Ona tili darslik 2022

Fikrimcha, bu darslik mualliflarining texnik xatosi tufayli kelib chiqqan. Chunki bu tasnif berilgan mavzuning o‘zida g‘ va q undoshlari juftligiga ishora qilingan. Shu mavzudagi qoidaga e’tibor bering: “So‘z oxirida g va k hamda g‘ va q jarangli va jarangsiz undoshlari o‘rtasidagi farq yo‘qolib, har ikki undosh bir xil k va q holida talaffuz qilinsa ham, yozuvda g va k, q va g‘ harflari orqali yoziladi” (5-sinf “Ona tili” darsligi, 143-bet).

Ona tili darslik 2022

O`zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasining matni va musiqasi O`zbekiston Respublikasining 1992 yil 10 dekabrdagi 768-XII-sonli «O`zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi to`g`risida»gi Qonuni bilan tasdiqlangan.

O`zbekiston Respublikаsining Dаvlаt mаdhiyasi O`zbekiston Respublikаsi Dаvlаt suverenitetining rаmzidir.

O`zbekiston Respublikаsining Dаvlаt mаdhiyasigа zo`r ehtirom bilаn qаrаsh O`zbekiston Respublikаsi hаr bir fuqаrosining vаtаnpаrvаrlik burchidir.

Mutal Burhonov musiqasi
Abdulla Oripov so’zi

Serquyosh hur o’lkam, elga baxt, najot,
Sen o’zing do’stlarga yo’ldosh, mehribon!
Yashnagay to abad ilmu fan, ijod,
Shuhrating porlasin toki bor jahon!

Naqarot:
Oltin bu vodiylar – jon O’zbekiston,
Ajdodlar mardona ruhi senga yor!
Ulug’ xalq qudrati jo’sh urgan zamon,
Olamni mahliyo aylagan diyor!

Bag’ri keng o’zbekning o’chmas iymoni,
Erkin, yosh avlodlar senga zo’r qanot!
Istiqlol mash’ali tinchlik posboni,
Xaqsevar, ona yurt, mangu bo’l obod!

Naqarot:
Oltin bu vodiylar – jon O’zbekiston,
Ajdodlar mardona ruhi senga yor!
Ulug’ xalq qudrati jo’sh urgan zamon,
Olamni mahliyo aylagan diyor!

O’ZBEKISTON RESPUBLIKАSINING DАVLАT BАYROG’I

Davlat bayrog`i O`zbekiston Respublikasining 1991 yil 18 noyabrdagi 407-XII-sonli «O`zbekiston Respublikasining Davlat bayrog`i to`g`risida»gi Qonuni bilan tasdiqlangan.

O`zbekiston Respublikаsining Dаvlаt bаyrog`i O`zbekiston Respublikаsi dаvlаt suverenitetining rаmzidir.

O`zbekiston Respublikаsining Dаvlаt bаyrog`i xаlqаro munosаbаtlаrdа O`zbekiston Respublikаsining timsoli bo`lаdi.

O`zbekiston Respublikаsining Dаvlаt bаyrog`i — bаyroqning butun uzunligi bo`ylаb o`tgаn to`q moviy rаng, oq rаng vа to`q yashil rаngli uchtа endаn tаrkib topgаn to`g`ri to`rtburchаk shаklidаgi mаtodir.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT GERBI

Davlat gerbi O`zbekiston Respublikasining 1992 yil 2 iyuldagi 616-XII-sonli «O`zbekiston Respublikasi Davlat gerbi to`g`risida»gi Qonuni bilan tasdiqlangan.

O`zbekiston Respublikаsi Dаvlаt gerbi quyidаgi ko`rinishgа egа: tog`lаr, dаryolаr vа so`l tomoni bug`doy boshoqlаridаn, o`ng tomoni esа chаnoqlаri ochilgаn g`o`zа shoxlаridаn iborаt chаmbаrgа o`rаlgаn gullаgаn vodiy uzrа quyosh zаrrin nurlаrini sochib turаdi. Gerbning yuqori qismidа Respublikа hurligining rаmzi sifаtidа sаkkizburchаk tаsvirlаngаn bo`lib, uning ichki qismidа yarim oy vа yulduz tаsvirlаngаn. Gerbning mаrkаzidа bаxt vа erksevаrlik rаmzi — qаnotlаrini yozgаn Humo qushi tаsvirlаngаn. Gerbning pаstki qismidа O`zbekiston Respublikаsi Dаvlаt bаyrog`ini ifodа etuvchi chаmbаr lentаsining bаntidа «O’zbekiston» deb yozib qo`yilgаn.

O`zbekiston Respublikаsi Dаvlаt gerbining rаngli ko`rinishidа: Humo qushi vа dаryolаr — kumush rаngidа; quyosh, boshoqlаr, pаxtа chаnoqlаri vа «O’zbekiston» yozuvi — oltin rаngidа; g`o`zа shoxlаri vа bаrglаri, tog`lаr vа vodiy — yashil rаngdа; chаnoqlаrdаgi pаxtа — oq rаngdа; lentа — O`zbekiston Respublikаsi Dаvlаt bаyrog`ining rаnglаrini аks ettiruvchi uch xil rаngdа; sаkkizburchаk — oltin zаrhаl bilаn hoshiyalаngаn holdа hаvo rаngdа; yarim oy vа yulduzlаr — oq rаngidа tаsvirlаngаn.

Ona tili darslik 2022

Bu boradagi bahslar Xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatovning masala yuzasidan tushuntirish berishi hamda O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi rahbari Alisher Qodirovning vazir fikrlariga nisbatan bildirgan e’tirozlaridan keyin ancha jonlandi.

Kun.uz muxbiri masala yuzasidan batafsil ma’lumot olish hamda fan soatlarining nima sababdan optimizatsiya qilinayotganiga aniqlik kiritish maqsadida Respublika ta’lim markazi rahbari Shuhrat Sattorov bilan intervyu uyushtirdi.

– Shuhrat aka, mavzuga kirishdan avval ta’lim markazi faoliyati bo‘yicha ma’lumot bersangiz.

– Respublika ta’lim markazi ta’lim tizimining yuragi deb aytishimiz mumkin. Ta’limning mazmun-mohiyati va keyingi rejalari aynan shu markazda tayyorlanadi. Oddiy o‘quv standartlaridan boshlab, o‘quv dasturi va darsliklar, o‘qitish metodikasigacha shu yerda yaratiladi. Nimani o‘qitamiz va qanday o‘qitamiz, degan savollarga respublika ta’lim markazi javob beradi.

– Fikr va munozaralarga sabab bo‘layotgan o‘zgarish – maktablarda ona tilini fani soatlarining qisqarishdan qanday maqsad ko‘zlangan? Shuningdek, bu fan misolida aynan qanday optimizatsiya kutilmoqda?

– Birinchi navbatda qayd etib o‘tish lozimki, Alisher Qodirovni kuchli siyosatchi sifatida bilamiz, lekin u bunday bayonot berishdan avval masalaning mohiyatiga yetib borganida juda yaxshi bo‘lardi. Bugun oldimizdagi asosiy maqsad o‘zgarish emasmi? Taraqqiyotni xohlasak, o‘zgarishimiz kerak emasmi? Yangiliklarni qabul qilishimiz kerak emasmi? Agar biz har qanday yangilikka ehtiros bilan munosabat bildiradigan bo‘lsak, bu o‘sha yangilikni omma oldida yomonotliq qilishi mumkin. Yoki hukumatni xalqqa dushman qilib ko‘rsatishi mumkin. Bayonotda bir qator anglashilmovchiliklar mavjud. Til bu – inson tafakkurini shakllantiruvchi juda katta xazina, boylik. Biz ham aynan tilning orqasidan shunchalik aziz bo‘lib yuribmiz.

Xalq ta’limi vazirining 52-sonli buyrug‘i mavjud – “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2020-2021 o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejasini tasdiqlash to‘g‘risida”. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun haftalik o‘quv soatlari belgilanadi. Bir hafta davomida bola qaysi fanni necha soat o‘qishi belgilab berilgan. Bunda hech bir sinfda ona tili ikki soat o‘qitilishi ko‘rsatilmagan. Vaholanki, bayonotda ona tili ikki soat o‘qitilarkan, deb aytilmoqda. Bu yil maqbullashtirilgan boshlang‘ich 2-, 4-, sinflarda o‘quvchi ona tilini 7 soatdan o‘qiyapti. 5-, 6-sinflarda esa olti soatdan o‘qiyapti. Ya’ni o‘quvchi bir kunda beshta fan o‘qisa, shulardan biri ona tili.

O‘quvchining sinfda biron fanni o‘zlashtirish uchun ajratgan vaqtini ko‘rsatuvchi o‘quv yuklamasi mavjud. O‘quvchilar hafta davomida 327 soat vaqtini sinfxonasida turli fanlarni o‘qish bilan o‘tkazishadi. 2019-2020 o‘quv yilida mana shu ko‘rsatkich 327 soat edi, yangi o‘quv yilidan boshlab buni yanada maqbullashtirish topshirig‘i berildi. Haftalik o‘quv yuklamasini 314 soatga qisqartirdik. O‘quv yuklamasi 327 soat bo‘lganda, shuning 68 soati ona tili va adabiyot fanlari uchun ajratilar edi. Bu umumiy o‘quv yuklamasining 20,7 foizini tashkil etardi.

Yangi o‘zgarish – 314 soatlik o‘quv yuklamasi bo‘yicha ona tili va adabiyot fani 57 soat o‘tiladi. Bu umumiy o‘quv yuklamasining 20,4 foizini tashkil etadi. Ya’ni o‘zgarish hattoki bir foiz ham emas.

Darsliklarda grammatika, nazariya kamaymoqda, endilikda ularni hazm qilish ham osonlashadi. Shu narsani ham unutmaslik kerakki, o‘quvchi haftaning 6 kunida bitta fanni takror va takror o‘qiydigan bo‘lsa, bu unga og‘irlik qiladi. O‘zlashtirish sifati tushib ketadi. Xalqaro tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, hafta davomida 5 soatdan ortiq o‘rganilgan har qanday fan o‘quvchini zada qilib qo‘yadi. O‘quvchi bugun o‘zlashtiradi, ertaga kelib yana o‘zlashtiradi. Vaholanki, bizning kitoblarimiz grammatika, nazariya qonun-qoidalari bilan to‘ldirib tashlangan ekan, bola buni qanday qilib hazm qilishi mumkin? Bu muammo o‘zlashtirish ko‘rsatkichi bilan bog‘liq kamchiliklarni keltirib chiqarmoqda.

O‘quvchiga haftasiga 4-5 soat dars beraylik, oson, hayotda tatbiq etiladigan amaliy qoidalar, mashg‘ulotlar orqali o‘rgataylik. Bola mana shunda o‘zining tilini yaxshi tushunadi. Shundagina bu til uning tafakkuriga xizmat qiladi.

– Ona tili fani optimizatsiyasi borasida tashabbuskorlar kimlar va qaysi mutaxassislar ishlamoqda? Bu borada qaysi xorijiy davlatlarning tajribasi asos qilib olinmoqda?

– Respublika ta’lim markazida har bir fan bo‘yicha ilmiy-metodik kengashlar mavjud. Bu kengashlarga sohaning yetuk olimlari, amaliyotchi o‘qituvchilar jalb etilgan. Aynan ona tili va adabiyoti bo‘yicha ilmiy-metodik kengashda Hamidulla Dadaboyev, Nizomiddin Mahmudov, Baxtiyor Mengliyev, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Valijon Qodirov kabi sohaning yirik olimlari jamlangan. Mutaxassislar tomonidan o‘rganishlar olib borildi. O‘rganishlar natijasida shunday xulosaga kelindiki, tilni o‘qitish sifatini soatlarga bog‘lashimiz kerak emas. Sifatni ko‘proq metodika va amaliyot bilan bog‘lashimiz kerak. Shundagina bolada o‘rganayotganini hayotda qo‘llash ko‘nikmasi paydo bo‘ladi.

Butun dunyoda xalqaro baholash dasturi – PISA mavjud. Bu dastur o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichini baholaydi. Dasturning bir qismi sifatida til ko‘nikmalarini baholash ham bor. Shu reytingda bugun Finlyandiya, Estoniya, Belarus, Angliya, Janubiy Koreya mamlakatlarining o‘quvchilari yuqori o‘rinlarda turadi. Biz ham xorijiy tajribani o‘rganishda e’tiborimizni shu davlatlarga qaratdik.

Misol uchun, Estoniyada ona tili hafta davomida 39 soat, Germaniyada 41 soat, Finlyandiyada 42 soat, Janubiy Koreyada 46 soat o‘qitiladi. Bizda esa bu fan 64 soat o‘tiladi. O‘zbekistonda yil davomida 1938 soat ona tili va adabiyot o‘qitiladi. Bu dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri. Yuqorida nomi keltirilgan mamlakatlarda ham yil davomida o‘rtacha 1300-1600 soat o‘rgatilyapti. Ona tili va adabiyot bizda ikkita alohida fan hisoblanadi. Lekin dunyoning aksariyat mamlakatlarida bu fan ajratilmaydi. Vaholanki, adabiyot ham tilga xizmat qiladi.

– Xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatov maktabni bitirayotgan yoshlar savodsiz bo‘lib katta bo‘ldi, degan fikrni aytgan edi. Ona tili va adabiyot uchun shuncha ko‘p soat ajratilganiga qaramay, nega bola savodsiz bo‘lib bitirib chiqyapti? Xatoliklar qayerda?

– Biz o‘quvchilarni ko‘proq qonun-qoidalar bilan, matnlar bilan band qilib qo‘ydik. Ularga nima, qachon, qayerda, degan savollarga javoblarni yodlatdik. Yod olishga yo‘naltirilgan matnlar, dasturlarni berib keldik. Vaholanki, bugun butun dunyo qanday qilib, degan savolga javob izlamoqda. Mohiyat, yaratuvchanlik, ijodkorlikka diqqat qaratiladi.

O‘zim ham filologman. Meni boshqalar tilni yaxshi biladigan mutaxassis sifatida bilsa kerak. Lekin men o‘zimni baholaydigan bo‘lsam, ona tilining bugungi qonun-qoidalariga ko‘ra, 2 yoki 3ga tortishim mumkin. Sababi qonun-qoida, grammatika, nazariya. Butun dunyoda ijodiy yozish degan alohida yo‘nalish bor. Shunday yo‘nalishlar mavjud bo‘lgan bir paytda bizning olimlarimiz faqatgina nazariyaning ustida ilm bilan mashg‘ul bo‘lishdi va shuning orqasidan katta unvonlarni olishdi.

Til nuqtai nazaridan tinglab tushunish, o‘qib tushunish, voqeaga munosabat bildirish kabi ko‘nikmalarni farzandlarimizda qachon shakllantira olamiz? Darsliklar esa qonun-qoidalar bilan to‘ldirib tashlangan.

Yaqin fursatda aynan shu yo‘nalishda yangi avlod darsliklarini yaratmoqchimiz. Misol uchun, 5-sinf ona tili darsligi misolida ko‘radigan bo‘lsak, Nizomiddin Mahmudov boshchiligida juda yaxshi darslik qilindi. Uning 40 foiz nazariya qismi olib tashlandi. Bularning o‘rniga biz matn berdik. Bola ko‘proq matn bilan ishlasin va undagi mohiyatni tushunsin. Amaliyotchi o‘qituvchilar bilan ham fikrlashganda shunga amin bo‘ldikki, bugun maktablarning o‘zi ham nazariyadan qochishga va amaliyotga yo‘naltirishga ko‘proq muhtoj ekan. Darsliklar shu paytgacha olimlar tomonidan yozilgan va ularni hazm qilish qiyin. O‘quvchi tugul o‘qituvchi ham ularni hazm qila olmaydi.

Yangi o‘quv yilidan boshlab darsliklarni yaratishda amaliyotchi o‘qituvchilar ham muallif sifatida ishtirok etishi ta’minlanmoqda. Chunki o‘quvchining salohiyati ularga ayon. Olimlar yangiliklar bilan boyitsa, ular ko‘proq amaliyotga yo‘naltiradi. Mana shu hamfikrlik yaxshi darslikning yaratilishiga xizmat qiladi.

– Xalq ta’limi vazirligini maktablarda ona tili fani soatlarining ko‘pligi tashvishga solayotgan ekan, lekin nega 30 yildan beri muammo bo‘lib kelayotgan alifbo masalasida biror marta gapirmaysizlar? Axir bu bilan ham millionlab yoshlar ikki harfli, qo‘pol qilib aytganda, savod masalasida bilimsiz qilinyapti-ku. Nega bu masalada vazirlik jim?

– Bugun Xalq ta’limi vazirligida juda katta o‘zgarishlar bormoqda. Vazirlik va uning bo‘ysunuvidagi tashkilotlar birinchilardan bo‘lib hujjatlarni lotin yozuvida olib boradigan davlat muassasalaridan biriga aylandi. Til va yozuv umummilliy ahamiyatga ega masala hisoblanadi. Birgina vazirlik doirasida buni hal qilishning imkoni yo‘q. To‘g‘ri, biz o‘zimizning qat’iy pozitsiyamizga ega bo‘lishimiz kerak. Ehtimol, yaqin fursat ichida shunday bo‘ladi. Chunki biz yetishtirib chiqarayotgan kadrlar mehnat bozoriga kirib kelmoqda. Safimizga bugun qo‘shilayotgan xodimlar lotin yozuvini, yoshi katta xodimlar esa kirill yozuvini ma’qul ko‘rishadi. Shu nuqtada ikki avlod o‘rtasida to‘siq yuzaga kelgandek ham tuyuladi.

Menimcha, umummilliy ahamiyatga ega bo‘lgan har qanday islohot to‘la amalga oshishi uchun baribir ham avlodlar almashinuviga ehtiyoj sezamiz.

Ilyos Safarov suhbatlashdi

21-oktabr O`zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun

Til insonlarning o’zaro aloqa vositasi bo’lib, yaratuvchining insonga bergan bebaho ne’matidir. Millatlarni millatlardan ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri ham tildir. Dunyoda har bir xalqning o’z tili uning bebaho boyligi, iftixori, najoti hisoblanadi. Hikmatli so’zlar, she’ru dostonlar, qo’shiqlar avvalo biror bir millatning ona tilida dunyoga keladi. Millat bor ekan, uning tili ham yashaydi, tili yashar ekan u millat boshqa millatlar orasida o’z nufuzi, obro’siga ega bo’ladi. Har bir xalqqa o’z tili aziz va ardoqli. Sho’rolar davrida rus tili Ittifoq tili sifatida rivojlantirildi. U jahon tillari darajasiga ko’tarildi. Ayniqsa, ko’p ming asrlik tarixga ega bo’lgan turkiy xalqlar ham o’z ona tillari dunyodagi hech bir xalqning tilidan kam emasligini yoqlab chiqdilar. Bu yo’ldagi sun’iy to’siqlarni pisand etmadilar. Mustaqillik arafasida oilaviy va bozor tili darajasiga tushib qolgan o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish haqidagi taklif va kurashlar samarasiz ketmadi. O’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Davlat hujjatlari, davriy nashrlar, darsliklar ona tilimizda yozila boshlandi. Bu xalqimiz ruhini ko’tardi. Sho’rolar davrida ham o’zbek tilini tiklashga, uni Davlat tiliga aylantirishga intilish kuchli bo’lgan. Xususan, ona tiliga bag’ishlangan turli tadbirlar o’tkazishga harakat qilingan bunday tadbirlar ayniqsa, mustaqillik arafasida tez-tez o’tkazila boshlangan.1988 yil matbuotda yangi bayram — «Til bayrami» haqida ma’lumotlar paydo bo’la boshlagan. Bunday bayram Rossiya Federasiyasi, Ukraina, Boltiq bo’yi va Kavkaz orti respublikalarida va mamlakatimiz poytaxtida ham o’tkazilgani haqida gazetalarda maqolalar bosilgan. Bu bayramlarning asosiy maqsadi — ona tilini e’zozlash, ona tili bilan birga boshqa tillarni ham chuqurroq o’rganishga da’vat qilish bo’lgan. O’zbekistonda ilk bor «Til bayrami» 1988 yil 3 dekabrda Toshkentning talabalar shaharchasida ToshDUning o’zbek filologiyasi, tarix fakul’teti, shuningdek, politexnika instituti va boshqa o’quv yurti talabalari tomonidan o’tkazilgan. Talabalarning «O’zbek tili bayrami» deb nomlangan bu tadbiri ko’proq miting-namoyishga o’xshab ketardi. Davraga notiqlar chiqib, ular ona tuproq, ona yurt, xalq, til haqida so’zlab, she’rlar o’qib, ularni asrashga da’vat qilishdi. Yig’ilganlar «Til — xalq boyligi», «O’zbek tiliga davlat tili maqomi berilsin!», «Tilga hurmat — elga hurmat» kabi rang-barang shiorlarni ko’tarib olishgan edi. «Til bayrami»- da xonandalar xalqni, millatni, tilni ulug’lovchi qo’shiqlar kuylashdi. Yoshlarga alohida zavq-shavq baxsh etuvchi kichik kulguli sahna asarlari ijro etildi». 21-oktabrni o’zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgan kun sifatida nishonlab kelmoqdamiz. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1996-yil 10-sentabrdagi 311-qaroriga binoan «Davlat tili haqida»gi qonun qabul qilingan kundan e’tiboran har yili «O’zbek tili kuni»ni o’tkazish, uning 0.4. bandida 21 oktyabr barcha o’quv yurtlarida har yili — o’zbek tili kuni sifatida nishonlanishi ta’kidlandi. Shular asosida 21-oktabr — milliy tilimiz bayrami sifatida rasmiy tarzda nishonlanadi.Har bir yildagi bayram turli shiorlar ostida o’tkaziladi. «Ona tilim — jonu dilim», «Tilga e’tibor — elga e’tibor», «Til — millat ko’zgusi» shular jumlasidandir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasida til bayramini o’tkazish bo’yicha yaxshi tajriba to’plangan. Til bayramining mazmunli va qiziqarli o’tishi har bir o’quv yurti muallimlarining aql- zakovati, o’z kasbini qanchalik chuqur egallaganligiga bog’liq. Til bayramiga taniqli yozuvchi, shoirlar, tilshunos va adabiyotshunos olimlar taklif etiladi. Ular yoshlarga til bilish barcha muvaffaqiyatlarning garovi ekanligini, har bir inson avvalo o’z ona tilini, qolaversa boshqa tillarni sevib o’rganishlari zarurligini uqtirib o’tadi. Til bayramlarida til haqidagi hikmatli so’zlar, she’rlar, qo’shiqlar yangraydi. Shu kuni radio va televideniye orqali til bayramiga doir qiziqarli chiqishlar uyushtiriladi. Til bayrami insonni ona tiliga va o’z xalqiga bo’lgan mehr-muhabbatini jo’sh urdiruvchi betakror bayramdir. Til bayrami shuningdek xalqlar o’rtasida o’zaro totuvlik va do’stlik rishtalarini mustahkamlovchi muhim omildir.«Uchquduq ko’p millatli shahar, — deb yozadi «Xalq so’zi» gazetasi muxbiri A. Pirmatov, — bu yerda muomala madaniyatida davlat tili ustuvorligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Yaqinda shahar madaniyat saroyida «O’zbek tilini o’rganish orqali o’quvchilarga konstitutsiyaviy bilim berish» mavzusida o’tkazilgan tadbir ham buni yana bir bor isbotladi. Tadbirda o’ttizdan ziyod millat va elat farzandlari huquqiy qomusimizni qanchalik bilishlarini o’zbek tilida ifodalashdi. Jonli tildagi savol- javoblar, o’tkir zehnlilar bellashuvi, huquqshunoslar va til mutaxassislari tomonidan yuqori baholandi. Bu tadbir shaharda til bayramiga aylanib ketdi. Davlat tili o’z nomi bilan davlatning ramziy belgisiga aylanishiga hamma guvoh bo’ldi» («Xalq so’zi», 2001-yil, 25 oktabr).Toshkent Davlat yuridik institutida «Davlat tili to’g’risida»gi qonunning 12 yilligiga bag’ishlangan «Yuksak huquqiy madaniyat — komillik belgisi» mavzuida tadbir bo’lib o’tdi. Unda ona tilimizning huquqiy bilimlarni ifodalashdagi imkoniyatlari naqadar kengligi, go’zal va boyligi haqida so’z boradi. O’zbekiston xalq yozuvchisi O’tkir Hoshimov, adabiyotshunos A. Rasulov, shoir va tarjimon Yo’ldosh Parda bo’lg’usi huquqshunoslarga tilimizni puxta o’rganish fazilatlari haqida so’zlab berdilar. Xullas, til bayramining imkoniyatlari bitmas-tuganmasdir.

Ma’lumot: O’zbek xalq bayramlari. “Sharq”. T.2002.
21-oktabr Xitoy Respublikasida dengiz ortidan kelgan xitoylik(xuatsyao)lar kuni

21-oktabr-Xitoy Respublikasida, Tayvan nomi bilan tanilgan, dengiz ortidan kelgan xitoylik(xuatsyao)lar kuni nishonlanadi. Dengiz ortidan kelgan xitoylik(xuatsyao)lar-ular Xitoydan chiqqan, hozirda boshqa davlatlarda yashayotganlar qatoriga kiruvchilarga nisbatan aytiladi. Agar “xuatsyao” so’zi tarjima qilinsv, xitoy tilidan taxminan “Xitoylik muhojir” ma’nosini anglatadi. Ammo Xitoy adabiyotida “dengiz orti xitoylik” termini qo’llaniladi. Xuatsyaolarga chegara orti mamlakatlarda yashovchi Xitoy va Tayvan aholisi va ularning avlodlariga aytiladi. Xitoyliklarning ongida propiskasi emas, balki uning tug’ilib o’sgan joyi ahamiyatli hisoblanadi. Shuning uchun Xitoyliklar xuatsyaolarni o’zlarining vatandoshlari sifatida qabul qiladilar, chunki ular taqdir taqozosi bilan vatanidan yiroqda yashashga majburligini tushunadilar. Ekspertlarning taxminlariga ko’ra, dunyoning turli mamlakatlarida 40 mln.ga yaqin dengiz orti kelgindilari yashaydilar, ulardan yarmi Janubi-Sharqiy Osiyoda istiqomat qiladilar. Tayvanda hatto “xuatsyao”ga bag’inlangan bayram mavjud. Bundan ko’rinib turibdiki, Xitoy Respublikasi aholisi ularga o’zlarining vatandoshlari sifatida qaraydilar.

21-oktabr olmalar kuni

21-oktabr kuni (shu kunga yaqinroq kunlar ham) Angliyada olmalar kuni o’tkaziladi- 1990-yildan Common Ground hayriya tashkilot tashabbusi bilan nishonlanadigan ushbu bayram o’zining atrofiga mevali bog’lar bilan shug’ullanuvchi bog’bonlarni, omalarning turli navlarini namoyishq mutaxassilarni yig’adi. Tashkilotchilarning fikricha, olmalar kuni o’tkazish orqali tabiatning mo’’jizakorligini, qolaversa atrof muhitdagi o’zgarishlarni kuzatishga yana bir imkon yaratilayotganligini ma’lum qilishdan iborat. Kun g’oyasi shundaki, olma- insoniyat esidan chiqarishi mumkin bo’lmagan jismoniy, madaniy, genetik o’zgarishlar timsolini anglatishidan iborat. Olmalar kunida olmalarning turli navlarini ko’rish mumkin. Olma yetishtiruvchilar olmalarning eng kam tarqalgan navlarini sotib olishni tavsiya qilishadi. Ayram “olma doktori” ham mavjud bo’lib, u olma yetishtiruvchilarga olmalar hayotidan tanishtiradi. Ularni qanday davolash, o’sishiga qanday parvarish lozimligi to’g’risida tavsiyalar berishadi. Tadbirda olma bilan bog’liq turli konkurslar o’ynaladi. Masalan, olma po’stlog’ini kim ko’proq uzunroq artadi va shunga o’xshash musobaqalar bilan bayram yanada mazmunli o’tkaziladi. Ushbu musobaqa orqali qattoki amerikalik Kathy Walfer 1976-yilda Ginnes rekordlar kitobiga kirgan.

Rangli soyabonlar kuni

Aytishlaricha, turli xil rangdagi soyabonlar Andersen ertagi qahramoni Ole Lukoyeda bo’lgan ekan. Ole Lukoye gapga quloq soladigan bolalar boshiga tutarkan, shunda bolalar yaxshi tushlar ko’rishar ekan. Biz esa soyabonlarni kuz faslida tutamiz, chunki boshimizni yomg’irdan asrash kerak. Qulupnoyli soyabon sho’x, yashil rangligi maysani anglatadi, havo rangligi osmon ramzidir, olovrangligi kuz faslini anglatadi. Biz azaldan soyabonlardan yomg’ir kunlari saqlanishga odatlanganmiz, lekin oldindan soyabonlar oftob nurlaridan saqlanish uchun mo’ljallangan edi. Soyabonlarning qachon va kim tomonidan kashf etilganligi ma’lum emas, lekin ularning tarixi juda uzundir, Ma’lumotlarga ko’ra soyabonni birinchi bo’lib xitoyliklar kashf etishgan, bu eramizdan avvalgi XI asrda bo’lgan. Ma’lum bo’lishicha birinchi soyabonlar qadimgi Vavilon va Misrda quyoshdan himolovchi vosita sifatida foydalanilgan. Qadimda Uzoq Sharqda soyabondan faqatgina qirollik oilasiga mansub kishilar oliy martabi egalari foydalanishgan. Yevropada soyabondan birinchi bor Qadimgi Misr aholisi foydalangan. Ammo ayrim manbalarga ko’ra yomg’irda soyabondan foydalangan xalq rimliklar edi. O’rta asrlarda soyabon ishlatish ozgina susaydi, keyin u yana XVI da Italiyada paydo bo’ldi va soyabon hukmdorlar belgisi sanala boshlandi. 1680-yillarda soyabon Fransiyada keyinchalik Angliyada ham paydo bo’lgan. XVIII asrda soyabon yomg’irdan himoya sifatida butun Yevropada ishlatila boshlandi. Shu davrlar mobaynida soyabonning shakli uncha o’zgarmagan, faqatgina biroz yengilroq bo’ldi. Ayollarga xos bo’lgan turli rangdagi soyabonlar esa XX asrda chiqarila boshlandi. Hozirgi kunda bahor va kuz oylarida soyabondan unumli foydalanish juda ommalashgan. Hozirda istagan paytda turli rang va shakldagi soyabonlar harid qilib, ulardan unumli foydalanish mumkin.

Shuningdek, 21-oktabr Marshall orollari mustaqillikka erishgan kun

Maqolani foydali yoki qiziqarli deb hisoblasangiz ijtimoiy tarmoqlardagi do`stlaringizga matnni belgilab tavsiya qiling!
Agarda Siz maqolada xatoni uchratgan bo’lsangiz, unda xato matnni belgilab, CTRL + ENTER klavishasini bosing va sayt ma’muriga xabarnoma jo’nating.

Ona tili darslik 2022

Shu paytgacha «Ona tili» va «O‘qish» fanlari alohida o‘qitilgan. Endi esa ushbu ikki fanni birlashtirgan «Ona tili va o‘qish savodxonligi» deb nomlangan yagona fan tashkil etiladi. Bu haqda Respublika ta’lim markazi xabarida aytilmoqda.

O‘qish fani, asosan, badiiy uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydigan matnlardan iborat edi. Yangi darslik uchun tanlangan matnlar va she’rlar esa bolaning ijtimoiy hayotga kirishib keta olishida ko‘maklashadigan, ham badiiy, ham informativ, ham ilmiy-ommabop uslubdagi matnlardan iborat.

Amaldagi darsliklarda tinglab tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun topshiriqlar ajratilmagan bo‘lsa, yangisida bu kompetensiyasini rivojlantirish uchun har bir mavzuga alohida topshiriqlar ishlab chiqilgan, deyiladi xabarda.

O‘qib tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun ajratilgan topshiriqlar esa, asosan, matnda ochiq ifodalangan ma’lumotlarga, yoki didaktik elementlarga qaratilar edi. Endi esa darslikda o‘qib tushunish kompetensiyasining barcha qismlarini qamrab oladigan savol va topshiriqlar bo‘ladi.

Shu paytgacha ona tilini o‘qitishdan maqsad tilning grammatikasini o‘rgatish, til strukturasiga oid qoidalarni yod oldirish edi. Yangi darslikda eng muhim qoidalargina qoldirilgan. Rang-barang tasvirlar va qiziqarli topshiriqlarga ko‘proq urg‘u berilgan.

Ahamiyatli tomoni endi o‘qituvchilar uchun «O‘qituvchi kitobi», o‘quvchilar uchun esa «Mashq daftari» ham bo‘ladi.

Eski darsliklar til strukturasini o‘rgatishga qaratilgan. Yangi darsliklarda esa til strukturasidan ko‘ra, tilning leksikologik, semantik tomonlariga urg‘u berilgan. Ya’ni asosiy e’tibor so‘z, uning ma’nolari, o‘rindoshlari, qo‘llanish o‘rinlari, lug‘at boyligi kabi tomonlarga qaratilgan.

Amaldagi darslikdan o‘rin olgan matnlarda bola yoshiga mos bo‘lishidan ko‘ra, didaktik ahamiyatiga urg‘u berilgan. Taqdim etilayotgan didaktika esa yoshga mos, qiziqarli mavzulardagi matnlar hamda she’rlarga singdirilgan. Yozuvchilar bilan birgalikda matnlar qayta ishlab chiqilgan.

Darsliklardagi tushunarsiz bo‘lishi mumkin bo‘lgan so‘zlar izohsiz qoldirilar edi. Yangi darsliklarda bolaning tushunishi uchun qiyin bo‘lgan so‘zlar darslikning orqa qismida maxsus lug‘atga joylashtirilgan. Bundan tashqari ular ustida alohida mashqlar ishlab chiqilgan.

Tayyorlanayotgan darslikda gapdan to yaxlit matn yaratishgacha bo‘lgan jarayon tizimli ravishda ishlab chiqilgan. Avval gaplardagi bo‘sh o‘rinlarni to‘ldirishni boshlagan bola ma’lum mavzu doirasida kichik matn yarata olish darajasiga olib chiqiladi.

Shuningdek, darslikda o‘quvchilarning eng og‘riqli muammosi bo‘lgan og‘zaki javob beriladigan, og‘zaki tarzda bajariladigan alohida topshiriqlar ham ishlab chiqilgan. Yodlash uchun berilgan she’rni aytib berishlari uchun alohida vaqt ajratilgan.

Yangi darslikda uyga vazifalar mavjud emas. Nutqiy mavzular asosida izchillikda bir-birini to‘ldiradigan, o‘zi izlanib topishga qaratilgan nostandart mashq va topshiriqlar ishlab chiqilgan.

Tovushlar tasnifidagi chalkashlik “Ona tili” darsliklarida qachon bartaraf etiladi?

Fan o‘qituvchisi darslikka tayanib 5-sinf o‘quvchilariga bir ma’lumotni aytdimi, u o‘sha fikrda to 11-sinfgacha qat’iy turishi lozim. Maktab darsliklari o‘quvchilar uchun eng asosli va ishonchli manba hisoblanadi. Ammo darsliklarda ham ayrim xatoliklar uchrab turibdi. Ona tili fanida bahs-munozaraga sabab bo‘lgan mavzulardan biri:

5-sinf “Ona tili” darsligi (Toshkent, “Ma’naviyat”, 2015. Mualliflar: N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov, Z.Jo‘raboyeva)ning 143-sahifasida quyidagi ma’lumot bor:

“1-topshiriq. Quyida berilgan undoshlarning jarangli-jarangsizlik juftligiga e’tibor bering. Qaysilarining jufti yo‘qligini ayting.

Jarangli: b v z g d j g‘ y l m n ng r – –

Jarangsiz: p f s k t sh x – – – – – – q h”.

Bu tasnifdan kelib chiqadiki, demak, b-p, v-f, z-s, g-k, d-t, j-sh, g‘-x tovushlari o‘zaro juftlik hosil qila oladi. Y, l, m, n, ng, r jarangli tovushlarining jarangsiz jufti, q, h jarangsiz tovushlarining jarangli jufti yo‘q. Shu kunlarda aksariyat o‘qituvchilar darslikdagi mazkur xatoni aynan shundayligicha o‘qitib kelmoqda. Sababi, darslik — har qanday holatda birlamchi, to‘g‘ri, asosiy manba. Boz ustiga, unda yozilgan har bir qoida test savoliga aylanishi mumkin. Hatto shu tasnif asosida abituriyentlarga ham test taqdim qilinyapti. Nega yillar davomida j ning jarangsiz jufti ch, g‘ ning jarangsiz jufti — q deb yod olgan qoidalarimiz o‘zgarib ketdi? Aslida darslikda xatoga yo‘l qo‘yilib, biz o‘quvchilarimiz ongiga shu xatoni muhrlayotgan bo‘lsak-chi?

Jarangli-jarangsizlik tasnifi ovoz paychalarining harakatiga asoslangan. Qiziq, o‘zbek tilida so‘zlashuvchilarning ovoz paychalari o‘zgarib qoldimikan?

Fikrimcha, bu darslik mualliflarining texnik xatosi tufayli kelib chiqqan. Chunki bu tasnif berilgan mavzuning o‘zida g‘ va q undoshlari juftligiga ishora qilingan. Shu mavzudagi qoidaga e’tibor bering: “So‘z oxirida g va k hamda g‘ va q jarangli va jarangsiz undoshlari o‘rtasidagi farq yo‘qolib, har ikki undosh bir xil k va q holida talaffuz qilinsa ham, yozuvda g va k, q va g‘ harflari orqali yoziladi” (5-sinf “Ona tili” darsligi, 143-bet).

Bu ta’rifdanoq, g undoshining jarangsiz jufti k, g‘ undoshining jarangsiz jufti q undoshi ekanligiga ishora qilingan.

Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining 1-kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (Mualliflar: A.Nurmonov, A.Sobirov, N.Qosimova) darsligidagi undoshlar tasnifini aynan keltiramiz:

“Undosh tovushlarning hosil bo‘lishida bo‘g‘iz, og‘iz bo‘shlig‘i va til muhim ahamiyatga ega. O‘pkadan chiqayotgan havo xuddi mana shu joylarda turli xil to‘siqlarga duch keladi. Buning oqibatida esa undosh tovushlarning hosil bo‘lishi uchun yetarli shart-sharoitlar yaratiladi. Ba’zi hollarda unga jarang ham qo‘shiladi.

Masalan, b undoshining talaffuzida o‘pkadan chiqayotgan havo lablar to‘sig‘iga uchraydi. P undoshining hosil bo‘lishida ham shunday holat bor, lekin uning b dan farqi talaffuzida jarang ishtirok etmaydi.

O‘zbek tilida undosh tovushlar 23 ta: b, v, g, d, z, j, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h, ng. Bu undosh tovushlardan bittasi — ng yozuvda maxsus belgilar bilan berilmaydi.

Undosh tovushlar uch tomondan tasnif qilinadi:

I. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra:

1. Lab undoshlari:

a) lab-lab undoshlari: b, p, m;

b) lab-tish undoshlari: f, v.

2. Til undoshlari:

a) til oldi undoshlari: d, t, z, s, sh, j, ch, n, l, r;

b) til o‘rta undoshi: y;

d) til orqa undoshlari: g, k, ng;

e) chuqur til orqa undoshlari: q, g‘, x.

3. Bo‘g‘iz undoshi: h.

II. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra:

a) portlovchilar: b, p, d, t, g, k, j, q, m, n, ng;

b) sirg‘aluvchilar: v, f, z, s, y, r, l, sh, g‘, x, h;

d) qorishiqlar: ch.

III. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra:

1. Jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, y, g‘, l, m, n, ng, r.

2. Jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, q, x, h (1-kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, 13-dars).

Endi har ikki darslikda berilgan ana shu qoidalardagi chalkashliklarni ko‘ramiz:

— o‘zbek tilida 24 ta undosh tovush bor (5-sinf “Ona tili”, 124-bet);

— ular ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra, jarangli va jarangsiz turlarga ajratilgan (aslida “tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra” bo‘lishi kerak);

— portlovchilar, sirg‘aluvchilar va qorishiq undoshlar hosil bo‘lish usuliga ko‘ra tasnif qilingan (ammo qorishiq undoshlar undoshlarning tarkibiga ko‘ra tasniflanadi”.

Navbatdagi qoida darslikdagi shu sahifaning o‘zidayoq, o‘zgacha aks ettirilganini ko‘ramiz: “Shuningdek, ular tarkibiga ko‘ra, sof va qorishiq, ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra, sonorlar va shovqinlilar deb ham tasniflanadi. Qorishiq undoshlar bitta: ch. Sonorlar esa beshta: l, m, n, ng, r. Bularning ichidan l yon tovush, r titroq tovush sanaladi. (1-kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, 13-dars).

E’tiborimizni 2-kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligidagi 7-mashqqa qaratamiz:

1. Paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra:

a) lab undoshlari;

b) til yoki til-tish undoshlari;

d) bo‘g‘iz undoshlari.

2. Aytilish usuliga ko‘ra:

3. Тovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra:

a) jarangli undoshlar;

b) jarangsiz undoshlar.

4. Ovozning ishtirokiga ko‘ra:

5. Тarkibiga ko‘ra:

a) sof undoshlar;

b) qorishiq undoshlar.

Akademik litseylarning 2-kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida aniq bir to‘xtamga kelingan tasnif bor, ammo unda aynan qaysi undoshlar qaysi tasnifga oid ekanligini to‘ldirish uyga topshiriq tariqasida berilgan.

Demak, bu masalada ham darslikda uzviylik yetishmaydi. Fikrimizcha, 5-sinf darsligidayoq fonetik tasnifni to‘laligicha keltirish o‘rinli bo‘lar edi.

Gulnoza XOLDOROVA, Namangan shahridagi 21-IDUMI o‘qituvchisi