashi, unga mos keladigan ishlab chiqarish mazmunidagi masalalarini namunaga qarab yechimini topish hatti-harakatlarini qayta xotirlashga xizmat qiladi

O’quvchi namunaga binoan ish xarakatlarini bajarar ekan uning faolligi chegaralanadi, ya’ni u belgilangan doiradan chetga chiqa olmaydi. Mashg’ulotda ko’proq tushuntirish – namoyish etish va faol metodlardan foydalanganilganda faollikning ana shunday birinchi darajasiga erishiladi.

1. Faollikning ikkinchi darajasi – o’rganilayotgan obyekt yoki jarayonning mohiyatini tushunishni, ma’lum ma’noda ijodiy fikrlash elementlarini taqozo etadi. Faollikning bunday darajasi o’rganilayotgan obyekt va jarayonlardagi o’xshashlik va farqli jihatlarini aniqlash, o’zlashtirilgan bilimlarni ma’lum o’zgartirilgan holat va vaziyatlarda qo’llanishini ko’zda tutadi.
2. Faollikning uchinchi darajasi – ijodiy xarakterdagi hatti-harakatlarni talab etadi. Ko’zlangan o’quv maqsadga erishish yo’lida ijodiy faoliyatni ko’rsatadi. Qisman izlanish xarakteridagi faoliyat to’la ijodiy xarakterga ega bo’ladi. Faollikning bu darajasi egallangan bilimlar tizimli, chuqur va puxta bo’lib, ulardan istalgan sharoitda foydalanish mumkin.

Faol ta’lim mertodlaridan o’runli va maqsadli foydalanilganda pirovard natija – ta’lim samaradorligi ananaviy ta’limdagiga nisbatan har doim yuqori bo’ladi. Eng asosiysi o’quvchida mustaqil fikrlash, turli masalalarni va muammolarni mustaqil yechimini topish, o’z-o’zini nazorat qilish kabi malakalarni shakllanishini ta’minlaydi. Bu esa o’z navbatida ta’lim muassasasi bitiruvchilarining mustaqil hayotga qadam qo’yishlarida, mehnat bozorida o’z o’rinlarini topishlarida muhim ahamiyat kasb etadi.

Bugungi kunda kasb-hunar kollejlari o’quvchilarining mashg’ulotlarda mustaqil munozara va fikr yuritishga, ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan o’qitishning faol usullari ishlab chiqilgan.

Ko’pgina olimlar tomonidan kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni modulli texnologiya asosida o’qitishda faol usullarni qo’llash imkoniyatlari o’rganilgan va amalda qo’llash metodikalari ishlab chiqilgan.

Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni loyixa usulini qo’llab o’qitish metodikasi tadqiq qilingan.

Faol ta’lim metodlarining ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ayrim kamchiliklari ham aniqlangan. Bularga ananaviy ta’lim metodlariga nisbatan vaqtning ko’p talab qilishi, o’qituvchidan alohida tayyorgarlik va pedagogik mahorati talab qilishi kiradi.

Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni o’rganishda faollikni ta’minlashdan oldin o’quvchilarning bilim darajasi, uni o’zlashtirganligi hamda egallangan bilimlarni amaliyotda qo’llay olish ko’nikma va malakalarni tahlil qilish zaruriyati tug’iladi. Chunki egallangan bilimlarni har tomonlama tahlil qilmay turib, o’quvchilarning faol faoliyat ko’qsatish darajasi haqida fikr yuritib bo’lmaydi.

Ta`lim oluvchilarning bilim olish, mustaql ishlash va ijodkorlik qobilyatlarini rivojlantirish, ularning ongli faolligi, mustaqilligi va ijodkorligi, o`quv bilish faoliyati natijasining sifatini xarakterlaydi.

Faollik- ta`lim sharoitida o`zlashtirilgan nazariy bilim va amaliy ish – harakat usullarini turli ishlab chiqarishvaziyatlarida qo`llanishga imkon beradi.

Kasb –hunar ta`limida amaliy ko`nikmalar o`rganish, asosan mexnatni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi, chunki bunday ta`lim qisimlari kasbiy- mantiqiy emas, balki xharakatlarga yo`nalgan tarzda kechadi. Ko`pincha o`z kasbini, sohasini a`lo darajada eghallagan mutahasislardan misol uchun biror ish tartibini tushuntirib berish so`ralsa, ular ko`pincha sergaklik bilan tushuntirishni boshlaydilar, ikkinchi darajali masalalarga to`htalib, qisqa va lo`nda tushuntirib bera olmaydilar.

Kasb-hunar kolejlarida o`tkazilgan pedagogik tajribalar asosida maxsus fanlarni o`qitishda o`quvchilarda zaruriy bilim, ko`nikma va malakalarni shakillantirish hamda ularning mustaqil va ijodiy ishlar faoliyatini rivojlantirish uchun quyidagi faol usullardan foydalanish yuqori samara berishi aniqlandi.

Motivasiya usuli.

Maxsus fanlarda nazariy mashg’ulotlar o’quvchilar bilan qiziqarli, hattoki, darsga taaluqli bo’lmagan mavzular to’g’risidagi suhbat bilan boshlanishi lozim. Iloji bo’lsa, darsga bog’liq bo’lgan mavzular yuzasidan suhbatni boshlash kerak. Masalan, qiziqarli kashfiyot yoki yangilik tanlanishi mumkin. Bularning barchasi birinchi dars mobaynida o’quvchilarning kayfiyatiga, shu sihaga qiziqishiga yoki keyingi darslarda o’quvchilar o’rganadigan faniga e’tiborini qaratishga yordam beradi.

Agar, dars birinchi bor yangi o’quv guruhida o’tilayotgan bo’lsa, o’qituvchi qisqacha o’zini tanishtirib o’tib, o’quvchilarga ham o’zlarini tanishtirish imkoniyatini berish kerak. Bu o’quvchilarda ishinch tug’diradi, o’quvchilar o’zlariga bildirilayotgan hurmatni his qiladilar. Nazariy fan maqsadini bayon etish orqali motivasiya va muayyan mavzuga kirish amalga oshiriladi. Intrinli (ichki) va ekstrinli (tashqi) motivasiya uchun sabab va argumentlar topishga harakat qilish lozim. Motivasiya qilish bilan o’qish va o’rganishga bo’lgan tayyorlik uchun shart-sharoit yaratiladi.

So’ngra o’qituvchi o’quvchilarga maxsus fan bo’yicha yangi o’quv materialni tushuntiradi, qisqa ma’ruzalar o’qiydi, munozaralar uyushtiradi, o’quv suhbatlari, o’yin – mashg’ulotlari va muammolarni hal qilish haqida suhbatlar o’tkazadi. Keyingi darslarda yangi mavzuni boshlashdan avval o’tilgan mavzular qisqacha, umumlashtirilgan holda qaytarilishi kerak.

O’quvchilarga mavzularga mos tarqatma materiallar tarqatilishi lozim. Bu o’quv jarayonini yengillashtiradi. Mavzuga kirilmay turib, tarqatma materiallar tarqatilmaydi. Ularni mavzuga monand ravishda birin-ketin tarqatish, ularni o’qib chiqish uchun yetarli daqiqalar berish va o’quvchilar e’tiborini axborotga qaratish uchun ovoz chiqarib o’qitish maqsadga muvofiq bo’ladi.

O’quvchilarga tafakkur qilish va qayta ishlash imkoniyatini yaratuvchi topshiriqlar o’zlashtirilgan bilimlarni faol ravishda qayta ishlab borish uchun zarurdir. Ular bilimlarni qabul qilishning nisbiy passiv fazasidan so’ng aktiv faza kelishi uchun imkoniyat yaratib beradi. guruhlarda ishlash yoki mustaqil ravishda topshiriqlarni yechish va natijalarni taqdim etish samarali o’qitish usullari hisoblanadi.

Guruhiy ishlash. Maxsus fanlar o’qitish jarayonida guruh bo’lib ishlash shaklining ahamiyati tobora oshib bormoqda. Maxsus fanlar bo’yicha nazariy bilimlarni berishda va amaliy mashg’ulotlarni o’tkazishda guruhiy ishlar olib borilishi mumkin. Bu borada barcha talabalar bir necha kichikroq o’quv guruhlariga taqsimlanadi va bu guruhlar mustaqil ishlaydilar. Kichik guruhlarning ish natijalari keyinroq butun guruh doirasida muhokama qilinishi mumkin.

Guruhiy ishlar maxsus bilimlar bilan bir qatorda amaliy ko’nikmalar o’rganilishi kerak bo’lganda, shuningdek talabalarda mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qo’llaniladi. Bir nechta talabalar birgalikda ishlagan paytda, ularning shaxsiy xususiyatlari va xarakterlari orasida o’zaro hamkorlik vujudga keladi. Shunung uchun guruhiy ish tashkil qilish ko’ra murakkabroqdir.

• bir xil mavzuda olib boriladigan guruh ishi;
• bir xil mavzuda olib boriladigan guruh ishi.

Har xil mavzuda olib boriladigan guruh ishida beriladigan ish topshirig’i bir necha qismlarga bo’linadi. Faqat bu qismlar birlashtirilgandagina topshiriqning mazmuni aniq ko’rinadi.

Har bir guruh bu holda qisman topshiriq oladi va mustaqil ravishda uning ustida ishlaydi. Lekin bu holda ishlarning taqsimoti ancha murakkab bo’ladi, yechimga ta’sir qiluvchi ko’pincha farq shart-sharoitlar va vaqtlar hosil bo’ladi.

Bunday yondashuvda bir guruh talabalari faqat o’zlariga berilgan topshiriqlarni bilishadi xolos, ya’ni boshqa guruhlar ishlari haqida deyarli xabarlari bo’lmaydi. Shuning uchun ham natijalar qisman birlashtirilishi zarur.

Guruhiy ishda berilgan topshiriqlar puxtalik bilan o’ylab chiqilgan bo’lishi kerak, chunki ularda talabalar orasida muloqot va hamkorlik qobiliyatini rivojlantirish kabi maqsadlar bor. Guruhiy ish uchun quyidagi o’qitish shakllari mos keladi:

1. Ustaxona shaklidagi guruxiy ish:

Ustaxonada bajariladigan amaliy mashg’ulot doirasidagi vaziyatga o’xshash kelajak faoliyat bo’yicha stenariylar va muammolar ishlab chiqiladi. Buning uchun dolzarb muammolar o’rganib chiqilishi kerak. Bu muammolar o’quvchilarning dastlabki bilimlar darajasini inobatga olgan holda va ijodiy fikrlash bilan bog’liq holda talabalarni yechimlarga undashlari kerak.

2. “Reja o’yini” shaklidagi guruhiy ish:

“Reja o’yinlari” belgilangan vaziyatda turli xil yechimlarni sinab ko’rish imkonini beradi. O’quvchilar bunda muammoga bo’lgan har xil ta’sirlar natijaga qanday ta’sir qilishini o’rganadi. Buning uchun sabab va oqibat bir-biri bilan bog’liq ravishda ko’rilishi kerak. Masalan, har xil kompyuter dasturlari orqali korxona va firmalar faoliyati sohasidagi masalalarni “o’yin orqali” sinab ko’rish imkoniyatini yaratadi. O’quvchilar o’yin jarayonida o’zaro raqobat munosabatida bo’ladilar.

3. Loyiha shaklidagi guruhiy ish:

Loyixaviy ish bir loyixani aniq belgilangan chegara doirasida ishlab chiqishni talab qiladi. Loyiha shaklidagi guruhiy ish juda ham katta ahamiyatga ega, chunki bunda vazifalar topshiriqlar majmuasi bo’yicha aniq taqsimlanishi kerak bo’ladi.

1. Mashq. Mashq – bu o’tilgan o’quv materiallarini amaliyotda qo’llash maqsadida, rejali tashkil etilgan amallarni ko’p marotaba bajarishdir. Ushbu usulning afzalligi shundan iboratki, u ko’nikma va malakalarni samarali shakllanishini ta’minlaydi.

Talabalarning mustaqil kuzatuvi. Bu usul asosan murakkab tuzilishdagi jixozlarga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq kasbni egallamoqchi bo’lgan talabalarning ishlab chiqarish ta’limida q’llaniladi.

Kuzatuv o’quvchilar tomonidan mustaqil ravishda, ishlab chiqarish ta’limi ustasining nazorati va uning ko’rsatmalari bo’yicha o’tkaziladi. Topshiriqda odatda mustaqil kuzatuvlar maqsadi qo’yiladi, ularni o’tkazish tartibi ko’rsatiladi va kuzatuv natijalarini qayd qilish bo’yicha ko’rsatmalar beriladi.

Maxsus fanlar bo’yicha mashqlarni quyidagi turlaridan foydalaniladi.

Sharxlangan mashqlar o’quv jarayonini faollashtirishga, vazifalarni ongli ravishda bajarilishiga xizmat qiladi. Ushbu mashqlarning mohiyati shundan iboratki, o’qituvchilar va o’quvchilar bajarayotgan ishlarni sharxlaydilar, natijada ular o’zlashtiriladi va tushunib yetadi. Avval bunga eng yaxshi o’quvchilar jalb etiladi, keyin esa o’quv materialini tushuntirishda butun guruh ishtirok etadi. Sharxlangan mashqlar usuli o’quv mashg’ulotining yuqori suratini ta’minlaydi, materialni barcha o’quvchilar tomonidan ongli va mustaqil ravishda, mustahkam o’zlashtirishiga yordam beradi.

Og’zaki mashqlar ta’lim oluvchilarning nutq madaniyati va mantiqiy tafakkurini taraqqiy ettirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish ularning bilim imkoniyatlari bilan bog’liq.

Yozma mashqlarning asosiy vazifasi – kerakli ko’nikma va malakalarni shakllantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashdan iborat.

Grafik mashqlar ishlab chiqarish jarayonlari bosqichlari o’rganish jarayonida ishlatiladi.

Laboratoriya – amaliy mashqlar mehnat asboblari, laboratoriya uskunalaridan (jihozlar, o’lchov apparatlari) foydalanish malakalarini egallashga imkon beradi. konstruktorlik – texnik maxoratni rivojlantiradi.

Ishlab chiqarish – mehnat mashqlari o’quv va ishlab chiqarish xarakteridagi alohida ishlab chiqilgan tarmoqni tashkil etadi. Ular oddiy va murakkab bo’ladi: birinchisi – alohida mehnat usullarini bajarish mashqlari, ikkinchisi – ishlab chiqarish – mehnat ishlarini butunligicha yoki ularning talay qismini (stanoklarni sozlash, detal qismlarini tayyorlash va x.k.) ko’zda tutilgan.

Ishbilarmonlik yoki rolli (vaziyatli) o’yin.

Ishbilarmonlik yoki rolli vaziyatli o’yinlar – muammoli vazifaning bir turi bo’lib, faqatgina matnli o’quv materiali o’rniga o’quvchilar tomonidan rollar o’ynaladigan hayotiy vaziyat sahnalashtiriladi.

• O’rgatuvchi: umumta’lim mahoratni shakllantirish; ijodiy qobiliyatni o’stirish; shu jumladan: yangi vaziyatlarni tushuntirish, aniqlash va tahlil qilish;
• Rivojlantiruvchi: mantiqiy tafakkurni, nutqni, atrof-muhit sharoitiga oqobiliyatini o’stirish;
• Mativasion: o’quvchilarni o’quv faoliyatiga undamoq, mustaqil xulosaga kelishiga rag’batlantirmoq;
• Tarbiyaviy: masuliyatni, mustaqillikni shakllantirish.

Muammoli vazifalar usuli – o’quvchilarga muammoli vaziyatlarni va ularning faol bilish faoliyatini tashkil etishga asoslangan usuldir. U, aniq vaziyatlarni taxlil qilish, baholash va keyinchalik qaror qabul qilishdan iborat. Bu usulning yetakchi funksiyalariga quyidagilar kiradi:

• o’rgatuvchi: bilimlarni dolzarblashtirishga asoslangan;
• rivojlantiruvchi o’quvchilarga taxliliy tafakkurni berib, alohida dalillar orqasidagi hodisa va qonuniylikni ko’ra bilishni shakllantirish;
• tarbiyalovchi: kommunikativ ko’nikmalarni shakllantirish.

Muammoli vazifa hayotdan olingan dalillarni maruza va vaziyatni o’rganishdan alohida insonlar yoki ishlab chiqarish korxonalarning manfaatlarini ko’zlashdan iborat bo’lishi mumkin.

Topshiriq usuli.

Topshiriq usulining ijobiy tomoni shundaki, unda o’quvchilar uchun yakka holda emas, guruh bilan birgalikda o’tilgan materialni qayta ko’rib chiqib, esga tushirishlari uchun sharoit yaratiladi. Bunda o’quvchilar bilmagan yoki yoddan chiqargan bilimlarini bir-biridan o’rganadilar. Mustaqil bajarishga mo’ljallangan topshiriqlar o’quv semestri davomida o’quvchilar tomonidan amalga oshirib borilsa o’quvchilar materialni yodlariga tushirib, yakuniy nazoratlarni yaxshi topshirishlariga yordam beradi.

2.3. Modulli ta‘lim texnologiyasi.

Modulli ta‘lim texnologiyasi-shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasidir. U ta‘lim maqsadini amalga oshirish uchun o‘quv jarayonini optimallashtirish, o‘quvchilarning bilish va tarbiyaviy soxalarini rivojlantirish, o‘rganish faoliyatini boshqarish bilan birga o‘z-o‘zini boshqarish kabilarga keng imkoniyatlar yaratish bilan ta‘lim jarayonining yaxlitligini ta‘minlashga qaratilgan.

Bu texnologiyaning yana bir afzalligi shundaki, unda ta‘lim mazmuni bilan uni o‘qitish texnologiyasi chambarchas bog‘langan integratsiyaon jarayon bo‘lib, u quyidagi texnologiyalar majmui orqali amalga oshadi: muammo algoritmli, dasturlashtirilgan, aqliy faoliyatning bosqichhma-bosqichh shakllantirish, to‘liq o’zlashhtirish va boshqalar.

Modulli ta‘lim dunyo tajribasida qo‘llanilib kelayotgan (Buyuk Britaniya, Gollandiya, AQSH, Rossiya) ta‘limning samarali shaklidir. Lekin uning didaktik ta‘minoti to‘liq ishlab chiqilmaganligi sababli keng tarqalmayapti.

P.Modulli texnologiya umumlashgan universal tizim bo‘lib, ta‘lim-trabiya maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qiladigan barcha optimal va mos texnologiyalarni o‘z ichiga oladi.

Bu texnologiya quyidagi g‘oya, printsip va qoidalarni amalga oshiradi:

1.O‘quv materialini, uni o’zlashhtirish uchun taklif va topshiriqlar bilan birgalikda yirik blokni qilib tashkil etishh.

2.O‘quvchilar tomonidan o‘quv materialini mustaqil ishlab chiqilishhini mo‘ljallash.

3.O‘quv faoliyati algoritmi (modul deb nom olgan o‘quv metodik komplek) va dastur (o‘quv ishining ketma-ket topshiriq va bosqichhlari ) yordamida o‘quvchilar faoliyatini boshqarish.

4.O‘qituvchi metodik tizimning ochiqligi (o‘quvchilarga darsda bajariladigan ishlar rejasi va materialni o‘rganish dasturi oldindan aytib o‘tiladi.

5.Materialni o’zlashhtirish darajasi, uni o‘rganish shakli, joyi va tempini o‘quvchilar o‘zlari tanlab olishlari mumkin.

6.Uyga vazifa ixtiyoriy.

7.Har bir o‘quvchining samarali bilim olish faoliyati uchun sharoit yaratish.

8.Nazorat mezon iva mazmuniga o‘quvchilarni perspektiv yo‘naltirish.

9.o‘quvchiga va uning qobiliyatiga ishonch ko‘rsatish.

10.Darsda, ish jarayonida erkin o‘z-o‘zini nazorat qilishh va o‘zaro yordam.

11.Baxosiz operativ nazorat.

12.Yakuniy nazoratga qarab natijani baxolash joriy natijalarning o‘rta arifmetik xisobi emas.

13.Har bir o‘quvchiga yakuniy natijani yaxshilash imkoniyatini berish.

14.Ijodiy faoliyatda o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish.

15.O‘quv jarayoni samaradorligini baxolashda o‘quvchilar ishtirok etadi.

1. Modul lotincha «modulus” so‘zidan olingan bo‘lib me‘yor, o‘lchov degan ma‘noni anglatadi. Ta‘limda modul o‘rganilayotgan predmetni ma‘lum qismlarga bo‘lib, uni o‘rganishning aniq tizimini yaratadi.

O‘quvchilarning o‘qishini tashkil etishh vositasi sifatida modullar tayyorlashning har xil usullari mavjud.

Modul dasturi, mustaqil o‘qishga o‘rgatadigan o‘quv qo‘llanma sifatida o‘quvchiga o‘quv moduliga kiritilgan o‘quv materialini blokini o‘qish vaqtida doimiy ffoydalanishh uchun berilsa ta‘lim samaradorligi oshadi.

Modul qo‘llanmasi tarkibida quyidagi konstruktiv talab va qoidalar aks topadi:

– modul o‘qish natijasida sifat xarakteristikalariga (shaxsiy va bilish) kiritilgan kompleks maqsad.

– ta‘lim standartida berilgan predmet “o‘quv elementlarida” maqsadning oydinlashhhishi.

– modulni o‘rganishning texnologik ususllari bo‘yicha dastur va tavsiyalar.

– yakuniy nazorat topshiriqlarida o’zlashhtirish darajalari etalon va mezolon bo‘yicha maqsadlar oydinlashhhishi.

– o‘z-o‘zini nazoratni tashkil etishh bo‘yicha etalonlar.

Bo‘limni o‘rganishdan oldin o‘quvchilar bilan materialni o‘rganish istiqbol rejasini muhokama qilinadi, mavular ketma-ketligi, har bir mavzu bo‘yicha darslar soni, dars shakllarini aniqlanadi.

Har bir o‘quvchi individual ish uchun modul qo‘llanmasi yoki modulga kirgan didaktik materiallar paketini oladi , unga quyidagilar kiradi:

-blok mazmuni konspekti;

-o‘quv elementlarini (ta‘lim standartining mazmun birliklari) o‘qish dasturi;

-joriy va o‘z-o‘zini nazorat qilishh uchun daraja mezonlarini o‘z ichiga olgan “sinov varag‘i” bilan “nazorat ishi”;

-o‘z-o‘zini nazorat qilishh va mustaxkamlash kartochkasi;

-yakuniy nazorat ishi namuna yoki sinov uchun savol va topshiriqlar;

-masala echimi va javoblari bo‘lgan o‘z-o‘zini nazorat qilishh uchun “echimlar”;

-erkin tanlov uchun, ijodiy xarakterga ega bo‘lgan topshiriqlar.

Modul qo‘llanmasidan o‘quvchi uyida yoki sinfda o‘zi mustaqil foydalanadi: ba‘zi materiallar ustida uyida qo‘shimcha oldinga o‘tib ketadi.

Uyga vazifa majburiy emas.

O‘quvchiga modul bilan ishlash metodikasini tushuntirib, eslatib turish lozim.

2. Blok mazmunini o‘rganishni asosiy konspektdan foydalanib ma‘ruzadan boshlash lozim.

Boshidan berilgan bo‘lim materialini o‘rganishga undovchi muammoli vaziyat xosil qilinadi. So‘ng materialni umumiy tarkibi, asosiy tushuncha, mantiqiy bog‘lanishlar, qiyin joylar tushuntiriladi. Bunda o‘qituvchilar o‘zlaridagi asosiy konspekt bo‘yicha o‘tilayotgan darsni kuzatadilar.

3.Modul dasturi asosida o‘quvchilar materialni mustaqil ravishda darsliklardan foydalanilgan holda batafsil o‘rganadilar. Qiyinchiliklar tug‘ulganda ular o‘qituvchi yordami murojaat qilishhadi. Odatdagi qiyinchiliklarni xattaxta oldida muxokama qilinadi.

4.materialni mustaxkamlash «nazorat ishi” kartochkalardan foydalanilgan xolda bajariladi. Bu ish qiziqarli o‘tishi uchun jiftlar va guruhlar usulida foydalanishh mumkin. Bunda mashg‘ulot o‘zaro nazorat va o‘qitish bilan boyitiladi. Baxo quyilmaydi. (to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bajarilgan ish xisobga olinadi).

5.Baho faqa modulni to‘liq o‘rganilganidan so‘ng yakuniy qilib chiqariladi.

Mikromodul uchun baxoni joriy sinov va topshiriqlar natijasiga ko‘ra qo‘yiladi. “Tekshiruv ishini” o‘quvchi tayyorgarligiga ko‘ra topshiriq darajasini o‘zi tanlaydi: majburiy topshiriqlarni tanlansa (d-belgili) faqat 3 ball, undan qiyinrog‘iga (Yo) 4 ball, mustaqil fikrlashni talab qiladiganlarini tanlasa 5 ball olishi mumkin.

Nazorat metodikasini an‘anaviy (og‘zaki javob, masala echish, yozma testlar) yoki noa‘nanaviy (hammadan oldin modulni a‘lo topshirgan o‘quvchilar boshqalardan nazorat olishga xaqi bor) bo‘lishi mumkin.

6.Yakuniy nazorat ishidan oldin umumlashtiruvchi dars o‘tiladi. U har xil shaklda bo‘lishi mumkin. Bu quyidagicha bo‘lishi mumkin:

sinf guruhlarga bo‘linib, har bir guruh blokning bir qismi bo‘yicha olgan bilimlarni tizimga solib uning vakili boshqalarga taqdimot qiladi. Bu ish anjuman shaklida o‘tib o‘quvchilar ma‘ruza va referatlar tayyorlaydilar.

7.Yakuni baxo yakuniy nazorat ishi bo‘yicha sinov mezonlari asosida chiqariladi.

Bahoga rozi bo‘lmagan o‘quvchi qayta topshirishga (1 marta) xaqi bor. Bunda baxoni tushishiga sabab bo‘lgan qism kengaytirilgan holda topshiriladi.

-bu texnologiyani qo‘llash natijasi o‘quvchilarning o‘qishga qiziqish va faolligi oshadi.

2.3. «Milliy ko’ylak tikish ketma-ketligini tuzish, mayda bo’laklarni tayyorlash» mavzusi bo’yicha amaliy mahsg’ulot ishlanmasi

II. MAVZU: «Milliy ko’ylak tikish ketma-ketligini tuzish, mayda bo’laklarni tayyorlash».

III. MAQSAD: Milliy ko’ylak mayda bo’laklarini tikish ko’nikmalarini shakllantirish.

IV. O’QUV SOATLARI: 6 soat (240 daqiqa).

• yoqani tayyorlab olish.
• koketkani tayyorlab olish.
• yeng tayyorlash.
• etak qismiga ishlov berish.
• lozim pastki va yuqori qirqimlariga ishlov berish.

• yoqani tikish texnologiyasi;
• kaketkani tikish texnologiyasi;
• eng tikish texnologiyasi;
• etak qismini tikish texnologiyasi;
• lozim pastki va yuqori qirqimlarini tikish texnologiyasi.

VII. MAVZU DOIRASIDAGI ASOSIY MA’LUMOTLAR:
Ayollar ko’ylagining yoqalari konstruktiv jihatdan yoqalarga ajratiladi. Gazlama turiga qarab ularga yelimli qotirma qo’yiladi. Ostki yoqaning teskari tomoniga qotirma materialni kleyli tomonini, chetki qirqimlariga 0,5-0,7 sm. yetkazmay namlangan mato yordamida dazmollab yopishtiriladi. Ostki yoqaga kerakli shakl berish uchun qotirma tomonidan yoqa o’rtasidan boshlab qotirma va qaytarma qirqimlari bo’ylab oldin bir tomonga keyin ikkinchi tomonga ostki yoqa cho’zib dazmollanadi. Buning uchun ostki yoqa ko’tarmasi qirqimini ishlovchi tomonga qaratib qo’yib, namlab ko’tarmaning va qaytarmaning qirqimlari tortibroq turiladi va yoqa uchlarini ishlovchidan chetga chiqarib turiladi. Ostki yoqani andozaga binoan aniqlab bo’r bilan chiziladi va kerakmas joylarini qirqib tekislanadi. Ostki yoqa shakliga mo’ljallab, har bir ustki yoqa alohida, teskari tomondan aniqlanadi va qirqib tekislanadi. Ostki yoqa o’ngi tomonini yuqoriga va uning ustiga ustki yoqa o’ngini pastga qaratib qo’yiladi va qirqimlarini ostki yoqa qirqimlari bilan tekislanadi. Uchala tomoniga 0,7 sm. kenglikda ag’darma chok bilan tikilinadi. Tikilgan yoqani burchaklaridan tikilgan chokka 0,1-0,2 sm. yetkazmay kesib chiqamiz. Yoqani o’ngiga ag’darib, burchaklarini to’g’rilab ustki yoqadan 1-2 mm kenglikda kant chiqarib, ostki yoqa tomonidan yoqani ziyi ko’klanadi va dazmollanadi. Yoqani chetki qirqimlarini 0,5 sm kenglikda bezak va bahyaqator yurgiziladi.

Kostyum tanlashda nimaga e’tibor berish kerak?

Kostyum erkaklar kiyimi orasida eng e’tiborga loyig‘i desak adashmagan bo‘lamiz. U erkakka viqor va savlat beradi. Lekin noto‘g‘ri tanlangan kostyum ushbu salobat va viqorni buzib qo‘yishi mumkin. Bu galgi maqolamizda kostyum tanlayotganda qaysi jihatlarga e’tibor berishingiz kerakligi haqida to‘xtalib o‘tamiz.

Kostyumning badanga mos kelishi

Kostyum kiyib ko‘rayotganingizda o‘zingizni bo‘sh qo‘yib qo‘llaringizni yonga tushuring, elkalaringiz va belingizni tekis holda tuting. Shu turishingizda kostyum ustingizda juda keng yoki juda tor bo‘lmasligi kerak. Qo‘lingizni ko‘tarib ko‘ring, yoki o‘tirib-turish singari tabiiy harakatlar qiling. Bu harakatlarni qulay qila olayapsizmi yo kostyum noqulaylik tug‘dirayaptimi e’tibor bering.

Kostyum elkada tekis turishi kerak. Kostyum elkasining uzunligi elkangizning uzunligi bilan baravar bo‘lib elkaning engga ulangan qismi na osilib turishi kerak va na teppaga qarab tortilib turgan bo‘lishi kerak.

Kostyum yoqasi ko‘ylagingizning yoqasiga yopishib turishi kerak. Agar ikkalasining orasida masofa bo‘lsa, kostyum yoqasi keng degani. Agar kostyum yoqa qismi tor bo‘lsa yoqaning pasti bukilib turadi.

Kostyumning kengligi

Kostyum kiyib ko‘rayotganingizda kostyumning faqat tepa tugmasini qadab ko‘ring. Shunda kostyumning old qismi osilib turmasligi kerak yoki pastki qismlari yubkaga o‘xshab tashqariga qarab qolmasligi kerak

Kostyumning tugmasi oson qadaladigan bo‘lishiga e’tibor bering va tugma qadalgan joydan bukuk chiziqlar chiqib qolmasligi kerak. Kostyumning past qismi ozgina ochiq bo‘lsa bo‘ladi, lekin juda bir biridan uzoqlashib ochilib ketib, tagidan ko‘ylagingiz ko‘rinib turmasligi kerak.

Engning uzunligi

Kostyum engining uzunligi shunday bo‘lishi kerak-ki tagidan kiygan ko‘ylagingizning engi bir yoki ikki barmoq chiqib turishi kerak. Kostyum engi ko‘ylak engidan juda yuqori chiqib ketmasligi va juda pastga tushib ketmasligi kerak.

Kostyum uzunligi

Kostyum uzunligining to‘g‘ri bo‘lishi juda muhim. Kostyumning uzunligi dumbaning yarmini yopadigan bo‘lishi kerak.

Yana qo‘lingizni bo‘sh qo‘yganingizda kostyumning pasti panjangizning o‘rtasida turishi kerak

Shimning kengligi

Shimning orqa qismi orqangizda bir tekis turishi kerak. Shimning tagida ich kiyimingiz bemalol turishi kerak. Shim oyoqlaringiz orasida osilib turmasligi hamda juda tor ham bo‘lmasligi kerak.

Shimning kengligi sizga mos emasligini dumbaning tagida gorizontal (tor) yoki U-simon (keng) chiziqlar paydo bo‘lganidan bilishingiz mumkin.

Shimning uzunligi

Shimning pasti qismi oyoq kiyimingizning ustiga tushib turishi va unda bir chiziq paydo bo‘lishi kerak, lekin undan o‘tib ketmasin. Shimning orqa tarafi oldiga nisbatan sal uzunroq bo‘lib turishi mumkin. Lekin orqa poshnadan balandroqda turishi kerak. “Zamin” yangiliklarini “Instagram”da kuzatib boring