Sug urta: mohiyati, vazifalari, shakllari, sug urta tushunchasi va sug urta turlari. Ijtimoiy sug urta tushunchasi va turlari

Sovet davrida ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan majburiy sug‘urtalash ijtimoiy sug‘urtalash tizimi tarkibiga kiritib qo‘yildi, bu ishni bajarish esa maxsus tashkil etilgan Ijtimoiy sug‘urta fondi zimmasiga yuklatildi. Mazkur fond 1990 yillarning boshlariga qadar kasaba uyushmasi tomonidan boshqarib turildi. Aytish joizki, Sovet Ittifoqida baxtsiz hodislardan zarar ko‘rganlarga barcha to‘lovlar (shu jumladan davlat ijtimoiy ta’minot tizimi orqali tayinlanadigan to‘lovlar ham) yo nogironlik va boquvchisini yo‘qotganlik bo‘yicha nafaqalar to‘lashning umumiy tizimi orqali, yoki vaqtinchalik ish qobilyaitini yo‘qotganlik bo‘yicha nafaqalar tizimi orqali amalga oshirilardi. Keyinchalik, 1980 va 1990 yillarning boshida

Sug‘urta haqida nima bilamiz?

Odamlarning yaxshi yashashi uchun qulay sharoit yaratish, zarur hayotiy vositalarga bo‘lgan ehtiyojini to‘la qondirish, ish bilan ta’minlash — demografik o‘sish sur’ati yuqori bo‘lgan mamlakatlar oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi.

Inson yashar ekan, u doimo yaxshilikka ezgulikka intiladi. Ammo ba’zida hayotimizda kutilmagan hodisalar ro‘y beradiki, insonlar ma’nan og‘ir ahvolga tushishi bilan birga moddiy qiyinchiliklarga ham yuz tutadi. Baxtsiz xodisa yoki kutilmagan nohush holatlardan hech birimiz himoyalangan emasmiz.

Shu o‘rinda, fuqarolarimiz uchun sug‘urta turlari haqida batafsil ma’lumot berib borishni lozim deb topdik.

Bugun “Aholini baxtsiz hodisalardan va yuqumli kasalliklardan sug‘urta qilish” turi haqida fikr yuritamiz.

Ushbu sug‘urta turida sug‘urta obyekti bo‘lib sug‘urtalangan shaxsning xayoti va sog‘ligi bilan bog‘liq bo‘lgan mulkiy manfaatlari hisoblanadi va sug‘urta polisiga asosan, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, O‘zbekiston Respublikasida doimiy istiqomat qiluvchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar sug‘urtalanadi.

Masalan: “KAFOLAT sug‘urta kompaniyasi” AJ’da “Aholini baxtsiz hodisalardan va yuqumli kasalliklardan sug‘urta qilish” turi bo‘yicha 2 000 000 so‘mga o‘zingizni yoki yaqinlaringizni sug‘urta qildirsangiz 12 000 so‘m sug‘urta mukofoti to‘laysiz. Eslatib o‘tamiz: sug‘urta polisi bir yil muddatga beriladi va kompaniya Siz to‘lagan 12 000 so‘mga 2 000 000 so‘m javobgarlik olib boradi.

Siz bitta polisningo‘zida ham baxtsiz xodisalardan ham yuqumli kasalliklardan sug‘urta qilish imkoniga ega bo‘lasiz.

Agar, 3 000 000 so‘mga sug‘urta qildirsangiz 18 000 so‘m sug‘urta mukofoti to‘lanadi. 5 000 000 so‘mga 30 000 so‘m sug‘urta mukofoti to‘lanadi.

Sug‘urta qildirganingizdan so‘ng sug‘urta agentidan “Sug‘urta polisini” olishni unutmang. Sug‘urta mukofotini to‘laganingizdan so‘ng sug‘urta agenti (sug‘urta kompaniyasi vakili) tomonidan “Sug‘urta polisi” taqdim etilishi shart.

Quyidagi baxtsiz xodisalar sug‘urta hodisalari deb tan olinadi, ya’ni quyidagilar sodir bo‘lganda, sug‘urta kompaniyasi Sizga sug‘urta to‘lovini to‘lab beradi:

a) zaharli o‘simliklar, kimyoviy moddalar, dori-darmonlar, sifatsiz oziq-ovqat mahsulotlaridan (oziq-ovqat toksikoinfeksiyasi – salmonellyoz, ichburug‘ va hokazolardan tashqari) tasodifan kuchli zaharlanish, suyak chiqishi yoki sinishi (patologik suyak sinishi bundan mustasno), kuyish, sovuq urishi, elektr toki urishi, qisilib qolish, kana ensefaliti (kana ensefalomiyeliti) yoki poliomelit bilan kasallanish (basharti bu hodisalar sug‘urta amalda bo‘lgan davrda yuz bergan bo‘lsa) natijasida Sug‘urtalangan shaxsning salomatligi turg‘un buzilishi, ya’ni shikastlanganorganishining buzilishi;

b) shikastlangan a’zoning ishi buzilishiga sabab bo‘lmagan suyak chiqishi, sinishi, mushak, pay, paychaning butkul uzilishi, ichki organlarning shikastlanishi, yuzning yumshoq to‘qimalari kuyib, jarohatlanib yoki sovuq urib kosmetik jihatdan sezilarli darajada chandiqlar yoxud pigment dog‘lari hosil bo‘lishi, bosh miya chayqalishi, shuningdek tana va oyoq-qo‘llarning yumshoq to‘qimalari shikastlanib ancha katta chandiqlar yoki keng pigment dog‘lari yuzaga kelishi,tishlarning tushib ketishi,quloq pardasining eshitish qobiliyati pasayishiga olib kelmaydigan darajada teshilishi, ko‘zning ko‘rish qobiliyati pasayishiga olib kelmaydigan darajada chuqur jarohatlanishi natijasida sog‘liqning buzilishi;

v) Sug‘urtalangan shaxsning “a” kichik bandda ko‘rsatilgan sabablar tufayli va nafas olish yo‘llariga tasodifan begona narsa kirib qolishi, cho‘kish, anafilaktik shok, issiq urishi, organizmning haddan tashqari sovib ketishi natijasida vafot etishi(shamollash kasalliklaridan vafot etishi bundan mustasno).

Quyidagi yuqumli kasalliklar sug‘urta hodisalari deb tan olinadi va sug‘urta hodisalari bo‘yicha quyida ko‘rsatilgan jadval asosidasug‘urta puliga nisbatan foiz miqdorida sug‘urta qoplamalari amalga oshiriladi:

Masalan: “KAFOLAT sug‘urta kompaniyasi” AJ da “Aholini baxtsiz hodisalardan va yuqumli kasalliklardan sug‘urta qilish” bo‘yicha 12 000 so‘m sug‘urta mukofoti to‘lab 2 000 000 so‘mga o‘zingizni sug‘urta qildirgansiz. Polis bir yil muddatga beriladi. Ushbu sug‘urta polisi amalda bo‘lgan vaqt mobaynida A turidagi virusli gepatit kasalligiga chalingan bo‘lsangiz – kompaniyaga murojaat etib kerakli hujjatlarni taqdim etganingizdan so‘ng, kompaniya yuqorida ko‘rsatilgan ro‘yxatga ko‘ra Sizga 600 000 so‘m to‘lab beradi, ya’ni 2 000 000 so‘mning 30%ni. Agar o‘tkir poliomiyelit kasalligiga chalingan bo‘lsangiz kompaniya2 000 000 so‘m to‘lab beradi, ya’ni sug‘urta pulining 100 %ni.

“Sug‘urta xodisasi” sodir bo‘lgan xolatda, sug‘urta polisida ko‘rsatilgan telefon raqamlarga murojaat qilib, ko‘rsatilgan manzildagi sug‘urta kompaniyasi bo‘limiga yoki sug‘urta markaziga:

b) sug‘urta polisining nusxasi;

v) tibbiyot muassasasi tomonidan berilgan tibbiy ma’lumotnoma va/yoki kasallik tarixidan ko‘chirma;

g) rentgen fotosuratlari (suyak jarohatlarida);

d) sug‘urta pulini oluvchi shaxsning shaxsini tasdiqlovchi hujjat taqdim etiladi.

Ko‘rsatib o‘tilgan hujjatlar taqdim etilgandan so‘ng ish sug‘urta kompaniyasi tomonidan 15 kungacha bo‘lgan muddatda ko‘rib chiqilib, qaror qabul qilinadi va 5 bank kuni mobaynida sug‘urta qoplamasi mijozning bankdagi hisob raqamiga o‘tkazib beriladi.

O‘zingizni va yaqinlaringizni “Aholini baxtsiz hodisalardan va yuqumli kasalliklardan sug‘urta qilish” turi bo‘yicha sug‘urta qildiring. Noxush xolatga tushib qolganingizda “KAFOLAT sug‘urta kompaniyasi” AJ Sizga yordam beradi.

Kompaniya sug‘urta xizmatlari haqida batafsil ma’lumotga ega bo‘lishni istaysizmi?

Telegram kanalimizga a’zo bo‘ling;

Saytimizga kiring, kuzating, “Kafolat sug‘urta kompaniyasi” AJ faoliyatidan xabardor bo‘ling;

Mobil ilovasini yuklab oling va 20ga yaqin turdagi sug‘urta xizmatlarimizni internet orqali xarid qiling;

71-202-20-02 raqamli 24 soat mobaynida ishlaydigan Sall centerga murojaat qiling va qiziqtirgan savollaringizga javob oling.

Biz – Siz va yaqinlaringiz uchun qayg‘uramiz.

Reklama huquqi asosida.

Sug’urta: mohiyati, vazifalari, shakllari, sug’urta tushunchasi va sug’urta turlari. Ijtimoiy sug’urta tushunchasi va turlari

Video: Mavzu: Baliqchilikda mulk va tadbirkorlik shakllari va ularning bozor rivojlanishi.

Tarkib

• Kontseptsiya
• Funksiyalar
• Tasniflash
• Hayot va salomatlik
• Davolash
• Mulk sug’urtasi
• Mas’uliyatni sug’urtalash
• Ishlab chiqarish jarayonida baxtsiz hodisalar
• Qayta sug’urtalash
• Davlat tomonidan majburiy shartnoma
• Ixtiyoriy sug’urta
• Ijtimoiy sug’urta tushunchasi va turlari
• Shartnoma tuzish

Bugungi kunda sug‘urta fuqarolar hayotining barcha jabhalarida muhim o‘rin tutadi. Bunday munosabatlarning tushunchasi, mohiyati, turlari xilma-xildir, chunki shartnoma shartlari va mazmuni bevosita uning ob’ekti va tomonlariga bog’liq. Risk sug’urtaning asosiy elementidir. Bu so’z shartnoma ob’ektiga zarar yetkazilgan holatlarni anglatadi. Sug’urta tushunchasi va sug’urta turlari bir-biridan farq qiladigan xilma-xillikni belgilaydigan ko’plab risklar mavjud.Shartnoma tuzayotgan shaxslar muhim moddiy manfaatlarga ega – o’zlarini sog’lig’i, hayoti yoki mulkiga jiddiy zarar etkazish bilan bog’liq yo’qotishlardan himoya qilish.

Kontseptsiya

Sug’urta tushunchasi va umumiy ma’noda sug’urta turlari hammaga ma’lum. Bu noqulay vaziyatlarda mulkiy yo’qotishlarni kamaytirishga mo’ljallangan iqtisodiy munosabatlar tizimi. Boshqacha qilib aytganda, bunday kelishuv o’zingizni baxtsiz hodisa tufayli katta miqdorda yo’qotish xavfidan himoya qilishga yordam beradi. Ishtirokchilar o’z hissalarini qo’shadilar, ulardan zaxira fondi shakllanadi. Agar sug’urta ob’ekti (mol-mulki, sog’lig’i va boshqalar) zarar ko’rgan bo’lsa, tashkilot yo’qotishlarni qoplash uchun zarur bo’lgan miqdorni to’laydi.

Shu bilan birga, sub’ekt nafaqat turli xil zararlar bo’lsa, balki faqat shartnomada ilgari ko’rsatilgan holatlarda tovon oladi. Zararni qoplashga olib keladigan hodisa sug’urta hodisasi deb ataladi. Ushbu kontseptsiya sezilarli moddiy yo’qotishlarga olib kelishi mumkin bo’lgan tasodifiy vaziyatni anglatadi.

Bunday xizmatlar ko’rsatuvchi yuridik shaxslar sug’urtalovchilar deb ataladi. Faoliyatini amalga oshirish uchun ular davlat talablariga javob berishi va litsenziya olishi kerak. Sug’urta tushunchasi, uning funktsiyalari va turlari Rossiya Federatsiyasining tegishli qonunida ko’rsatilgan. Shunday qilib, rasmiy kompaniya bilan shartnoma imzolashga qaror qilgan shaxslar o’z huquqlarining buzilishidan qo’rqmasliklari mumkin. Tashkilotlarning faoliyati bonuslar – shartnoma shartlarida nazarda tutilgan mukofotlar bilan to’lanadi.

Funksiyalar

Ibtidoiy shaklda sug’urta tushunchasi va sug’urta turlari qadimgi davrlarda, odamlar yomon ob-havo va tabiiy ofatlarda g’alla va qurilish materiallarini zaxiralashda paydo bo’lgan. Bugungi kunda ushbu turdagi shartnomalar iqtisodiyotning asosi bo‘lib, jismoniy va yuridik shaxslarga moliyaviy barqarorlikni kafolatlaydi. Zamonaviy sug’urta tushunchasi va sug’urta turlari bosqichma-bosqich rivojlanib, iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllarining paydo bo’lishi bilan to’ldirildi. Ayni paytda bu, birinchi navbatda, tadbirkorlar uchun o‘z biznesini, fuqarolar uchun esa mehnat qobiliyatini vaqtincha yoki butunlay yo‘qotgan taqdirda o‘zini-o‘zi ta’minlash imkoniyatidir. Ushbu turdagi munosabatlar muhim funktsiyalarni bajaradi, ular orasida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin.

Funktsiya

mohiyati

Muayyan holatlar yuzaga kelganligi sababli sug’urta qildiruvchiga yo’qotishlarni qoplash uchun etarli miqdorni taqdim etish

Yirik tashkilotlar o’z daromadlarining bir qismini noqulay vaziyatlar xavfini kamaytirish uchun ajratadilar

Endowment hayot sug’urtasi nafaqat kompensatsiya funktsiyasini bajaradi, balki jismoniy shaxsga foyda keltiradi

Kompaniyalar muayyan xavflar, ularning yuzaga kelish ehtimoli haqida keng ko’lamli statistik ma’lumotlarni to’playdi

Tasniflash

Sug’urta ko’p turlarga bo’linadi, ular o’z navbatida ikki shaklga birlashtiriladi: majburiy va ixtiyoriy. Tasniflashning asosiy mezoni shartnoma predmetidir. Bugungi kunda sug’urta ijtimoiy hayotning deyarli barcha sohalarini qamrab oladi: moddiy qadriyatlar, inson salomatligi, mehnat faoliyati. Har xil turdagi munosabatlar jadvalda keltirilgan uchta sohaga birlashtirilgan.

Mulk

Shaxsiy

Mas’uliyatni sug’urtalash

Ko’chmas mulk, transport vositalari, yong’in va ofat xavfi

Hayot, sog’liq, baxtsiz hodisa ehtimoli, chet elga sayohat qilishda shartnoma tuzish

Fuqarolik, professional, ishlab chiqaruvchi, ish beruvchi, avtomobil egasi

Mulkni sug’urtalash tadbirkorlar uchun ham, jismoniy shaxslar uchun ham muhimdir. Yong’inlar, baxtsiz hodisalar va boshqa kutilmagan holatlar natijasida mulkka etkazilgan zarar katta xarajatlarga olib kelishi mumkin, bu biznes egalari ko’pincha mustaqil ravishda bartaraf eta olmaydi.Shu sababli, sug’urta shartnomasini tuzish tadbirkorlar uchun odatiy amaliyotdir. Bepul tibbiy yordam kafolatlanmagan shtatlarda shaxsiy sug’urta keng tarqalgan. Bunday shartnoma tushunchasi va turlari insonning hayoti va sog’lig’i bilan bevosita bog’liqdir. Bir vaqtning o’zida bir nechta sug’urta turlariga tegishli bo’lishi mumkin bo’lgan birlashtirilgan sug’urta turlari ham mavjud.

Hayot va salomatlik

G’arb mamlakatlarida va MDH davlatlarining badavlat fuqarolari orasida shaxsiy sug’urta keng tarqalgan. Ushbu turdagi shartnomaning kontseptsiyasi va turlarini umumiy shaklda yoritish qiyin: butun dunyo bo’ylab turli kompaniyalar faoliyatning keng doirasini qamrab oluvchi keng ko’lamli xizmatlarni taqdim etadilar. Aytishimiz mumkinki, bu munosabatlarning bir turi bo’lib, sug’urta ob’ekti shaxs va uning faoliyatiga tegishli mulkiy manfaatdir. Shartnoma predmeti bo’lishi mumkin:

• hayot;
• salomatlik;
• baxtsiz hodisa xavfi.

Ushbu turdagi shartnomaning eng keng tarqalgan ob’ekti sog’liqdir, chunki jiddiy kasalliklar katta xarajatlarga olib kelishi mumkin. Tibbiy sug’urta tushunchasi va turlari spektrga va shunga mos ravishda klinikada ko’rsatiladigan xizmatlarning narxiga qarab farqlanadi. Shartnomaning eng noodatiy ob’ekti – bu insonning hayoti. Ushbu sug’urta turi jismoniy shaxsga ma’lum muddatdan keyin (masalan, nafaqaga chiqqanda) yoki uning vafotidan keyin merosxo’rlarga to’lanadigan pul mablag’larini to’plashni nazarda tutadi. Shunday qilib, shartnoma oilani himoya qilishga va qulay keksalikni ta’minlashga yordam beradi. Baxtsiz hodisalardan sug’urtalash qisqa muddatga amal qiladi. Kompensatsiya tashqi sabablarga ko’ra vafot etgan yoki nogiron bo’lib qolganda to’lanadi. Bunday shartnoma ko’pincha yo’lovchilar, kompaniya xodimlari yoki sayyohlar tomonidan tuziladi.

Davolash

Inson salomatligi bilan bog’liq turli xil shartnomalar mavjud, ammo umumiy bo’lgan tibbiy sug’urta tushunchasi va turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Avvalo, bu fuqarolarning ijtimoiy himoyasi bo’lib, u turli kasalliklar paydo bo’lganda tibbiy xizmatlarga haq to’lashda namoyon bo’ladi. Bunday sug’urtaning ikkita asosiy turi mavjud:

• majburiy (OMS);
• qo’shimcha (LCA).

Ikkinchisiga fuqarolarning chet elga chiqishlarida tuzadigan shartnomalari ham kiradi. Aksariyat mamlakatlarda, shu jumladan Rossiya Federatsiyasida majburiy tibbiy sug’urta mavjud. Uning yordami bilan davlatning barcha fuqarolari davolanish va dori-darmonlarni olishda teng imkoniyatlarga ega. Hududiy CHI fondi ma’lum bir hududdagi sug’urtalangan shaxslar soniga qarab, CHI sug’urtalovchilarining hisob raqamiga pul o’tkazadi.

Ixtiyoriy tibbiy sug’urtani ko’rib chiqing, shakllari davlat sug’urtasidan unchalik farq qilmaydigan tushunchasi, turlari. Farqi shundaki, bunday turdagi munosabatlarda mijozlarga alohida davolash-profilaktika muassasalarida qo’shimcha xizmatlar ko’rsatiladi. Shartnoma tijorat asosida amal qiladi va tor mutaxassislardan yaxshiroq davolanishga imkon beradi. Chet elga chiqishda tibbiy sug’urta shartnomasi ham tuziladi. Ba’zi mamlakatlar uchun bu tartib majburiy hisoblanadi.

Mulk sug’urtasi

Ushbu turdagi shartnoma moddiy boyliklarni – narsalarni, transport vositalarini, ko’chmas mulkni himoya qilish uchun mo’ljallangan. Ham jismoniy, ham yuridik shaxslar mulkni sug’urta qilishlari mumkin. Shartnoma tushunchasi va turlari avvalgi shartnoma turiga o’xshaydi, faqat shartnoma ob’ekti moddiy risklar bo’lib, inson faoliyati emas. Mulkni sug’urtalash – bu narsalarga egalik qilish, tasarruf etish va ulardan foydalanish bilan bog’liq manfaatlarni himoya qilish. Shartnomada ko’rsatilgan moddiy boyliklarga zarar yetkazilgan taqdirda, mijozga kompensatsiya to’lanadi. Shaxsiy shartnomada bo’lgani kabi, shartnoma ham ikki shaklga ega: majburiy va ixtiyoriy.

Ko’rinish

mohiyati

Yong’in, portlash, chaqmoq urishi, halokatli transport vositasining qulashi natijasida etkazilgan zararni qoplash

Ishlamaydigan, nuqsonli yoki ishlab chiqarish uchun yaroqsiz uskunalarni sotib olish xarajatlarini qoplash

Savdo faoliyati uchun yomon sharoitlar yuzaga kelishi bilan bog’liq yo’qotishlarni qoplash

Ishlab chiqarishdagi uzilishlar tufayli yo’qotish

Biznes to’xtab qolgan taqdirda yo’qotilgan foyda uchun kompensatsiya

Avtotransport vositasini yoki ular tomonidan tashilgan tovarlarni sug’urta qilish

Bo’ron, avtomashina urilishi, talonchilik, baxtsiz hodisa natijasida etkazilgan zararni qoplash

Agar mol-mulk yo’q qilingan bo’lsa va uni qayta tiklash mumkin bo’lmasa, uning egasiga to’liq qiymati to’lanadi. Agar narsalarga zarar etkazilgan bo’lsa, to’liq miqdor emas, balki ularni ta’mirlash uchun zarur bo’lgan qismigina qoplanadi.

Mas’uliyatni sug’urtalash

Ba’zan bunday turdagi shartnoma tasniflashda alohida holatda ajratilmaydi, balki mulk shartnomasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Biroq, u ba’zi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu turdagi sug’urta ob’ekti shaxsning uchinchi shaxslar oldidagi ularga yoki ularning mulkiga zarar yetkazganlik uchun javobgarligidir. Rossiya Federatsiyasi qonunchiligiga ko’ra, bunday holatlarda etkazilgan zararni qoplash kerak. Mijoz bilan shartnoma tuzgan kompaniya kompensatsiya to’lash uchun zarur bo’lgan miqdorni ajratadi va shu bilan mulkiy manfaatni qondiradi. Bundan tashqari, majburiy sug’urta tushunchasi va turlari ham shartnomalarni o’z ichiga oladi, ularning predmeti, masalan, avtomobil egalari uchun javobgarlikdir.

Ob’ekt

mohiyati

Baxtsiz hodisa sodir bo’lgan taqdirda, kompaniya barcha xarajatlarni mijozga to’laydi, agar ular shartnomada ko’rsatilgan miqdordan oshmasa. Uning mashinasini kim boshqargani muhim emas.

Ishlab chiqaruvchining tovarlaridan foydalanish yoki undan foydalanish paytida xaridorlarga etkazilgan zararni qoplash

Sug’urtalangan shaxs tomonidan iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida inson salomatligiga, jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkiga hamda atrof-muhitga etkazilgan zararni qoplash

Mutaxassisning ishini bajarish bilan bog’liq yo’qotishlarni qoplash (xatolar, beparvolik)

Hayvonlar, uylar va er uchastkalari egalarining, ovchilarning, ishlab chiqaruvchilarning va boshqalarning javobgarligi.

Ishlab chiqarish jarayonida baxtsiz hodisalar

Atrof-muhitning ifloslanish xavfi to’g’risidagi shartnomalar “ekologik sug’urta” deb ataladi. Shartnoma tushunchasi va turlari oldingi tasniflash pozitsiyalari qoidalarini o’z ichiga oladi. Bunday kelishuv atrof-muhitning ifloslanishi natijasida etkazilgan zararni qoplashga qaratilgan. Ba’zi baxtsiz hodisalarda er va suv ob’ektlaridan foydalanish imkonsiz bo’lib qolishi mumkin va odamlarning ma’lum bir hududda bo’lishi – sog’liq uchun xavfli. Bunday holatlar qimmatga tushadi. Ekologik sug’urta turlari:

• shaxsiy (yuqori xavfli zonada yashovchi yoki ishlaydigan fuqarolarning hayoti);
• mulk (ekologik ofat yoki baxtsiz hodisa natijasida zarar ko’rishi mumkin bo’lgan ko’chmas mulk);
• javobgarlik (faoliyati atrof-muhitga zarar etkazishi mumkin bo’lgan korxonalar).

Ba’zi shtatlarda ekologik sug’urta majburiydir. Bu asosan atrof-muhitga jiddiy zarar etkazishi mumkin bo’lgan ishlab chiqarishdagi nosozliklar yuzaga kelishi mumkin bo’lgan korxonalarga taalluqlidir (masalan, neftning oqishi).

Qayta sug’urtalash

Ba’zida kompaniyalar mijozlar bilan juda xavfli shartnomalar tuzadilar. Xavfsiz tomonda bo’lish uchun firmalar boshqa qayta sug’urtalovchi bilan shartnoma tuzadilar. Mas’uliyat va ish haqining bir qismi ularda qoladi, qolganlari esa ikkinchi kompaniyaga o’tadi. Shunday qilib, sug’urtachilar moliyaviy muvozanatga erishadilar. Xatarlarni topshirish topshiriq deb ataladi. Bunday zanjir har qanday pozitsiyadan iborat bo’lishi mumkin, masalan, ikkilamchi sug’urtalovchi javobgarlikning bir qismini uchinchi darajali sug’urtalovchiga o’tkazish huquqiga ega.Ushbu turdagi shartnomaning turli shakllari mavjud.

Majburiy qayta sug’urtalash tasnifi:

• shartnomaviy (kompaniya yoki shaxs javobgarlikning bir qismini boshqa shaxsga o’tkazishni xohlaydimi yoki yo’qmi, shuningdek, ushbu ulushning hajmini mustaqil ravishda tanlaydi);
• avtomatik (ba’zi firmalar qayta sug’urtalovchilar bilan shartnoma tuzadilar, buning natijasida ma’lum mezonlarga javob beradigan barcha operatsiyalar ularga o’tadi).

O’tkaziladigan ulush ikki yo’l bilan o’rnatilishi mumkin. Proportsional sug’urta javobgarlik, tovon va mukofotlarning mutanosib taqsimlanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, asosiy va ikkilamchi sug’urtalovchining foydalari va xarajatlari bir xil bo’ladi. Qismlarni aniqlashning yana bir usuli nomutanosibdir, chunki shartnoma taraflarining manfaatlari mutanosib emas, xususan, ulardan biri katta yo’qotishlarga duch kelishi mumkin. Bu sug’urta tushunchasi va asosiy turlari bo’lib, unda javobgarlik va haq bir necha shaxslar o’rtasida taqsimlanadi.

Davlat tomonidan majburiy shartnoma

Sug’urtalovchi kim bilan tuzilganligiga qarab shartnomaning ikki shakli mavjud. Agar tashkilot davlatga tegishli bo’lsa, u holda bu shartnomalar davlat deb ataladi, agar u yuridik shaxslarga tegishli bo’lsa – xususiy. Bundan tashqari, Rossiya Federatsiyasi qonunchiligiga muvofiq birinchi turdagi shartnoma majburiydir. Shartnomalar tuziladigan summa davlat tomonidan ushbu maqsadlar uchun maxsus ajratiladi.

Majburiy davlat sug‘urtasi iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi. Ushbu shartnoma shaklining tushunchasi, turlari, qoidalari va tariflari aniq belgilangan. Majburiy davlat sug‘urtasi deganda shartnoma taraflari o‘rtasida qonun asosida vujudga keladigan munosabatlar tushuniladi. U mamlakatning butun aholisini yoki odamlarning katta guruhlarini qamrab oladi. Majburiy sug’urta turlari mavjud:

• tibbiy;
• ijtimoiy;
• harbiy xizmatchilar;
• yo’lovchilar;
• transport vositalari egalarining javobgarligi (OSAGO);
• xavfli ob’ektlarning egalari.

Ixtiyoriy sug’urta

Ushbu turdagi shartnoma ixtiyoriy bo’lib, sub’ektning tashabbusi bilan tuziladi. Yuqorida tavsiflangan munosabatlar shaklidan farqli o’laroq, ixtiyoriy sug’urta qilish qoidalari, bunday shartnoma tushunchasi va turlari qonun bilan faqat umumiy ma’noda belgilanadi. Maxsus tariflar va shartlar shartnoma taraflari tomonidan belgilanadi. Uning turlariga sug’urta kiradi:

• hayot;
• salomatlik (doimiy va kasallik holatida);
• baxtsiz hodisalardan;
• Transport vositasi;
• yuk;
• tabiiy hodisalardan;
• transport vositalari egalarining javobgarligi;
• moliyaviy risklar va boshqalar.

Ushbu turdagi munosabatlar mijozlarni tanlab qamrab olishi bilan ajralib turadi, ya’ni kompaniya sug’urtalovchining talablariga javob bermasa, uni rad etishi mumkin. Shu bilan birga, ixtiyoriy shartnoma har doim o’z shartlariga ega. Shartnoma muddati tugagach, to’lovni yana to’lash orqali shartnomani yangilashingiz mumkin.

Ijtimoiy sug’urta tushunchasi va turlari

Ushbu turdagi shartnoma fuqarolarni nogironlik holatida, kasallik, ishsizlik yoki boquvchisini yo’qotish holatlarida moddiy ta’minlash uchun mo’ljallangan ijtimoiy ta’minot tizimiga tegishli. Ijtimoiy sug’urta tushunchasi va turlari shartnoma shakliga qarab farq qilishi mumkin, ulardan uchtasi mavjud:

• jamoaviy (kasaba uyushmalari);
• davlat;
• aralashgan.

Birinchi holda, shartnoma tuzish ixtiyoriydir va davlat tegishli moddiy himoyani ta’minlamagan holatlarda amalga oshiriladi. O‘zaro munosabatlar demokratiya, sheriklik va o‘zini o‘zi boshqarish tamoyillari asosida qurilgan. To’lovlar miqdori qat’iy emas va bevosita xodimlarning daromadlari darajasiga bog’liq.

Majburiy ijtimoiy sug’urta tushunchasi va turlari Rossiya Federatsiyasi qonunchiligi bilan aniq tartibga solinadi. Bu davlat ijtimoiy ta’minot tizimining bir qismi bo’lib, ishchilarni moliyaviy ahvolining yomonlashishini ta’minlashga qaratilgan. Majburiy ijtimoiy sug’urtaning quyidagi turlari mavjud:

• tibbiy;
• pensiya;
• vaqtinchalik nogironlik;
• baxtsiz hodisalardan;
• onalik;
• oila a’zosining vafoti munosabati bilan.

Shartnoma tuzish

Hujjatni rasmiylashtirishdan oldin anderrayting protsedurasi amalga oshiriladi – sug’urta hodisasi xavfi baholanadi. Mukofotning hajmi to’g’ridan-to’g’ri bunga bog’liq va shuning uchun jarayon ehtiyotkorlik bilan hisob-kitoblarni talab qiladi. Noto’g’ri baholangan xavf kompaniyaning sezilarli isrofgarligiga va bankrotligiga olib kelishi mumkin.

Shartnomani tuzish uchun asos mijozning yozma va og’zaki bo’lishi mumkin bo’lgan bayonoti hisoblanadi. Ushbu hujjatda sug’urtalangan shaxs xavfni eng aniq baholashga yordam beradigan faktlarni batafsil sanab o’tishi kerak. Shartnoma ikki xil shaklda tuziladi: shartnoma yoki siyosat shaklida. Birinchi holda, hujjat har ikki tomon tomonidan imzolanadi, ikkinchidan, faqat sug’urtalovchi.

3-topshiriq Sug’urta ishi fanidan mustaqil ish mavzulari

1. Fuqarolarni baxtsiz xodisalardan sug‘urtalash texnologiyasi va rivojlanish tarixi.

2. Baxtsiz xodisalardan sug‘urtalashda sug‘urta to‘lovlarini tartibga solishdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari.

Baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash mamlakat sug‘urtalash tajribasida shaxsiy sug‘urtaning eng ana’anaviy ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Biroq bozor islohotlari amalga oshirilayotgan yillar ichida jiddiy o‘zgarishlarga uchradi. Ushbu jarayon aholining muayyan guruhlari va toifalari uchun baxtsiz hodisalardan

sug‘urtalashning majburiy shakllari joriy etilganligi, korxona va tashkilotlar xodimlarini baxtsiz hodisalardan jamoa shaklida sug‘urtalashning rivoj topiishi, mamlakatimiz uchun yangi hisoblangan xorijga chiquvchi fuqarolarni sug‘urtalash kabi sug‘urta turining keng tarqalishi bilan bog‘liqdir.

Sug‘urta faoliyatini litsenziyalash shartlarida keltirilgan sug‘urta faoliyati turlari tasnifida an’naviy baxtsiz hodisdan sug‘urtalash baxtsiz hodislardan va kasalliklardan sug‘urtalash bilan almashtirilgan bo‘lib, unga quyidagicha ta’rif berilgan: “sug‘urtalovchining sug‘urta to‘lovlari bo‘yicha qayd etilgan summada yoki sug‘urta hodisasi sodir bo‘lishi munosabati bilan sug‘urtalanuvchining qo‘shimcha xarajatlarini qisman yoki to‘liq qoplanishini ko‘zda tutuvchi shaxsiy sug‘urta turlarining majmuidir (bunda har ikki to‘lov turini uyg‘unlashtirilishi ham mumkin)” * . Biroq mazkur sug‘urta nomining o‘zgarishi bilan uning mazmuni ham o‘zgarib qolmadi. Bunda sug‘urtalovchilar muayyan kasalliklar ro‘yxati bilan to‘ldirish orqali baxtsiz hodislar sug‘urtasining qoplanadigan xatarlar turini kengaytirish ko‘zda tutilgan. Kasalliklar, an’anaviy tushunchaga ko‘ra, baxtsiz hodisa hisoblanmaydi, ammo ko‘p hollarda insonga to‘satdan salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Tajribaning ko‘rsatishicha, ko‘p hollarda sug‘urtalovchilar o‘z javobgarliklarini faqat baxtsiz hodislara bilan chegaralaydilar, kassalliklar

xatarini esa tibbiy sug‘urta yoki hayotni sug‘urtalash vakolatiga qoldiradilar.

Baxtsiz hodisalardan sug‘urtalashning asosiy maqsadi baxtsiz hodisa tufayli sug‘urtalanuvchi salomatligi va hayotiga etkazilgan zararni qoplashdir.

Baxtsiz hodislardan sug‘urtalash o‘z tarixini XIX yuz yillikdan boshlagan. Uning yuzaga kelishi ko‘p jihatdan temir yo‘l transportining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Biroq baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash g‘oyasi bir muncha oldin ham ma’lum bo‘lgan. Visbi dengiz huquqi 1541 yildayoq kema egasi o‘z kapitanining hayotini baxtsiz hodisalardan sug‘rulashni talab etgan. Gollandiyada esa 1665 yildayoq yollangan askarlarning turli a’zolarini yo‘qotganligi uchun haq to‘lash tabeli mavjud bo‘lgan. Germaniyada XVIII asrda turli suyak sinishlari holatlari uchun o‘zaro yordam ittifoqlari tuzilgan.

XIX asrga kelib, boshqalardan avvalroq temir yo‘l transport xizmati paydo bo‘lgani sababli, bu sug‘urta turi Angliyada taraqqiy topa boshladi. 1849 yilda Angliyada temir yo‘llardagi baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash birinchi kompaniyasi – “Railway Death Passengers Company” tashkil etildi. 1850 yilda Accidental Death Insurance Company nomli yangi sug‘urta kompaniyasi vujudga keldi, u har qanday sabab bilan olinadigan turli tan jarohatlaridan sug‘urtalash faoliyatini olib bordi. Keyinchalik, ko‘plab evropa mamlakatlarida tadbirkorlarning ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan baxtsiz hodislar uchun fuqarolik javobgarligi to‘g‘risidagi qonun qabul qilinishi bilan hamda maxsus ishchi o‘onunchiligi paydo bo‘lishi bilan, ko‘plab sug‘urta kompaniyalari sug‘urtaningn mana shu sohasiga e’tibor qaratib, baxtsiz hodisadan sug‘urtalashning xilma-xil mahsulotlarini taklif eta boshladilar. Ayniqsa ish beruvchilar va xodimlarning birgalikdagi badallari hisobiga jamoat asosida sug‘urtalash muhim ahamiyat kasb etdi. Baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash bilan bir qatorda to‘satdan kasallanishlar (qizilcha, terlama va h.k.) holatidan sug‘urtalash rivoj topa boshladi.

Rossiyada baxtsiz hodisalardan sug‘urtalashning taraqqiy topishida ishchilar qonunyati muhim ahamiyat kasb etdi. Ishchilar harakati bosimi ostida va evropa mamlakatlaridan ibratlangan holda 1903 y. 2 iyundagi qonun bilan Baxtsiz hodisalar oqibatida fabrika-zavod, tog‘ va tog‘-zavod sanoati korxonalarida zarar ko‘rgan ishchi-xizmatchilarni, shuning barobarinda ularning oila a’zolarini mukofotlash qoidalari ishlab chiqildi. Mazkur hujjat ish beruvchi zimmasiga xodimga ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa tufayli etkazilgan zararni vaqtinchalik ishga yaroqsizlik nafaqalari (ish haqining 50%) tarzida to‘lash, tibbiy xarajatlarni to‘lab berish va nogironlik pensiyasini (mehnat layoqat to‘liq yo‘qotilgan holda ish haqining 2/3 qismi) tayinlash, va boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasini (bevalar uchun to‘liq pensiyaning 1/3 qismi, etimlar uchun 1/6 qismdan) to‘lash, shuningdek dafn xarajatlari uchun fayd etilgan nafaqa (30 rub) to‘lash majburiyatini yukladi.

1912 yilda yollangan xodimlarni majburiy sug‘urtalashni yo‘lga qo‘ygan bir to‘plam hujjatlar doirasida bir muncha mukammal hujjat – ishchilarni baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash Qonuni va Nizomi qabul qilindi. Baxtsiz hodisalardan majburiy sug‘urtalash xususiy fabrika-zavod, tog‘ sanoatining barcha korxonalarida ishlovchi, suv kema transportida, temir yo‘l trasportida ishlovchi barcha ishchilarga nisbatan joriy etildi. Xodimlar soni 20 dan kamroq bo‘lgan korxonalarning, Sibir va O‘rta Osiyodagi davlatga tegishli zavodlarga nsbatan qo‘llanmas edi. Umumiy soni 12 mln. bo‘lgan yollanma ishchilardan faqat 3 mln. kishi qonun ta’siri ostiga tushar edi. 14 ta hududiy va bitta tarmoq sug‘urta shikatlari tashkil etildi va ular o‘z hududlaridagi va tarmoqlaridagi korxonalardan sug‘urta badallarini to‘plash hamda ishchilarni sug‘urtalash ishlari bilan ug‘ullanar edi. Badallarni beistisno tarzda faqat ish beruvchilar to‘lardi, tariflar esa shirkatning umumiy majlisi qarori asosida ish haqiga nisbatan o‘rnatilardi, shuningdek bunda muayyan korxonadagi mehnat sharoitining xavflilik darajasi hisobga olinardi, ya’ni to‘qimachilik korxonalari uchun 1%, tog‘-kon korxonalari uchun 10% gacha qilib belgilangan edi. Nafaqalar tizimi esa 1903 yildagi shartlar asosida saqlanib qoldi.

Majburiy sug‘urtalashdan tashqari inqilobgacha Rossiyada baxtsiz hodisalardan sug‘urtalashning ixtiyoriy shakllari ham taraqqiy topa boshladi. Bu ish bilan yirik aksiyadorlik kompaniyalari (“Slamandra”, “Rossiya”), shuningdek o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari shug‘ullanar edi.

Sovet davrida ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan majburiy sug‘urtalash ijtimoiy sug‘urtalash tizimi tarkibiga kiritib qo‘yildi, bu ishni bajarish esa maxsus tashkil etilgan Ijtimoiy sug‘urta fondi zimmasiga yuklatildi. Mazkur fond 1990 yillarning boshlariga qadar kasaba uyushmasi tomonidan boshqarib turildi. Aytish joizki, Sovet Ittifoqida baxtsiz hodislardan zarar ko‘rganlarga barcha to‘lovlar (shu jumladan davlat ijtimoiy ta’minot tizimi orqali tayinlanadigan to‘lovlar ham) yo nogironlik va boquvchisini yo‘qotganlik bo‘yicha nafaqalar to‘lashning umumiy tizimi orqali, yoki vaqtinchalik ish qobilyaitini yo‘qotganlik bo‘yicha nafaqalar tizimi orqali amalga oshirilardi. Keyinchalik, 1980 va 1990 yillarning boshida

davlat ta’minotidan tashqari, ish beruvchining o‘zi ham xodimlarga etkazilgan zararni qoplash bo‘yicha xususiy javobgarlikka ega bo‘la boshladi.

Baxtsiz hodisalardan ixtiyoriy sug‘urtalash ishi Davlat sug‘uta idoralari bajarar edi. Sug‘urtaning bu tkri shaxsiy sug‘urtalash sohasida ancha keng tarqalgandi. SHartnoma asosan 1 yil muddatga tuzilar edi va etkazilgan tan jarohatlarining xususiyatiga qarab, qayd etilgan summani to‘lanishini ko‘zda tutar edi. Muomalaga layoqatli fuqarolar bilan bir qatorda bolalarni ham sug‘utalash mumkin bo‘ladi.

O‘tgan asrning boshlarida hozirgi O‘zbekiston hududida Rossiya sug‘urta tashkilotlarining vakolatxonalari faoliyat ko‘rsatgan va ular aholiga shaxsiy sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishgan.

1917 yildan 1990 yilgacha mamlakatimizda shaxsiy sug‘urtalash ishlari davlat sug‘urta organlari (Gosstrax) tomonidan amalga oshirilgan. Ana shu davrda sug‘urta shartlari, qoidalari va tariflari markazda-Moskvada ishlab chiqilar va aksariyat hollarda mahalliy shart-sharoitlar va xususiyatlar hisobga olinmas edi.

1991 yilda O‘zbekistonning o‘z siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini qo‘lga kiritishi hayotimizning barcha jabhalari qatorida sug‘urta sohasini ham bozor munosabatlari tamoyillariga mos ravishda rivojlanishi uchun sharoit yaratdi. To‘g‘ri, mustaqillikning dastlabki yillarida iqtisodiyotda ro‘y bergan keskin o‘zgarishlar qisqa muddat bo‘lsada pulning qadrsizlanishiga, pirovardida, aholi turmush darajasining pasayib ketishiga olib keldi. SHubhasiz, bu holat shaxsiy sug‘urtaning aholi o‘rtasidagi ommaviyligiga putur etkazdi. Natijada, bu sug‘urta turlari bo‘yicha sug‘urta shartnomalari soni va sug‘urta mukofotlari miqdori kamaydi.