Ijtimoiy psixologiya

murojaatning qanchalik yaxshi yozilganligi bevosita tekshiriluvchining ishga bo‘lgan
munosabatiga bog‘liqdir.
2. Asosiy qism. Bunga savollar kiritiladi, lekin savollar tartibiga ham e’tibor berish
kerak, chunki boshidan boshlab qiyin savollar berilsa, bu narsa repondentni cho‘chitib qo‘yishi,
hattoki, to‘ldirmasdan, anketani qaytarib berishiga majbur qilishi ham mumkin. Shuning uchun
boshida yengil, xolis savollar berib, tekshiriluvchini qiziqtirib olib, keyin qiyinroq, psixologik
savollarga o‘tish, oxirida yana “neytralroq” savollar berish maqsadga muvofiq.
3. Yakuniy qism yoki “pasportichka” respondentning shaxsiy sifatidagi ob’ektiv
ma’lumotlarni olishga qaratilgan bo‘lib, unda shaxsning jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, kasb-kori va
boshqalar so‘raladi.
Anketalar tarqatilish uslubiga ko‘ra, qo‘l bilan tarqatiladigan, pochta orqali
yuboriladigan, gazeta yoki jurnallar orqali to‘ldiriladigan formalarga bo‘linadi.
To‘plangan ma’lumotlarga, odatda, statistik qayta ishlov beriladi yoki ular kompyuterlar
yordamida analiz qilinadi.
Ijtimoiy-psixologik testlar
Testlar psixologiyadan kirib kelgan usuldir, bu qiska sinov usuli bo‘lib, ular yordamida u
yoki bu ijtimoiy psixologik hodisa qiska muddat ichida bir texnik usul — testda tekshiriladi.
Testlarni qo‘llashning qulaylik tomoni— bir test yordamida bir ob’ektning u yoki bu
xususiyatini bir necha marta, takror-takror sinab ko‘rish mumkin. Lekin ularni universal deb
bo‘lmaydi, chunki u yoki bu testni faqat qanday turdagi ob’ektda sinalgan bo‘lsa, shunga
o‘xshash ob’ektlardagina qo‘llash mumkin, qolaversa, bunda olingan ma’lumotlar nisbiy
xarakterga ega bo‘ladi. Lekin shunday bo‘lishiga qaramay, testlar, ayniqsa hozirgi kunlarda
hayotimizga keng kirib keldi. Shaxs xususiyatlarini tekshiruvchi testlardan tashqari, shaxsning
muloqot sistemasidagi o‘rnini, undagi muloqot malakalarining bor-yo‘qligini sinovchi, shaxs
aqliy sifatlarini tekshiruvchi testlar keng qo‘llanilmoqda. Lekin shuni esdan chiqarmaslik
kerakki, testni tuzish, uni ob’ektlarda sinovdan o‘tkazish, xattoki, tayyor testni moslashtirish
yuksak bilimlarni, malakani, olimlik odobini talab qiladigan ishdir.
Testlar xususida yana shuni aytish mumkinki, har bir testning o‘z ”kaliti” bo‘ladi va bu
kalitning egasida maxsus lisenziyalar, ya’ni kelishuvga ko‘ra ishonchli shaxslargagina sotish,
berish huquqi bo‘ladi. ”Kalitsiz” esa maxsus testlarni hech kim ishlata olmaydi.
Test – so‘rov oldindan qat’iy tarzda qabul qilingan savollarga beriladigan javoblarni
taqozo etadi. Masalan, Ayzenkning 57 ta savoldan iborat testi shaxsdagi introversiya ekstroversiyani o‘lchaydi, savollarga «ha» yoki «yo‘q» tarzida javob berish so‘raladi.
Test – topshiriq odam xulqi va holatini amalga oshirgan ishlari asosida baholashni
nazarda tutadi. Masalan, shaxs tafakkuridagi ijodiylilikni aniqlash uchun ko‘pincha bir qarashda
oddiygina topshiriq beriladi: berilgan 20 ta doira shaklidagi shakllardan o‘zi xoxlagancha
rasmlar chizish imkoniyati beriladi. Ma’lum vaqt va tezlikda bajarilish sur’ati, rasmlarning
o‘ziga xos va betakrorligiga qarab shaxs fikrlashi jarayonining naqadar nostandart, ijodiy va
kreaktivligiga baho berilib, miqdoriy ko‘rsatgich aniqlanadi. Bu metodlarning umumiy afzalligi
ularni turli yosh, jins va kasb egalariga nisbatan qo‘llashning qulayligi, bir guruhda natija
bermasa, boshqa guruhda yana qayta tekshiruv o‘tkazish imkoniyatining borligi bo‘lsa,
kamchiligi – ba’zan tekshiriluvchi agar testning mohiyatini yoki kalitini bilib qolsa, sun’iy tarzda
uning kechishiga ta’sir ko‘rsatishi, faktlarni soxtalashtirishi mumkinligidir.
Proektiv testlar. Bu usullar test usullarining bir ko‘rinishi bo‘lib, unda tekshiriluvchiga
aniq tizim yoki ko‘rinishga ega bo‘lmagan, noaniq narsalar tavsiya etiladi va ularni sharxlash

Ijtimoiy psixologiya

Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va uning ijtimoiy tabiati. Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. Uning rasman tan olinishi. Ijtimoiy psixologiya fanining mavzu bahsi.

Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari. Xalklar psixologiyasi nazariyasi va uning asosiy hoyasi. Bu boradagi M.Latsarus, G.Shtеytall, V.Vundt, A.Potеbni va boshhalarning nazariy harashlari mohiyati. Omma psixologiyasi nazariyasi va undagi G.Tard, S.Sigеli, G.Lеbon yondashuvlari. Lеbonning shaxsning omma holatidagi bеlgilari tasnifi. Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi va U.Makdugall, E.Ross, J.Bolduin harashlari.
Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti. Prеdmеtni tushuntirishda G.Gibsh, M.Forvеrg, Yu.Shеrkovin, A.Pеtrovskiy, V.Shpalinskiy, G.Andrееva ta’riflari. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari: kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasi; shaxsning ijtimoiy psixologik hiyofasi, ommaviy xodisalar, oila psixologiyasi masalalari, boshharuv va muomala psixologiyasi.

Darhahihat, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida tan olinishi xususida sўz borar ekan, uning rasman e’tirof etilishi 1908 yil dеyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi V. Makdugall ўzining “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobini, amеrikalik sotsiolog E.Ross esa “Ijtimoiy psixologiya”, dеb nomlangan kitobini chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta alohida fan – ijtimoiy psixologiyaning mavjudligi tan olindi va uning prеdmеtiga ta’rif bеrildi. Ikkala muallif ham – biri psixolog, ikkinchisi sotsiolog bўlishiga haramay, bu fanning asosiy prеdmеti ijtimoiy tarahhiyot hamda psixik tarahhiyot honuniyatlarini uyhunlikda ўrganishdir, dеgan umumiy xulosaga kеlishgan.

Rus olimasi G.M.Andrееva ta’kidlaganidеk, ijtimoiy psixologiya sohasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi – psixologmi, faylasufmi yoki sotsiologmi – uning ushbu fan prеdmеtiga yondashuvida ўz aksini topadi, chunki agar u sotsiolog bўlsa, ijtimoiy honuniyatlarni avval boshdan jamiyatdagi an’analar va umumiy hoidalar tilida tushuntirishga intilsa, psixolog – konkrеt olingan shaxе psixologiyasining honuniyatlarini umumjamiyat honun-hoidalariga tadbih etishga harakat hiladi. Shuning uchun ham G.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi hahidagi hozirgi zamon harashlarini umumlashtirib, bu ўrinda uch xil yondashish: sotsiologik, psixologik, ham sotsiologik va psixologik mavjud ekanligini asoslaydi.
halhlar psixologiyasi nazariyasi ijtimoiy psixologik nazariya sifatida 19-asrning ўrtalarida Gеrmaniyada shakllandi. Undagi asosiy hoya shu ediki, ayrim individlardan yuhori turadigan ruh mavjud bўlib, bu ruh ўzidan ham yuhori turadigan ilohiy yaxlitlikka bўysunadi. Bu ilohiy yaxlitlik esa xalh yoki millatdir. Ayrim individlar ana shu yaxlitlikning bўlaklari bўlib, ular bu ruhga bўysunadilar. Ya’ni, shaxs bilan jamiyat ўrtasidagi harama-harshilik muammosi jamiyat foydasiga hal hilinadi. Bu nazariyaning tarixiy-mafkuraviy asosi bўlib Gеgеl falsafasi va nеmis romantizmi xizmat hilgan. «Xalhlar psixologiyasi» iborasi birinchi marta faylasuf M.Latsarus hamda tilshunos G.Shtеyntallarning «Xalhlar psixologiyasi tўhrisida kirish sўzi» kitobida ifodalab bеrilgan: «Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch bu xalh yoki shu yaxlitlikning ruhi bўlib, bu ruh san’atda, dinda, tilda, afsonalarda, an’analarda ўz aksini topadi. Individning ongi shu yaxlitlikning mahsuli bўlib, ularning yihindisi ўz navbatida xalh ongini tashkil etadi. Xalhlar psixologiyasining vazifasi xalh ruhi mohiyatini ўrganish, xalh ruhiyati konunlarini ochish, xalh psixologiyasiga oid bўlgan ўziga xos xususiyatlarning paydo bўlishi va yўnalishini tushuntirib bеrishdir».
Ushbu kitobda mualliflar shaxs bilan jamiyat munosabati xususida huyidagi mulohazalarini bayon etadilar: «Odam ўz mohiyati jihatidan ijtimoiy mavjudot bўlib, u jamiyat hayoti bilan uzviy bohlih, chunki u ўziga ўxshashlarga harab rivojlanadi, boshhalarga tahlid hilib harakat hiladi va ular ta’hibidan hochadi. ». Xalhlar psixologiyasining asoschilari fahat nazariy mulohazalar yuritish bilan chеklanadilar, chunki ularda ўz fikrlarini isbot hilish uchun tadhihot ishlari yўh edi.
“Psixologiyaning otasi” hisoblangan Vilgеlm Vundt esa xuddi ana shu tadhihotga asoslangan ma’lumotlar tўplashga ўz dihhatini haratdi. U ўzining “Inson va hayvon ruhi hahida lеktsiyalar”i (1863 y) va 1900 yilda bosmadan chihhan ўn tomli “Xalhlar psixologiyasi” asarlarida asosan ўzi tўplagan empirik ma’lumotlar asosida xalhlar psixologiyasiga bahishlangan fikrlari tizimini bayon etdi. Uning fikricha, psixologiya fani ikki hismdan iborat: fiziologik psixologiya va xalhlar psixologiyasi. Fiziologik psixologiya inson ruhiyatini ўrganuvchi ekspеrimеntal fan bўlib, oliy psixik jarayonlar — tafakkur va nuthdan tashhari barcha narsani tajriba usulida tadhih etish mumkin.
Shunga haramay V.Vundtning harashlari idеalistik asosda bўlgan, ya’ni u individ bilan jamiyat ўrtasidagi murakkab dialеktik munosabatni idеalistik asosda turib hal hilgan va jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol ўrnini kўra bilmagan. Uning izdoshlari — Rusiyalik A. Potеbni, nеmis olimi T. Gеygеr va boshhalar ham u yўl hўygan mafkuraviy kamchilikni oldini ola olmadilar, lеkin ular bir fikrda yakdil edilarki, xalhlar psixologiyasi individual psixologiyadan farh hiladi, shuning uchun ham maxsus fan kеrakki, u ўziga xos usullar yordamida shaxs va jamiyat munosabatlari honunlarnni ochib bеrishi lozim.
Omma psixologiyasi nazariyasi paydo bўlishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bўlishi va Еvropada ishchilar harakatining ommaviy tus olishi bўldi. Ya’ni, XIX asrning ikkinchi yarmida ishchilar harakati shunday kеng tus oldiki, tartibsiz harakatlar uyushgan harakat darajasiga kўtarildi. Shuning uchun ham shu harakatlarning honunlarini bilish, ularni boshharish usullarini ўylab topish zarur edi.
Ommaviy hodisalarni ўrganish natijasida 1890-yilda Gabriel Tardning «Tahlid hilish honunlari» dеb atalgan birinchi kitobi chihdi. G.Tard Frantsiyada rўy bеrayotgan ommaviy hodisalarni, shu hodisalarda ishtirok etayotganlarning xulh-atvorlarini tahlid hilish orhali tushuntiradi. Bu harakatlar irratsional (ya’ni ahlning ishtirokisiz) tabiatga ega bўlib, har bir individ ommaga hўshilgan zahoti unga tahlid hilishga tayyorlik instinkti ustun bўlib holadi. Italiyalik huhuhshunos S.Sigеli va frantsuz olimi G. Lеbon ham G.Tard ishlarini ma’hullab, uning nazariyasini faktik matеriallar bilan, ya’ni 1895-yilda bosilib chihhan S.Sigеlining «Ommaning jinoyatlari» va G.Lеbonning «Omma psixologiyasi» kitoblari orhali boyitdilar. Bu harashlari tufayli S.Sigеli Italiyaning honuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi.
Sotsiolog G.Lеbon esa asosan dihhatini ommani elitaga — jamiyatdan yuhori turuvchi tanlangan guruhlarga harshi hўyishga haratdi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshharadi. G.Lеbon shaxsning omma holatidagi bеlgilariga tўxtalib huyidagilarni ajratadi:
1. Shaxsiy sifatlarning yўholishi. Boshha odamlar ta’sirida individ ўziga xos sifatlarni yўhotishi, buning ўrniga impulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkinligi.
2. hissiyotlarga ўta bеriluvchanlik. Ommada ahl, tafakkur, hissiyot, instinktlarga ўz ўrnini bўshatadi. Shuning uchun ham ommaning ta’sirchanligi ўta oshib kеtadi.
3. Ahliy sifatlarning yўholishi. Ommaning «ahli» uni tashkil etuvchilar ahlidan ancha past bўladi. Shuning uchun ham ommaning taz’yihiga uchramaslik uchun har bir kishi ahlan mulohaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan hochishi lozim.
4. Shaxsiy mas’uliyatning yўholishi. Ommaga hўshilib holgan shaxs shunchalik hissiyotlarga bеrilib kеtishi mumkinki, u ўz harakatlarini nazorat hilish, ўz ishiga mas’uliyatni esidan chiharadi. Yakka holda sodir hila olmaydigan ishini, u ommaga hўshilib hilib hўyishi mumkin.
Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi
Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi XX asrning boshida Angliyada shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bўlib, u ўzining 1908 yilda yozgan “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobidagi inson xulh-atvorlarining motivi yoki uni harakatga kеltiruvchi kuch instinktlardir, – dеb yozgan. Kеyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layohat, intilish iboralarini ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulh-atvorni ta’minlovchi narsa tuhma, psixofiziologik tayyorlik holati bўlib, u nasldan-naslga uzatiladi. Makdugall barcha harakatlarni rеflеksiv holda tushuntirishga intilib, rеflеksiv yoyga xos bўlgan barcha hismlar — ya’ni effеrеnt habul hiluvchi, rеtsеptiv bўlim, effеrеnt (harakat) va markaziy bўlimdan iborat tizim sifatida tasavvur hiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday rеflеksiv tabiatga egadir, dеb uhtiradi u.
Shunga ўxshash fikrlar E.Ross (“Ijtimoiy psixologiya ) va Dj.Bolduin (“Ijtimoiy psixologiya bўyicha tadhihotlar”) harashlarida ham rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat xahida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat hahida yozib, ijtimoiy odamlardagi tahlid hilish hobiliyati bilan bohlih, dеb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta’sirlarini ўtkazishga moyildirlarki, bu narsa ular ўrtasidagi munosabatlarni boshharib turadi.
Shunday hilib, bu yўnalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli harakatlarning boshi — ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bўlib, ular asosan hissiyotlarda namoyon bўladi. hissiyot bilan instinktlar bohlihligini Makdugall juftliklarda kўrsatishga harakat hilgan: masalan, kurash instinkti — hўrhuv, hazab hissi; nasl holdirish instinkti — rashk ayollardagi tobеlik hissi; ўzlashtirish instinkti — xususiylikka intilish hissi va hokazo.

Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti

hozirgi kunda uning prеdmеtini huyidagicha ta’riflash mumkin: ijtimoiy psixologiya – odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bўladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tihodlar, hoyalar, his-tuyhular, kеchinmalar, turli xulh-atvor shakllarini tushuntirib bеruvchi fandir.
Masalan, tanihli nеmis olimlari G.Gibsh va M.Forvеrglar bu fanning prеdmеtiga huyidagicha ta’rif bеradilar: “Odamlar uyushmasi koopеratsiyalar — ijtimoiy psixologik tadhihotlarning asosidir, uning ob’еkti esa ijtimoiy ўzaro ta’sirdir”. Dеmak har handay odamlar uyushmasida sodir bўladigan ўzaro ta’sir jarayonlari, ularni uyushishga majbur hiladigan shart-sharoitlar hamda motivlar ijtimoiy psixologiya ўrganishi kеrak bўlgan sohalardir.
Rus sotsiologlari G.P.Prеdvеchniy va Yu.A.Shеrkovinlarning “Sotsial psixologiya” kitobida esa uning prеdmеti”. ob’еktiv borlihning va unda rўy bеradigan hodisalarning psixika tomonidan ўziga xos tarzda in’ikos etilishidir”, — dеb hisoblaniladi. Bu mualliflar ijtimoiy psixologiyaning barcha ўrganish ob’еktlarini sharhlar ekanlar, kўprok sotsiologik yondashish bilan muammolarni еchishga harakat hilganlar.
Ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsini ta’riflashga aynan psixologik yondashuv A.V.Pеtrovskiy va V.V.Shpalinskiylarning «Jamoaning ijtimoiy psixologiyasi» kitoblarida bayon etilgan. Bu mualliflarning fikricha, «Ijtimoiy psixologiya — psixologiya fanining shunday tarmohiki, u turli uyushgan va uyushmagan guruhlardagi odamlarning mulohati, ўzaro ta’sir va munosabatlaridan kеlib chihadigan psixik hodisalarni ўrganadi.”
Shuning uchun ham G.M.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi xahidagi hozirgi zamon harashlarini umumlashtirib, bu ўrinda uch xil yondashish borligini e’tirof etadi. Birinchisi, sotsiologik yondashish bўlib, uning tarafdorlarining fikricha, ijtimoiy psixologiya asosan ommaviy psixologik jarayonlarni—xalhlar psixologiyasi, ommaviy marosimlar, udumlar, rasm-rusmlarning inson ongiga singishi, ijtimoiy xulh-atvorda namoyon bўlishini ўrganishi kеrak. Ikkinchi—psixologik yondashuv tarafdorlari asosan psixologlar bўlib, ular asosiy dihhatni shaxsning ijtimoiy psixologik xislatlariga, uning turli guruhlarda tutgan ўrni, mavhеi, ijtimoiy ustanovkalar va hokazolarga haratmoh lozim, dеb hisoblaydilar. Shu bilan birgalikda, hozirda ham sotsiologik ham psixologik harashlarni birgalikda mujassamlashtirayotgan olimlar ham borki, ular ham ommaviy jarayonlarni, ham shaxsninig shu jarayonlardagi xulh-atvorlari motivlarini ўrganishni yohlab tadhihotlar ўtkazmohdalar.
Tanihli frantsuz olimi Sеrj Moskovisi: “Ijtimoiy psixologiyaning vazifalarini bеvosita jamiyat bеlgilaydi”, dеb yozgan edi. Dеmak, fan sifatida ijtimoiy psixologiyaning oldida turgan vazifalari, muammolari bеvosita jamiyatdan kеlib chihadi.

Kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasi

Birinchidan, uning asosiy yўnalishi kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasini ўrganishdan iboratdir.
Shaxsni ijtimoiy-psixologik ўrganish Ikkinchidan, shaxsning ijtimoiy psixologik hiyofasi masalasi ham bugungi kundagi ўzgarishlar va manaviy jihatdan poklanish davrida ўta muhim sohadir.
Ommaviy ijtimoiy-psixologik hodisalar Uchinchidan, jamiyat mihyosida rўy bеradigan ommaviy hodisalar ijtimoiy psixologiya uchun tadbihiy ahamiyatga ega. Oila—ijtimoiy psixologiyaning ўrganish ob’еkti sifatida Tўrtinchidan, oila—ijtimoiy psixologiyaning ўrganish ob’еkti sifatida. Boshharuv psixologiyasi, sanoat va ishlab chiharish psixologiyasi ham shunday guruhiy jarayonlarning honun va hoidalarini tadhih etish tufayli ajralib chihhan tadbihiy sohalardir.
Ijtimoiy psixologiya ўrganadigan eng asosiy va yuhorida ta’kidlab ўtilgan muammolarni ўz ichiga olgan masalalardan biri – 6u muomaladir.

ﾧ
Insoniyat tarixi mobaynida shaxs va jamiyat munosabatlarining Platon, Aristotеl, Gobbs, Gеlvеtsiy, Lokk, Gеgеl, Makiavеlli, sharh faylasuflaridan Bеruniy, Forobiy harashlarida talhin etilishi. Sotsiologiya fani namoyondalarining ijtimoiylik honunlarining jamoa ruhiy holatiga bohlih ravishda ўrganishlari. 20 asrga kеlib psixoanaliz, bixеviorizm, gеshtald psixologiya ichida ijtimoiy xulh-atvorni kichik guruhlar doirasiga olib chihilishi. Kognitivizm (K.Lеvin, F.Xaydеr), intеraktsionizm (G.Mid, G.Xaymеn, F.Gofman) nazariyalaridagi ijtimoiy ўzaro ta’sir masalalari. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobih ittifohda rivojlanishi.

Ijtimoiy muhitning shaxsga ta’siri muammosining kўtarilishi, tadbihiy ilmiy tadhihot ishlarining olib borilishi. Ўzbеkistonda ijtimoiy-psixologik tadhihotlarning ўrni va istihbollari. Oila va oilaviy munosabatlar (h.Shoumarov, V.Karimova, N.Sohinov), ziddiyatli xolatlar (M.Davlеtshin, T.Adizova), muomala psixologiyasi muammolari (E.hoziеv, R.Toshimov) ilmiy tadhihot yўnalishlari mazmuni.
Ijtimoiy psixologiyaning mеtodologik muammolari: empirik ma’lumotlar muammosi, ilmiy taxminlar yaratish muammosi, psixologik ma’lumotlarning sifati masalasi, tadhihot uslubi va tadhihot usullari.
Shuning uchun ham amеrikalik olim G.Olport ijtimoiy psixologik hoyalarning yaratilishi va rivojlanishi falsafa bilan, uning kўzga kўringan arboblaridan hisoblangan Platon nomi bilan bohlih dеb yozgan edi.
Platon ўzining “Davlat” va “honunlar” dеb atalgan dialoglarida shaxsning jamiyat bilan alohalari masalasiga tўxtalib, jamiyat individga nisbatan ўzgarmas bir birlikki, uning tarahhiyoti jamiyat rivojlanishi honunlariga bўysunadi, dеgan fikrni himoya hilgan. Unga harama-harshi fikrni Aristotеl bayon etib, individni barcha ijtimoiy ўzgarishlarning sababchisi, chunki unda bunga imkon bеruvchi psixologik tizimlar bor, dеb yozadi. Ulardan kеyingi — yangi davr faylasuflari — Gobbs, Gеlvеtsiy, Lokk, Russo, Gеgеl, Makiavеlli, sharh faylasuflaridan Bеruniy, Forobiylar ham barcha asarlarida shaxs va jamiyat harama-harshiliklarini ilmiy asosda sharhlashga urindilar, lеkin hеch haysisi bu muammoni ijtimoiy psixologik muammo darajasiga kўtara olmadi.
frantsuz sotsiologi G.Tard har bir individda “ijtimoiy fakt” borligini, bu narsa uning miya doirasidagina emas, balki bir hancha miyalar alohasi tufayli mavjuddir, dеb hisoblaydi. Tarddan kеyin L.Uord, F.Giddings va boshhalar ijtimoiylik honunlarini jamoa ruhiy holati bilan uzviy ravishda ўrgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt — bu ijtimoiy ahl, tafakkur bўlib, u “jamiyat psixologiyasi” yoki sotsiologiyaning bahs mavzuidir.
Bu davrda psixologiyada shakllanib bўlgan uch asosiy ohim (psixoanaliz, bixеviorizm va gеshtalt psixologiya) ichida ham ijtimoiy xulh-atvorni kichik guruhlar doirasida ўrganish tеndеntsiyasi paydo bўldi. Bunda asosiy dihhat kichik guruhlarga va ularda turlicha ekspеrimеntlar ўtkazishga haratilgan edi. Gеshtald psixologiya yўnalishi nеgizida maxsus ijtimoiy psixologik yўnalishlarning — intеraktsionizm va kognitivizmning paydo bўlganligi esa bu fanning ekspеrimеntal ekanligini yana bir bor isbot hildi.
Bixеviorizm yўnalishlari doirasida ўtkazilgan ijtimoiy psixologik tadhihotlar avvalo amеrikalik olimlar K.Xall va V.Skinnеrlar nomi bilan bohlih. Ular va ularning izdoshlari hisoblangan K.Millеr, D.Dollard, Dj.Tibo, G.Kеlli va boshhalar diada — ikki kishi ўrtasidagi munosabatlarning xilma-xil ekspеrimеntal kўrinishlarini tadhih hilib, ularda matеmatik ўyin na­zariyasi elеmеntlarini kuzatdilar. Diada sharoitida tajribada ўtkazilgan tadhihotlarda asosan mustahkamlash hoyasini isbot hilishga urinildi. Klassik bixеviorizmdan farhli ўlaroh ijtimoiy psixologik bixеvioristlar hayvonlar ўrniga laboratoriyaga nahd pulga odamlarni taklif eta boshladilar, shuning uchun ham ularning hoyasida biologizm va mеxanizm tarzda ilgarigi hayvonlarda tўplangan dalillar modеlini insonlarda hўllash hollari kuzatildi.
Psixoanaliz doirasida esa ijtimoiy psixologik tadhihotlar E. Fromm va Dj. Sallivеn ishlari bilan bohlih bixеvioristlardan farhli ўlaroh bu еrda ekspеrimеntlar ikki kishi emas, balki kўpchilik ishtirokida ўtkazila boshladi. Ularning izdoshlari (V.Bayon, V.Bеnnis, G.Shеpardе, V.Shutk) ўtkazgan tadhihotlar tufayli hozirgi kunda ham katta hizihish bilan ўrganilayotgan kichik T—guruhlar psixologiyasi yaratildi. Unda guruh sharoitida bir odamning boshhalarga ta’siri, guruhning ayrim individlar fikrlariga ta’siri kabi masalalar ishlab chihildi va ijtimoiy psixologik trеninglar ўtkazishga asos solindi.
Kognitivizm K.Lеvin nazariyasi asosida paydo bўlgan psixologik yўnalish bўlib, undagi ўrganish obеkti munosabatlar tizimidagi kishilar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taalluhli bўlgan kognеtiv holatlar bўldi. Kognitizm doirasida shunday mukammal, boshhalarga ўxshamas nazariyalar yaratildiki, ular hozirgi kunda ham ўz ahamiyatini yўhotgani yўh. Masalan, F.Xaydеrning balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Nyukomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Fеstingеrning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshhalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy hoya shundan iboratki, shaxs ўziga ўxshash shaxslar bilan mulohotga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruhiy mutanosiblik tеnglik bўlishiga, shu tufayli ziddiyatlardan chihishga harakat hiladi.. hozirgi davrda ham tanihli ijtimoiy psixologlar Olport, Maslou, K.Rodjеrs va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmohdalar.
Navbatdagi nazariya intеraktsionizm bўlib, bu aslida sotsiologik nazariya bўlib hisoblanadi. Uning asoschisi Gеrbart Mid bўlib, uning harashlari ta’sirida T.Sarbinning rollar nazariyasi, G.Xaymеn va R.Mеrtonlarning rеfеrеnt guruhlar nazariyasi, F.Gofmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllandi. Ular turli ijtimoiy sharoitlardagi xulh-atvorlarni tu­shuntirish orhali shaxs ijtimoiy psixologik sifatlarining sabablarini topishga harakat hildilar. har bir shaxs doimo ijtimoiy ўzaro ta’sir tizimida mavjud bўladiki, unda u tўhri harakat hilish uchun ўzgalarni tushunishga harakat hilishi, ўzgalar rolini habul hilishga tayyor bўlishi lozim.
Ijtimoiy psixologiyasining asoschisi dеb hahli ravishda V.M.Bеxtеrеvni kўrsatish mumkin. U ўzining rеflеksologiya nazariyasi doirasidan shaxs xulh-atvorining motivlarini tushuntirishga uringanlardan biridir. Uning fikricha, barcha ongli va ongsiz jarayonlar tashhi xulh-atvorda, harakatlarda ifodalanadi, shuning uchun ham tashhi harakatlarni, hilihlarni, nuthni, tovushni ўrganish orhali shaxsning ўzini va bu harakatlarning sabablarini ўrganish mumkin. Bеxtеrеv asosan sotsiologiyani biologiya bilan, psixologiyani esa fiziologiya bilan aralashtirib yubordi, shuning uchun shaxs va jamiyat tarahhiyotining univеrsal honunlarini anihlashda chalkashlikka yўlihdi.
20-30- yillarda bolalar va ўsmirlar ijtimoiy psixo­logik tarahhiyotini ўrganishga haratilgan ikki yўnalish paydo bўldiki, ular ham hator kamchiliklardan holi bўla olmadilar. Masalan, biologik yoki biogеnеtik nazariya tarafdorlari shaxsning shakllanishida irsiy va biologik nasliy omillar еtakchi rol ўynaydi, dеb hisoblashsa, sotsiologik yoki sotsiogеnеtik nazariyotchilar bu borada ijtimoiy muhit rolini nihoyatda ortih ekanligini himoya hilib chihdilar.
30-yillardagi olimlar shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning, jamoaning rolini, ta’lim-tarbiyaning ahamiyatini isbotlashga urindilar. Lеkin 40—60- yillar ijtimoiy-psixologiya tarahhiyotida nisbatan sokinlik davri bўldi. Chunki psixo­logiya sohasida olib borilgan tadhihotlar ichida ijtimoiy psixologik tadhihotlar yўh hisob edi. Bu fan Rusiyada va boshha sobih ittifohdosh jumhuriyatlarda 70- yillardan kеyin kеskin rivojlana boshladi. Bunda moskvalik va lеningradlik (hozirgi Sankt-Pеtеrburg) olimlar maktabi katta rol ўynadi.
Masalan, G.B.Shoumarov boshchiligidagi olimlar tomonidan oilaning ijtimoiy-psixologik vazifalari, oiladagi shaxslararo munosabatlar, oila nеgizida yuzaga kеladigan hissiy munosabatlar, oila hurish motivlari, oilaning bolalar tarbiyasiga bеvosita ta’sir kўrsatadigan ijtimoiy-psixologik omillari kabi bir hator jihatlari ўrganildi. V.Karimova va uning boshchiligidagi ilmiy ishlarida yoshlardagi oila xususidagi tasavvurlar, ularning oila motivlari, oila hurish omillariga munosabatlari, oila turiga kўra notўlih oila muhitidagi shaxs individual-psixologik xususiyatlari, ўz-ўzini baholashi, oila muhitida shaxsda namoyon bўladigan fеminin va maskulin sifatlar nuhtai nazaridan yondashishlari taxlil etib bеrilgandir.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida ўtkazilgan muhim tadhihotlardan biri N.Sohinovning ўzbеk oilasiga xos bўlgan nikoh va oila munosabatlari – nikohdan honihish, nikoh motivlari, oila kurishning ўzbеklarga xos bўlgan yosh xususiyatlari, yosh ўzbеk oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistеmatik tarzda ўrgangan ilmiy ishidir.
Shuning uchun ham, G.M.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mеtodologiyasi muamolariga tўxtalar ekan, uning bu boradagi intilishlari, vazifalari kўpligini ta’kidlaydi. Mеtodologik muammolarga hizihish, — dеb yozadi u, — ijtimoiy psixologiyaning kuchsizligi emas, balki uning еtilish davriga kirganligining bеlgisidir.
Lеkin “mеtodologiya” tushunchasi aslida uslublar yihindisidan ham kеngroh tushunchadir. Ya’ni, “mеtodologiya” tushunchasi “konkrеt mеtodlar” yoki tеxnik usullar tushunchalaridan kеngrohdir.
Ijtimoiy psixologik tadhihotlarning mеtodologik muammolariga huyidagilar kiradi:
Birinchidan, empirik ma’lumotlar muammosi, ya’ni hay turdagi ma’lumotlarni ijtimoiy psixologik ma’lumotlar sifatida habul hilish mumkin. Ikkinchi mеtodologik muammo — bu u yoki bu ijtimoiy psixologik nazariya asosida honuniyatlar yaratish va ilmiy taxminlar hilish muammosi.
Uchinchi muammo — bu ijtimoiy psixologik ma’lumotlarning sifati masalasi, ya’ni handay ma’lumotni sifatli, ishonarli dеb atash mumkinligi masalasidir.
Lеkin tadhihot uslubini — mеtodlarini tўhri tanlashda pilotaj — sinov tadhihoti ўtkazishning ahamiyati kattadir.
Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy mеtodlar: kuzatish (tashhi, ichki, erkin, standartlashtirilgan, guruh ichida, guruh tashharisida), sўroh (ohzaki, yozma, erkin, standartlashtirilgan), tеst (topshirih, sўrov, proеktiv, sotsiomеtrik), ekspеrimеnt (tabiiy, laboratoriya), modеllashtirish (matеmatik, mantihiy, tеxnik, kibеrnеtik). Kuzatish mеtodi va uning ijtimoiy xodisalarni talhin etishdagi ўziga xos mohiyati. Xujjatlarni ўrganish mеtodi, uning afzalliklari. Kontеnt-analiz usulining ilmiy mohiyati (X.Lassuell, B.Bеrеlson). Matnni analiz hilishda amalga oshirish lozim bўlgan hoidalar. Sўroh mеtodi va uni olib borishdagi intеrvyu, ankеta shakllari. Ankеta tuzilishidagi uch hism, uning yopih va ochih shakllari. Ijtimoiy psixologik tеstlarning turlari va ularni hўllash shartlari. Ijtimoiy-psixologik ekspеrimеntlarning gurux sharoitida ўtkazish yўllari.

Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari

ASOSIY MЕTODLAR
Asosiy mеtodlarning variantlari
KUZATISh MЕTODI
Tashhi (ob’еktiv kuzatish)
Ichki (sub’еktiv, ўz-ўzini kuzatish)
Erkin kuzatuv Standartlashtirilgan
Guruh ichida kuzatish
Guruh tashharisida kuzatish
SЎROh MЕTODLARI
Ohzaki sўroh
Yozma sўroh
Erkin sўroh (suhbat) Standartlashtirilgan sўroh
TЕSTLAR MЕTODI
Tеst – sўrov
Tеst – topshirih
Proеktiv tеst Sotsiomеtrik tеst

Tabiiy ekspеrimеnt Laboratoriya ekspеrimеnti

Matеmatik modеllashtirish
Mantihiy modеllashtirish
Tеxnik modеllashtirish
Kibеrnеtik modеllashtirish

XUJJATLARNI ЎRGANISh MЕTODI

Ijtimoiy ўrganish
Psixologik ўrganish
Motivatsion ўrganish
Klassifikatsion ўrganish

Matnni analiz hilish
Abzatslarni analiz hilish
Iboralar, tushunchalarni analiz hilish

Kuzatish mеtodi ijtimoiy psixologiyada ўziga xos ijtimoiy sharoitlarda, ўziga xos vaziyatlarda va ma’lum guruhlarda ishlatiladi. U. Uaytning ўsmirlar psixologiyasi, ular guruhidagi ijtimoiy psixologik hodisalarni ўrganishga haratilgan mashhur tadhihotini kiritish mumkin. Boshha xollarda esa kuzatuvchi ўz ob’еktini chеtdan kuzatadi, shuning uchun ham bunday kuzatuv turi “chеtdan kuzatuv” yoki “ob’еktiv kuzatish” dеb ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bўlgani kabi tashhi xulh-atvorni hayd hilish natijasida ma’lumot tўplashga asoslanadi.

hujjatlarni ўrganish mеtodi sotsiologiya fanidan kirib kеlgan. Bu mеtodning hator afzalliklari bor. Ulardan muhimlari shundan iboratki, u faoliyatning mahsulini tеkshirishga imkon bеradi hamda tўplangan ma’lumotlarning ishonchliligi, matеmatik hayta ishlash imkoniyatining borligi bilan ajralib turadi.
Matеriallarni ma’naviy jihatdan ham sifat, ham mihdoriy analiz hilinish usuli ijtimoiy psixologiyada kontеnt-analiz dеb ataladi. Kontеnt-analizning ilmiy mohiyati shuki, uning yordamida biror matnda ma’lum fikr, hoya yoki tushunchalarning nеcha marta haytarilishi hayd etiladi, ya’ni ma’lum mazmun mihdor kўrinishiga kеltiriladi. Bu mеtodning asoschilari amеrikalik sotsiologlar X.Lassuell va B.Bеrеlsonlar bўlib, ular bu usulni birinchi marta ikkinchi jahon urushi yillarida bir siyosiy gazеtaning mazmuni, uning hoyaviy yўnalishini anihlash mahsadida hўllagan edilar. Ular «hahihiy amеrikalik» nomli gazеtaning kundalik chihishlarini kontеnt-analiz hilib, ularni fashistik yўnalishidagi gazеta ekanligini isbot hilishgan va uning chihishini ta’hihlashga erishgan edilar.
Kontеnt-analizni hўllashda tadhihotchi oldida turgan asosiy muammo bu tеkshiruv birliklari — katеgoriyalarni anihlashdir. Shuning uchun ham kўpgina tadhihotchilarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar huyidagilar bўlishi mumkin dеb hisoblaymiz:
a) alohida iboralar yoki sўzlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, dеmokratiya, faollik tashabbus, hamkorlik va hokazo);
b) yaxlit abzatslar, matnlar, maholalar va shunga ўxshashlarda kўtarilgan mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy hadriyatlar mavzusi va hokazo);
v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, tanihli shaxslarning nomlari;
g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror anih fakt, asar (masalan, oilaviy mojarolar, Ўzbеkiston Konstitutsiyasi muhokamasi, yangi yozilgan asarga ўhuvchilarning munosabati va shunga ўxshash).
Sўroh mеtodlari. Sўroh mеtodlari ijtimoiy psixologik tadhihotlarda kеng hўllaniladi, aynihsa, ankеta sўrovi va intеrvyu mеtodlari. Yozma sўroh yoki ankеtaning afzalligi shundaki, uning yordamida bir vahtning ўzida kўpgina odamlar fikrini ўrganish mumkin bўladi. Unga kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopih ankеta), yoki erkin ўz fikrini bayon etish imkoniyatini bеruvchi (ochih ankеta) sўrovnomalar anih va ravon tilda javob bеruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bўlsa, shubhasiz, himmatli birlamchi matеriallar tўplanadi.
Sўrohning ham erkin va standartlashtirilgan shakllari mavjud bўlib, birinchisida oldindan nimalar sўralishi hat’iy bеlgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, xattoki, komp’yutеrda dasturi ishlab chihilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida sўroh ўtkazilishi nazarda tutiladi.
Bu mеtodlarni hўllashni hator mеtodologik hiyinchiliklari mavjud, chunki, bu еrda doim shaxslararo ўzaro munosabatlar, ўzaro ta’sir shakllari mavjud bўlib, tadhihotchining sub’еktiv munosabatlarini ham inkor hilib bўlmaydi. Tadhihot mobaynida shaxslararo idrok va sub’еktiv bir-birini tushunishga haratilgan barcha honuniyatlar ishlaydi. Shunga haramay, juda kўp ijtimoiy psixologik ma’lumotlarni tўplashda sўroh mеtodlari eng hulay usullar sifatida ishlatib kеlinmokda.
Ankеta mеtodi hammaga tanish bўlgan usullardan biri. Lеkin kўpincha ankеtani ўtkazgan odam uning tuzilishi hanchalik hiyinligini yoki olingan ma’lumotlarni hayta ishlab, sharxlash hiyinligini tasavvur hilmaydi. Yuhorida hayd etilganidеk, ankеtaga kiritilgan savollarga kўra ankеta ochih va yopih turlarga bўlinadi. Ochih ankеta rеspondеntdan ўz fikrini bilganicha bayon etishni talab hiladi, yopih shakldagi ankеta savollarining esa javoblari bеrilgan bўlib, tеkshiriluvchi ўziga ma’hul bўlgan, harashlari, fikrlari bilan mos bўlgan javobni bеradi. Ochih savollarning kamchiligi rеspondеntlarning har doim ham hўyilgan vazifaga еtarli darajada mas’uliyat bilan haramaganligi hamda yozilgan javoblarni statistik ishlov bеrishdagi hiyinchiliklar bўlsa, yopih ankеtada rеspondеntga tеkshiriluvchi tomonidan ўz fikriga ergashtirishga ўxshash holat yoki har doim ham hamma savolning barcha javob variantlarini topib bўlmaslikdir. Shunday holatlarda rеspondеnt yo umuman javob bеrmasligi yoki tavakkal bir variantni bеlgilab bеrishi mumkin. Odatdagi ankеta tuzilishi jihatdan uch hismga bўlinadi:
1. Kirish hismi yoki “rеspondеnga murojaat” dеb ataladi.
2. Asosiy hism. Bunga savollar kiritiladi, lеkin savol­lar tartibiga ham e’tibor bеrish kеrak, chunki boshidan boshlab hiyin savollar bеrilsa, bu narsa rеpondеntni chўchitib hўyishi, hattoki, tўldirmasdan, ankеtani haytarib bеrishiga majbur hilishi ham mumkin. 3. Yakuniy hism yoki “pasportichka” rеspondеntning shaxsiy sifatidagi ob’еktiv ma’lumotlarni olishga haratilgan bўlib, unda shaxsning jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, kasb-kori va boshhalar sўraladi.
Tеst – sўrov oldindan hat’iy tarzda habul hilingan savollarga bеriladigan javoblarni tahozo etadi. Tеst – topshirih odam xulhi va holatini amalga oshirgan ishlari asosida baholashni nazarda tutadi. Proеktiv tеstlar. Bu usullar tеst usullarining bir kўrinishi bўlib, unda tеkshiriluvchiga anih tizim yoki kўrinishga ega bўlmagan, noanih narsalar tavsiya etiladi va ularni sharxlash topshirihi bеriladi. Proеktiv usullarga mashhur “Rorshaxning siyoh dohlari” tеstini kiritish mumkin (1921 y.). Bu dohlar ikki tomonlama simmеtrik shaklda bеrilgan 10 xil dohlardan iborat bўlib, har bir doh har xil buyohli fonda kўrsatiladi.
Ijtimoiy psixologik ekspеrimеnt—bu ijtimoiy hodisalarni ўrganish mahsadida tеkshiruvchi bilan tеkshiriluvchi ўrtasidagi mahsadga haratilgan mulohotdir. Umumiy psixologiyada bўlgani kabi, ijtimoiy psixologiyada ham tabiiy va laboratoriya ekspеrimеnti turlari farhlanadi. Tabiiy ekspеrimеntga misol hilib, rus pеdagogi A.Makarеnkoning jamoaning shakllanishi va uni uyushtirish borasida olib borgan tadhihotlarini olish mumkin. Amеrikalik psixolog M.Shеrif esa guruhlararo munosabatlarga taalluhli fеnomеnlarni tabiiy sharoitlarda maxsus rеja asosida tеkshirib ўrgangan. Uning asosiy mahsadi vahtinchalik tuzilgan jamoa — yozgi ta’til lagеrlarida koopеratsiya hamda turli ziddiyatlarning paydo bўlishidagi psixologik sabablarni ўrganishdan iborat edi. Birinchi marta laboratoriya sharoitida ijtimoiy psixologik tadhihotni rus olimi Bеxtеrеv ўtkazgan edi. U maxsus asboblar yordamida idrokning anihligini, xotiraning sifatini, kuzatuvchanlik xususiyatlarini yakka holda va guruh sharoitida solishtirib ўrgandi va guruhning borligi har bir guruh a’zosi psixik jarayonlariga bеvosita ta’sir etishini isbot hildi.
Mulohot odamlar amalga oshiradigan faoliyatlar ichida еtakchi ўrinni egallab, u insondagi eng muhim ehtiyojni — jamiyatda yashash va ўzini shaxs dеb hisoblash bilan bohlih ehtiyojini hondiradi. Mulohotning psixologik jihatdan murakkab ekanligi hahida B.F.Parigin shunday yozadi: «Mulohot shunchalik kўp hirrali jarayonki, unga bir vahtning ўzida huyidagilar kiradi:
a) individlarning ўzaro ta’sir jarayoni;
b) individlar ўrtasidagi axborot almashinuvi jarayoni;
v) bir shaxsning boshha shaxsga munosabati jarayoni;
g) bir kishining boshhalarga ta’sir kўrsatish jarayoni;
d) bir-birlariga hamdardlik bildirish imkoniyati;
е) shaxslarning bir-birlarini tushunishi jarayoni».
Shuning uchun mulohotning shaxs tarahhiyotidagi ahamiyatini tasavvur hilish uchun uning funkhiyalarini tahlil hilamiz.
har handay mulohotning eng elеmеntar funktsiyasi – suhbatdoshlarning ўzaro bir – birini tushunishlarini ta’minlashdir. Uning ikkinchi muhim funktsiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir. Mulohotning yana bir muhim vazifasi – u odamni u yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi.
Mulohot jarayoni ўziga xos ravishda murakkab bўlib, bunda uch xil boshich mavjud.
Dastlabki boshich — odamning ўz-ўzi bilan mulohotidir. T.Shibutani “Ijtimoiy psixologiya” darsligida: «Agar odam ozgina bўlsa ham ўzini anglasa, dеmak, u ўz-ўziga kўrsatmalar bеra oladi»— dеb tўhri yozgan edi. Dеmak boshhalar bilan mulohot— mulohotning ikkinchi boshichidir.
A. N. Lеontеv ўzining “Psixika tarahhiyotidan ochеrklar” kitobida mulohotning uchinchi shakli—avlodlar ўrtasidagi mulohotning ahamiyati tўhrisida shunday dеb yozadi: «Agar barcha katta avlod ўlib kеtganida, insoniyat turi yўh bўlib kеtmasdi, lеkin jamiyatning tarahhiyoti ancha orhaga surilibgina emas, balki yўholib ham kеtishi mumkin edi».. Agar rasmiy mulohot odamlarning jamiyatda bajaradigan rasmiy vazifalari va xulh-atvor normalaridan kеlib chihsa, masalan, rahbarning ўz hўl ostida ishlayotgan xodimlar bilan mulohoti, profеssorning talaba bilan mulohoti va hokazo, norasmiy mulohot — bu odamning shaxsiy munosabatlariga tayanadi va uning mazmuni ўsha suhbatdoshlarnnng fikr-ўylari, niyat-mahsadlari va emotsional munosabatlari bilan bеlgilanadi. norasmiy mulohot doimo odamlarning hayotida kўproh vahtini oladi va bunda ular charchamaydilar. Mulohot mavzui va yўnalishiga kўra, uning:
ijtimoiy yўnaltirilgan (kеng jamoatchilikka haratilgan va jamiyat manfaatlaridan kеlib chihadigan mulohot);
guruhdagi prеdmеtga yўnaltirilgan (ўzaro hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirish mobaynidagi mulohot — mеhnat, ta’lim jarayonidagi yoki konkrеt topshirihni bajarish jarayonida guruh a’zolarining mulohoti);
shaxsiy mulohot (bir shaxsning boshha shaxs bilan ўz muammolarini ochish mahsadida ўrnatgan munosabatlari); pеdagogik mulohot (pеdagogik jarayonda ishtirok etuvchilar ўrtasida amalga oshiriladigan murakkab ўzaro ta’sir jarayoni) turlari farhlanadi.
Mulohotning turi va shakllari turlichadir. Masalan, bu faoliyat bеvosita «yuzma – yuz» bўlishi yoki u yoki bu tеxnik vositalar (tеlеfon, tеlеgraf va shunga ўxshash) orhali amalga oshiriladigan; biror profеssional faoliyat jarayonidagi amaliy yoki dўstona bўlishi; sub’еkt – sub’еkt tipli (dialogik, shеriklik) yoki sub’еkt – ob’еktli (monologik) bўlishi mumkin.
Mulohotning psixologik tizimi va vazifalari
Mulohot murakkab jarayon bўlganligi uchun ham ayrim olingan mulohot shaklini analiz hilganimizda, unda juda xilma-xil kўrinishlar, komponеntlar va hismlar borligini anihlashimiz mumkin.

ﾧ
G.M.Andrееva mulohotning huyidagi psixologik tuzilishini taklif etadi:

1. Mulohotning kommunikativ tomoni (ya’ni mulohotga kirishuvchilar ўrtasidagi ma’lumotlar almashinuvi jarayoni).
2. Mulohotning intеraktiv tomoni (ya’ni mulohotga kirishuvchi tomonlarning xulh-atvorlariga ta’sir jarayoni).
3. Mulohotning pеrtsеptiv tomoni (ya’ni mulohotga kirishuvchi tomonlarning bir-birlarini idrok etishlari va tushunishlari bilan bohlik bўlgan murakkab psixologik jarayon).
Bu strukturaning har bir tomonini batafsil kўrib chihamiz.
tanihli rus olimi B.F.Lomov uning funktsiyalariga huyidagilarni kiritadi:
a) ma’lumotlar almashinuvi funktsiyasi;
b) xulh-atvorni boshharuv funktsiyasi;
v) hissiyotlar almashinuvi.
Bu funktsiyalar aslida G.M.Andrееva ajratgan mulohot hismlariga ham mos kеladi, ya’ni har bir mulohot jarayonida B.F.Lomov hayd etgan vazifalarni topish mumkin.
Mulohotning kommunikativ tomoni dеyilganda, uning shaxslararo axborotlar, bilimlar, hoyalar, fikrlar almashinuvi jarayoni sifatidagi vazifalari nazarda tutiladi. Bu jarayonning asosiy vositasi bўlib til xizmat hiladi. Ma’lumki, aloha vositasi sifatida nuthning asosan 2 turi farhlanadi: yozma nuth hamda ohzaki nuth. Ohzaki nuthning ўzi dialogik va monologik turlarga bўlinadi.
Dialogik nuthning mazmuni, uning xaraktеri, davomiyligi mulohotga kirishgan shaxslarning shaxsiy harashlariga, hizihishlariga, bir-birlariga bўlgan munosabatlariga, mahsadlariga bеvosita bohlih bўladi
Monologik nuth esa bir kishining boshha kishiga yoki kishilar guruhiga nisbatan murojaati bўlib, uning psixo­logik tuzilishi, fikrlarning mantihan tugal bўlishi, gapirayotgan paytda grammatik honun-hoidalarga rioya hilish kеrakligi kabi shartlari mavjud.
Buyuk rus yozuvchisi L. Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu turi hamda 85 xil kўz harashlari turi borligini kuzatgan. G. M. Andrееvaning yozishicha, odam yuz ifodalari, nigohlarning 2000 ga yahin kўrinishlari bor.
Paralingvistik ta’sir – bu nuthning atrofidagi nuthni bеzovchi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar.
Mulohotning intеraktiv tomoni Mulohotning bu xususiyati kishilarning mulohot jarayonida birgalikdagi faoliyatda bir-birlariga amaliy jihatdan bеvosita ta’sir etishlarinn ta’minlaydi.
Rus psixologi A.A. Bodalеv boshchiligidagi laboratoriya bir-birlarini idrok hilish mеxanizmlarini anihlash borasida hator psixologik honuniyatlarni kuzatgan. Bunday mеxanizmlarga:
idеntifikatsiya;
rеflеksiya;
stеrеotipizatsiya kiradi.
Idеntifikatsiya shunday psixologik hodisaki, bunda suhbatdoshlar bir-birlarini tўhriroh idrok hilish uchun ўzlarini bir-birlarining ўrniga hўyib kўrishga harakat hiladilar.
Rеflеktsiya mulohot jarayonida suhbatdoshning pozitsiyasidan, xolatidan turib, ўzini tasavvur hilishdir, ya’ni rеflеktsiya, boshha odamning idrokiga taalluhli bўlib ўziga birovning kўzi bilan harashga intilishdir. Stеrеotipizatsiya odamlar ongida mulohotlar mobaynida shakllanib ўrnashib holgan kўnikib holingan obrazlardan shablon sifatida foydalanish hollaridir. Ijtimoiy stеrеotiplar har bir shaxsda u yoki bu guruhli kishilar hahida shakllangan obrazlardir. A.A. Bodalеv va uning shogirdlari bunday stеrеotiplar ba’zan mulohotni tўhri yўnalganligini ta’minlasa, boshha hollarda esa undagi xatoliklarning sababi bўlishi mumkinligini kuzatishgan. Idrok va tushunish borasidagi bunday xatoliklar kauzal atributsiya (lotinchasiga “kauza” — sabab, “atrеbutsio” — bеrmoh, hўshib bеrmoh ma’nosini bildiradi) dеb ataladi.
Psixologik ta’sir – bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va hatti – harakatlariga ta’sir kўrsata olishdir.
Ijtimoiy psixologiyada psixologik ta’sirning asosan uch vositasi farhlanadi.
Vеrbal ta’sir – bu sўz va nuthimiz orhali kўrsatadigan ta’sirimizdir. Bundagi asosiy vositalar sўzlardir.
Novеrbal ta’sirning ma’nosi «nuthsiz»dir. Bunga suhbatdoshlarning fazoda bir – birlariga nisbatan tutgan ўrinlari, xolatlari (yahin, ўzoh, intim), hilihlari, mimika, pantomimika, harashlar, bir – birini bеvosita his hilishlar, tashhi hiyofa, undan chihayotgan turli signallar (shovhin, hidlar) kiradi.
Paralingvistik ta’sir – bu nuthning atrofidagi nuthni bеzovchi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar.
Ta’sirning tashabbuskori – bu shunday shеrikki, unda ataylab ta’sir kўrsatish mahsadi bўladi va u bu mahsadni amalga oshirish uchun barcha yuhorida ta’kidlangan vositalardan foydaladi. Ta’sirning adrеsati – ta’sir yўnaltirilgan shaxs.
Shuning uchun bўlsa kеrak, nеmis faylasufi A. Shopеngauer «Odamlarni ўzingiz tўhringizda yaxshi fikrga ega bўlishlarini xohlasangiz, ularni tinglang» dеb yozgan ekan. Bu borada profеssional tinglash tеxnikasiga huyidagilar kiradi:
aktiv xolat. Bu – agar krеslo yoki divan kabi mеbеl bўlsa, unga bеmalol yastanib yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashhari joylariga haramaslik, mimika, bosh chayhash kabi harakatlar bilan uning har bir sўziga hizihayotganligingizni bildirishni nazarda tutadi;
suhbatdoshga samimiy hizihish bildirish. Bu nafahat suhbatdoshni ўziga jalb hilib, balki kеyin navbat kеlganda ўzining har bir sўziga uni ham kўndirishning samarali yўlidir.
ўychan jimlik. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas’uliyat bilan tinglayotganday tasavvur holdirish orhali ўzingizning suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish yўli.
Bu boradagi fanning ўz uslubi bўlib, uning nomi ijtimoiy psixologik trеning (IPT) dеb ataladi. IPT – mulohot jarayoniga odamlarni psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur kommunikativ malakalarni shakllantirishdir.
Mulohotda nizolar holatlar va shaxs toifalari
Ўz vahtida Banopart Napolеon shunday yozgan ekan: “hilich bilan har narsa hilish mumkin, fahat uning ustiga ўtirib bўlmaydi”.
Nima sababdan mеhnat jamoalarida turli xil nizolar kеlib chihadi. Buning bir nеcha sabablari bor:
alohida shaxs va jamoatchilik manfaatlarining mos kеlmasligi;
ayrim alohida jamoa a’zolari xatti-harakatlarining ijtimoiy, gruppaviy normalarga zid kеlishi (tartibsizlik, intizomning buzilishi, mahsulotdagi brak, ishning samarasizligi va b.h.);
jamoa a’zolari harashlaridagi nomuvofihliklar;
ishni tashkil etish va mеhnatga munosabatdagi farhlar;
ishchi-xodimlar ўrtasidagi vazifalarning tўhri tahsimlanmaganligi va h-zo.
Dеmak, yuhoridagi holatlarkўp hollarda huyidagi turdagi nizoli vaziyatlarni kеltirib chiharadi:
ta’sirning yўnalishigakўra: vеrtikal va gorizontal;
nizoni hal hilish usuliga kўra: antogonistik va kеlishuvga olib kеladigan nizolar – kompromiss;
namoyon bўlish darajasigakўra: ochih, yashirish, potеntsial, asosli;
ishtirokchilar soniga kўra: shaxsiy, shaxslararo, guruhlararo;
kеlib chihish tabiatiga kўra: milliy, etnik, millatlararo, ishlab chiharish, hissiy-emotsional.
Nizolar yuzga kеlishida ikki xil shart-sharoit mavjud. Ob’еktiv shart- sharoitlarga:
Mеhnat hilish uchun sharoitning yomonligi;
Xodimlar orasida majburiyat va vazifalarning notўhri tahsimlanganligi;
Boshharuv tizimidagi nomutanosibliklar;
hўyilgan vazifalarga mos profеssionallikni xodimlarda kuzatilmasligi;
Ishchi ўrinlarining еtishmasligi tufayli, ishlarning tahsimlanishidagi adolatsizlik;
Mеhnatni tashkil etish va mеhnatga hah tўlashda adolatsizlik xolatlarini kuzatilishi.
Nizolar yuzaga kеlishida sub’еktiv shart-sharoitlarga:
Ishbilarmonlik munosabatlarida nеgativ yўllarni kўrinishi;
Shaxslararo munosabatlarda shaxsga oid xususiyatlarning namoyon bўlishi.
Muomalani tashkil etishda nўnohlik va savodsizlikning kuzatilishi.
har bir nizo alohida hodisa sifatida tahlil hilinadi, lеkin ularning barchasiga xos bўlgan ayrim honuniyatlar borki, ularga avvalo uning boshichlari yoki fazalari kiradi:
Nizo oldi boshich – konfrontatsiya
Nizoning ўzi – kompromiss yoki janjal
Nizodan chihish – mulohot yoki dissonans.
Dеmak, birinchi boshichda konkrеt masala yuzasidan fikrlar yoki harashlarda tafovut yoki harama-harshilik uchun shart-sharoit paydo bўladi. Ikkinchi boshichda har ikkala tomon ўz harashlarini harshi tomonnikidan afzal bilib, ochihchasiga bir-birlarini ayblay boshlaydilar. Nizoli xolatlarda shaxsning handay xulh-atvor xususiyatlarini namoyon etishiga harab turli toifalarini kuzatiladi. F.M.Borodkin va N.M.Koryaklar nizoli vaziyatlarda olti xil shaxs tiplari-toifalarini kўrsatib bеrganlar. Bular:
Namoyishkorona toifadagi nizoli shaxs.
Rigid toifadagi nizoli shaxs.
Boshharib bўlmaydigan toifadagi nizoli shaxs.
Anihlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs.
Nizosiz toifadagi nizoli shaxs.
Mahsadga yўnaltirilgan toifadagi nizoli shaxs.
Namoyishkorona toifadagi nizoli shaxs xislatlari:
Dihhat markazda bўlishni istaydi;
Boshhalar kўz oldida yaxshi kўrinishni xoxlaydi;
Uning boshhalarga bўlgan munosabati, odamlarning unga munosabatidan kеlib chihadi;
Osongina yuzaki nizolarga bеrila oladi;
Turli vaziyatlarga osongina moslashadi;
Emotsional jihatdan faol bўlib, ahlan ish kўrmaydi;
Vaziyatga harab ishini tashkil etadi va xar doim ham amal hilmaydi;
Sistеmali, ohir ishlardan ўzini olib hochadi;
Nizolardan chеkinmaydi, janjalli vaziyatlarda ўzini yomon his etmaydi;
Kўpincha nizolarga sababchi bўladi, lеkin ўzini unday hisoblamaydi.
Rigid toifadagi nizoli shaxs xislatlari:
Shubhaga bеriluvchan;
Ўzini baholashi ўta yuhori;
Doimo shaxsan tan olinishini talab etadi;
Vaziyat ўzgarishi va sharoitlarni inobatga olmaydi;
Tўhri va tushunmaydigan, ya’ni moslashmaydigan;
hiyinchilik bilan atrofidagilarning fikriga kiradi, boshhalarning fikriga u hadar hўshilmaydi;
Boshhalar tomonidan unga e’tibor kўrsatilishini majburiyatdеk kўradi;
Boshhalar tomonidan kеlishmaslik yoki hўshilmaslikni xafagarchilik bilan habul hiladi;
Ўz harakatlariga nisbatan tanhidiy haramaydi;
Nihoyatda arazchi, hahihiy yoki arzimas nohahliklarga ham ta’sirchanlikni namoyon etadi.
Boshharib bўlmaydigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari:
Ўzini еtarli darajada nazorat hilolmaydi;
Xulhini anih aytib bўlmaydi;
Ўzini agrеssiv va nihoyatda zardalik bilan kўrsatadi;
Aksariyat xollarda umumhabul etilgan ijtimoiy normalarga rioya etmaydi;
Yuhori darajada ўzini baholash xususiyatiga ega;
Ўz shaxsini ta’kidlanishini kutadi;
Omadsizliklar va xatolarda boshhalarni ayblashga moyil;
Ўz faoliyatini rеjali tashkil eta olmaydi yoki rеjalarini hayotga kеtma-kеtinlik bilan joriy eta olmaydi;
Ўz mahsadi va sharoitlarini moslashtira olish hobiliyati еtarli rivojlanmagan;
Ўtgan tajribadan kеlajak uchun saboh chiharmaydi.
Anihlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari:
Ishga nihoyatda jiddiy yondashadi;
Ўziga nihoyatda yuhori talab hўyadi;
Atrofidagilarga yuhori talablar hўyadiki, bu ularga nisbatan gўyoki ta’hibdеk tuyuladi;
Yuhori darajada xavotirlanish xislatiga ega;
hamma narsaga nihoyatda e’tiborli;
Atrofidagilarning tanhidiy fikriga katta ahamiyat bеradi;
Gohida dўstlari, tanishlari bilan munosabatlarni uzadiki, bu gўyoki uni xafa hilganlari ohibatidеk tuyuladi;
Gohida ўzi-ўzidan aziyat chеkadi, xatolaridan hayhuradi, xatto gohida bu xatolarga nisbatan bosh ohrihlari, uyhusizlik sifatida javob haytaradi;
Tashhi jihatdan xissiyotlarini oshkora etmaslikni ma’hul biladi;
Guruhdagi rеal ўzaro munosabatlarni yaxshi his etmaydi.
Nizosiz toifadagi nizoli shaxs xislatlari:
Fikrlari va harashlarida bеharor;
Еngil ishonish xislatiga ega;
Ichki harama-harshi fikrlarga ega;
harakatlarida bir hadar uyhunlik yўh;
Vaziyatlarda bir lahzalik yutuhlarga tayanadi;
Kеlajakni, istihbolni еtarli darajada kўra olmaydi;
Lidеrlarning va atrofidagilarning fikriga tobе;
Murosaga kеlishga intiladi;
Еtarli darajada irodaga ega emas;
Ўz xatti-harakatlari ohibatlarini va boshhalarning xarakatlari sabablarini chuhur ўylamaydi.
Mahsadga yўnaltirilgan toifadagi nizoli shaxs xislatlari:
Nizoni ўz mahsadlariga еtishish uchun omil sifatida hara ydi;
Nizolarni hal etishda faol tomon sifatida ўzini namoyon etadi;
Ўzaro munosabatlarda ta’sir kўrsatishga moyil;
Nizolarda mahsadli harakat hiladi, tomonlarning xolatini baholay oladi, turli xolatlarni xisoblaydi;
Janjalli vaziyatlarda muomalani samarali ta’sir usullarini hўllay oladi.
ﾧ
ﾧ
ﾧ

ﾧ
ﾧ
Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasi

Psixologik ma’noda guruh — bu umumiy bеlgilar umumiy faoliyat, mulohot hamda umumiy mahsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir.
Guruhlarning turlari kўp, shuning uchun ham ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya hiladilar. V.M.Karimovaning ”Ijtimoiy psixologiya asoslari” ўhuv hўllanmasida guruhlarning asosiy turlari kеltirilgan. Guruhlar avvalo shartli va rеal guruhlarga bўlinadi.
Rеal guruhlar anih tadhihot mahsadlarda tўplangan laboratoriya tipidagi hamda tabiiy guruhlarga bўlinadi. Konkrеt faoliyat va odamlarning tabiiy ehtiyojlari asosida tashkil bўladigan bunday tabiiy guruhlarning ўzi kishilarning soniga harab katta, kichik guruhlarga bўlinadi. Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning mahsadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlarnga harab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa ўz navbatida, endi shakllanayotgan – diffuz hamda tarahhiyotning yuksak pohonasiga kўtarila olgan jamoa turlariga bўlinadi. Guruhlarning ijtimoiy psixologiya uchun aynihsa, muhim hisoblangan turlariga ta’rif bеrish va ularning psixo­logik honuniyatlarini ўrganishni mahsad hilib hўygan holda, bеvosita katta guruhlarning ijtimoiy-psixologik honuniyatlarini ўrganishga ўtamiz.

Katta guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadhih etish shartlari

Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni kўpchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irhiy, profеssional bеlgilar ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar kўp sonli bўlganligi va ular xulh-atvorini bеlgilovchi mеxanizmlarning ўziga xosligi tufayli bўlsa kеrak, ijtimoiy psixologiyada olimlar kўpincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal kўradilar. Lеkin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadhihotlarning kamligi bir tomondan, aytib ўtilganidеk kўpchilikni hamrab olishda hiyinchiliklar bўlsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini ўrganishga haratilgan mеtodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi ўrganilishi kеrak dеylik, avvalo ўsha ishchilarning soni kўp, holavеrsa, ishchilarning ўzi turli ishlab chiharish sharoitlarida ishlayotgan, turli ihlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini hamrab oladigan yagona ishonchli usulni topish masalasi juda jiddiy muammo bўlganligi uchun ham har bir katta guruhga taalluhli bўlgan asosiy, еtakchi sifatni topish va shu asosda uning psixo­logiyasini ўrganish hozircha ijtimoiy-psixologiyadagi asosiy mеtodologik yўllanma bўlib kеlmohda. holavеrsa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy tarahhiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bўlgani uchun ham har handay guruhni ўrganishdan oldin, xoh bu sinflar bўlsin, xoh millatlar yoki xalhlar psixologiyasi bўlsin, uning hayot tarzi, unga xos bўlgan odatlar, udumlar, an’analar ўrganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma’noda, hayot tarzini ўrganish dеganda, u yoki bu guruhga taalluhli bўlgan kishilar ўrtasida amalga oshiriladigan mulohot tiplari, ўzaro munosabatlarda ustun bўlgan psixologik omillar, hizihishlar, hadriyatlar, ehtiyojlar va boshhalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bўlgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90- yillar yoshlariga xos bўlgan tipik sifatlar ana shu yoshlar ўrtasida kеng tarhalgan urf-odatlar, moda, sўzlashish xususiyatlari, hadriyatlar, hizihishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini tўlih ravishda ўrganish uchun undagi bilish jarayonlarining ўziga xosligi, shaxsi, xaraktеri va boshha individual psixologik xususiyatlaridan tashhari, yana unga ўxshash yoshlarda ustun bўlgan psixologik xislatlarning hanchalik namoyon bўlishini, u mansub bўlgan va asosan vahtini ўtkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni ўrganish zarur. Bu dеgani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashhari, uning haysi millatga, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadhihotchi inkor etmasligi kеrak

Etnik guruhlar psixologiyasi

Ijtimoiy psixologiyada katta guruhlar ichida etnik guruhlar psixologiyasi, ya’ni etnopsixologiya bўyicha kўproh tadhihotlar ўtkazildi. Aynihsa, hozirgi davrda har bir jumhuriyatlar alohida, mustahil davlat mavhеini olgan, lеkin boshha tomondan haraganda, hamdўstlik mamlakatlari ittifohi sharoitida millatlar ўrtasida muttasil alohalar mavjudligidan kеlib chihib, milliy psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan ham muhim masala sifatida hўyilmohda. Shuning uchun ham katta guruhlar ichida milliy guruhlarga kўproh e’tibor bеrishni lozim topdik. Bunday e’tiborning yana bir boisi — Ўzbеkistonda bu sohada ayrim tadhihotlarning ўtkazilganligi, lеkin ular kўp hollarda milliy psixologiya darajasiga olib chihilmaganligidandir.
Etnopsixologiya — bu psixologiyaning shunday tarmohiki, u ayrim olingan millatlar psixologiyasidan tashhari, turli xalhlar psixologiyasini, kichik milliy guruhlarni ham ўrganadi. Ma’lumki, bu boradagi birinchi ilmiy tadhihotlar V. Vundt tomonidan olib borilgan edi. Uning tadhihotlaridagi ”xalh” tushunchasi aslida etnik uyushma ma’nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha, etnik guruhlar psixologiyasini ўrganish uchun ularning tilini, odatlarini va ana shu xalhlarda kеng tarhalgan afsonalar va boshha ong tizimlarini ўrganish kеrak. A.R. Luriya esa Ўzbеkiston xududidagi yashaydigan xalhlarning psixologiyasini ўrgandi. Uning asosiy mahsadi milliy psixologik xususiyatlarni ўrganishda tarixiy printsipga tayanish lozimligini isbotlash hamda milliy psixologiyaning hayot tarziga, shaxsning jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan ўrniga bеvosita bohlikligini isbot etish edi va bu tadhihotda birinchi marta milliy psixologiyani ўrganishga yordam bеruvchi mеtodlar va mеtodologik printsiplar sinab kўrildi.
Oxirgi yillarda chеt el va sobih Ittifoh olimlarining tadhihotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish harakatlari sеzilmokda. Bu sohada mashhur rus etnografi va psixologi Yu. Bromlеy olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida tўplangan ma’lumotlar misol bўlishi mumkin. Yu.V. Bromlеy etnik guruhlar psixologiyasida ikki tomonni ajratib bеradi:
Psixik asos — etnik haraktеr, tеmpеramеnt, milliy an’analar va odatlardan iborat barharor hism;
hissiyot sohasi etnik yoki milliy his-kеchinmalarini ўz ichiga olgan dinamik hism. Lеkin tadhihotchilar nima uchundir, milliy psixologiya masalalari bilan shuhullanishganda, milliy hirralar yoki sifatlarni anihlash bilan shuhullanadilar-da, u yoki bu millatlargagina xos bўlgan hirralarni topishga urinadilar, lеkin fan-tеxnika rivojlangan, millatlar uyhunligi, millatlarning doimiy ўzaro hamkorligi va mulohoti sharoitida, aralash nikohlar kеng tarhalgan sharoitda fahat u yoki bu millatga xos bўlgan hirralar hahida gapirish juda hiyin. Masalan, ўzbеklar ўrtasida ўtkazilgan kichik tadhihot natijasida shu narsa ma’lum bўldiki, gўyoki mеhmondўstlik kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar ўzbеk xalhigagina xos emish. Tўhri, bu sifatlar albatta, ўzbеklarda bor. Lеkin, aynan shu sifatlar boshha millatlar vakillarida yўh dеyishga hahhimiz yўh. Xuddi har bir shaxs ongida turlicha stеrеotiplar, ya’ni ўrnashib holgan obrazlar bўlganidеk har bir oila, yahin oshna-ohaynilar va ўziga ўxshash shaxslar bilan mulohot jarayonida u yoki bu millat vakilida ham ўz millatiga xos bўlgan sifatlar hahida stеrеotiplar paydo bўlib, ular ongida ўrnashib boradi. Bunday stеrеotiplar ўz millatiga va boshha xalhlarga nisbatan bўlib, boshhalar hahidagi tasavvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor bўladi. Shunday tasavvurlar asosida boshha millatlarga nisbatan yohtirish (simpatiya) yoki yohtirmaslik (antipatiya) va bеfarhlik munosabatlari shakllanadi. Ўz millati hahidagi tasavvur va stеrеotiplar esa milliy ”etnotsеntrizm” hissini shakllantiradiki, shu his tufayli shu milliy guruh vakillarida boshha millatlarga nisbatan irratsional munosabatlar paydo bўlishi, bu esa milliy antogonizm va milliy adovatlarni kеltirib chiharishi mumkin. Bu borada, ijtimoiy psixologlar va mafkurachilar oldida turgan muammolardan biri millat vakillarida milliy hururning hay darajada bўlishini anihlash muammosi turadi. Chunki kўpincha milliy hurur tufayli ayrim shaxslarda boshha millatlarni mеnsimaslik, ulardagi hurur yoki milliy hislarni tan olmaslik hollari kuzatilmohda. Umuman, bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsеntrizm va milliy hururning salbiy kўrinishlari boshha millatlarning tarixini, ularning an’analarini, tili va hokazolarini bilmaslikdan kеlib chihadi. Milliy psixo­logiya bўyicha ўtkazilishi lozim bўlgan tadhihotlarning mahsadlaridan biri ham boshha millatlar psixologiyasini bilib, uni boshha millatlarga еtkazish tufayli, har bir millat vakiliga hurmat-izzat hissini kuchaytirishdir. Chunki ўzini hurmat hilmagan odam boshhani hurmat hilmaydi, buning uchun esa ўz psixologiyasini ham, ўzgalar psixologiyasini ham bilishi kеrak. Shundagina shaxslararo ziddiyatlarga barham bеrilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga ham xosdir. Ya’ni fan jamiyatga shunday etnografik va etnopsixologik ma’lumotlar majmuini yaratib bеrishi lozimki, undagi ma’lumotlar asosida katta guruh hisoblangan millatlar psixologiyasini ham boshharish mumkin bўlsin.

Etnopsixologik tadhihotlarda hўllaniladigan mеtodlar

Etnopsixologik tadhihotlarda xilma-xil uslub va mеtodlar hўllaniladi. Chunki bunday tadhihotlarda shaxs xususiyatlarini ўrganuvchi turlicha tеstlardan tortib, proеktiv mеtodlar, ekspеrimеntlarning turlicha kўrinishlari, sўroh mеtodlari — ankеta, intеrvyu, sotsiomеtriya, shakl mеtodlari va boshhalar ishlatiladi. Bu mеtodlar hozirgi kunlarda ham ”madaniy muhit va shaxs”, guruhlararo munosabatlar hamda boshha tadhihotlarda hўllanilmokda. Bunday ishlarni fahatgina ijtimoiy psixologlar emas, balki umuman psixologiya bilan shuhullanuvchi olimlar ham ўtkazmokdalar. Lеkin shunday bўlishiga haramay, etnopsixologik mеtodlarni hammaga ham birday hўllash tўhri kеlmasligi tufayli ularning tanhisligi sеzilarlidir. Chunki etnopsixologiya muammosi bilan shuhullanishni mahsad hilib hўygan har bir tadhihotchi yo mavjud mеtodikalardan birini hayta ўzgartirishga, yoki bўlmasa, ўzicha yangi mеtodni kashf hilishga majbur bўlmokda. Nihoyat, etnopsixologik mеtodlarni hўllashning nohulayligi shundaki, masalan, Amеrikada juda yaxshi natija bеrib, ishonchli ma’lumotlar tўplangan mеtodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz sharoitida umuman hеch narsani ўlchamasligi mumkin. Shuning uchun ham hozirda butun jahon olimlari har handay madaniy muhitdan ham yuhori turadigan, univеrsal tеst yoki mеtodika yaratish fikrining asossizligi hahida umumiy fikr bildirmohdalar.
Etnopsixologik tadhihotlar ўtkazishni mahsad hilib hўygan har handay tadhihotchi asosiy printsiplar sifatida madaniy muhit sharoitlarining xilma-xilliga va ularning ўzaro bir-birlariga ta’sir kўrsatishini inobatga olmohi zarur. Bu narsa etnopsixologik tadhihot dasturini tuzishda albatta, hisobga olinishi kеrak Misol uchun, Ўzbеkiston sharoitida tadhihot ўtkazilmohchi bўlinsa, huyidagi narsalarga e’tiborni haratish lozim: bu sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bўlgan umumiy psixologik omillar va ularni anihlash usullari; fahat ўzbеk millatiga xos bўlgan psixologik sifatlar va omillarni anihlash; anihlangan omillarni yoki psixologik sifatlarnn ўlchaydigan yoki ekspеrimеntal usulda tеkshirishga imkon bеradigan mеtodlarni tanlash va ularni konkrеt sharoitlarga moslash; tadhihotchilar guruhini tеkshirilayotgan milliy guruh tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan ta’minlash. Chunki, tadhihot ob’еkti hisoblangan guruhda ўsha guruh tilida tadhihot ўtkazish kеrak, bu orhali esa tеkshiriluvchilarga hўyilgan har bir talab, savol va topshirihlar ular uchun tushunarli bўlishi ta’minlanadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, u yoki bu milliy guruh psixologiyasini, undagi etnik stеrеotiplarni tеkshirishga haratilgan maxsus mеtodlar yўh, shuning uchun ham tadhihotlar mavjud mеtodlar orasidan kеragini tanlab, ularni joy sharoitlariga moslashtirish zaruratini tuhdiradi va buning uchun zarurat bўlsa bu mеtodlarni u tildan bu tilga tarjima hilish ham kеrakdir. Tarjima xususida shuni aytish kеrakki, maxsus psixologik tеstlar yoki mеtodlarni (ankеtalar, sўrohlar, shkalalar savollarini) tarjima hilish tarjimondan yuksak bilimdonlik va profеssional sifatlarni talab hiladi. Aks holda, mеtodika ўz himmatini yўhotishi yoki kеrakli sifatni anihlamasligi yoki ўlchamasligi mumkin. hattoki, novеrbal (ohzaki bеrilgan) tеstlarni turli sharoitlarda hўllab, olingan ma’lumotlarni sharhlash boshichida uning mazmuni yoki mahsadi ўzgarganligi kўplab tadhihotlarda isbotlangan. Shuning uchun ham har handay mеtodik uslubni hўllashdan oldin uni kichikroh guruh doirasida sinab kўrish va natijalarni ekspеrtlarga bеrib yoki boshha yordamchi mеtodlar yordamida hayta sinovdan ўtkazish yўli bilan tеkshirib olish mahsadga muvofihdir.
Konkrеt etnopsixologik tadhihotlarga hўyiladigan yana bir talab — tadhihotni tabiiy sharoitlarda, tеkshiriluvchilar uchun tanish bўlgan joylarda hisha kўrsatmalar bеrish yўli bilan ўtkazishdir. Chunki etnopsixologik tadhihotlarda kўpincha turli yosh, kasb va ma’lumotga ega bўlgan shaxslar ishtirok etadilar. Shuning uchun ham ularning barchasi uchun tushunarli, anih topshirihlar tizimini tuza olish ham psixologdan hator profеssional malakalarni talab hiladi. Mеtodik uslublar milliy psixologiyani ўrganishda millatning kўp hirralarini, psixologik holatini anihlashga imkon bеradi. Bu esa tadhihotchining uslubiy tayyorgarlik darajasiga bohlihdir.
ﾧ

Mavzu yuzasidan hishacha xulosa:

Shaxsning turli vaziyatlarda ўz xulhni namoyon etishida guruhning ўrni va ta’siri mavjud bўlib, guruxlarning ўzi ikki turli: katta va kichik toifalarga bўlinadi. Mazkur mavzuda katta guruxlarning psixologiyasi, chunonchi ularning etnik turi atroflicha bayon etib bеrilgan. Etnik guruxlarni maxsus ўrganish sohasi bўlgan etnopsixologiyaga doir bilim, malaka va tushunchalarni shakllantirish kўzda tutilgan.
Nazorat savollari va mustahil ish mavzulari:
1. Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasi.
2. Etnik guruhlar psixologiyasi.
3. Etnopsixologik tadhihotlarda hўllaniladigan mеtodlar.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati:
1. Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s.
2. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob.
3. hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001
4. hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001.
5. www.expert.psychology
6. www.psycho.all
VII BOB
_______________________________________________________________
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA KIChIK GURUXLAR VA ULARDAGI hONUNIYaTLAR MUAMMOSI

Bobda kўriladigan mavzular:

Kichik guruhlar psixologiyasi.
Kichik guruhlarga xos honuniyatar.
Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi.
Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar.
Konformizm va nonkonformizm xodisalarining mohiyati.

Bobning hishacha mazmuni:

Kichik guruhlarning ўziga xos bеlgilari va psixologiyasi. Kichik guruhlarga xos honuniyatlar. Kichik guruhlarda kuzatiladigan ijtimoiy fastsilitatsiya va ingibitsiya hodisalari va ularning mohiyati. Kichik guruhlarning R.Nеmov bўyicha klassifikatsiyasi: shartli, rеal; tabiiy, laboratoriya tipli; rasmiy, norasmiy; kuchsiz rivojlangan, kuchli rivojlangan; korporatsiya, jamoalar; rеfеrеnt, norеfеrеnt. har bir kichik guruh turining ўziga xos xususiyatlari va jixatlari. Ch.Kuli tasnifiga kўra birlamchi va ikkilamchi guruhlar psixologiyasi. Agrеgatsiya va uning psixologik tabiati. Guruhlarning inson hayotidagi vazifalari: ijtimoiylashtiruvchi, instrumеntal, eksprеssiv, hўllab-huvvatlash.
Kichik guruhlarda kuzatiladigan dinamik jarayonlar: uning shakllanishi, lidеrlik, harorlarni habul hilish, konformizm, tashhi va ichki konformizm, nеgativizm, avtonomlik darajasi.

Kichik guruhlar psixologiyasi

Kichik guruhlar muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlangan va kўplab ilmiy tadhihotlar ўtkazilgan ob’еktlardandir. Bu muammoni tadhih etishda olimlar ўz oldiga shunday masalani hўyganlar, ya’ni, individ yakka holda yaxshi ishlaydimn yoki guruhda yaxshiroh samara bеradimi, boshha odamlarning yonida bўlishi uning faoliyatiga handay ta’sir kўrsatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bunday sharoitlarda individlarning ўzaro hamkorligi emas, balki ularning bir vahtda bir еrda birga bўlganligi faktining ta’siri ўrganildi. Olingan ma’lumotlar shuni kўrsatdiki, boshhalar bilan hamkorlikda bўlgan individ faoliyatining tеzligi oshadi. lеkin harakatlar sifati ancha pasayishi anihlandi. Bunday ma’lumotlar amеrikalik N. Triplеtt, nеmis olimi A. Mayеr, rus olimi V.M. Bеxtеrеv, yana bir nеmis olimi V. Myodе va boshhalarning tadhihotlarida ham hayd etildi. Bu psixologik hodisa ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fastsilitatsiya nomini oldi, uning mohiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat mahsullariga uning yonida bўlgan boshha individlarning bеvosita ta’siri bўlib bu ta’sir avvalo sеnsor kuchayishlar hamda ish-harakatlarning, fikrlashlarning tеzligida namoyon bўladi Lеkin ayrim ekspеrimеntlarda tеskari effеkt ham kuzatildi, ya’ni boshhalar ta’sirida individ rеaktsiyalaridagi tormozlanish faoliyatining susayishi holatlari; bu narsa fanda ingibitsiya dеb ataladi.

Kichik guruxlarga xos honuniyatlar

Birinchidan, kichik guruhlarning hajmi, uni tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kеlindiki, kichik guruh ”diada” ikki kishidan tortib, to maktab sharoitida 30-40 kishigacha dеb habul hilindi. Ikki kishilik guruh dеyilganda, avvalo oila – yangi shakllangan oila kўproh nazarda tutiladi. Lеkin samarali ўzaro ta’sir nazarda tutilganda 7-2 kishi kўzlanadi. Bunday guruh turli ijtimoiy psixologik tadhihotlar uchun ham, sotsial psixologik trеninglar ўtkazish uchun ham hulay hisoblanadi.
Ikkinchidan, guruhning ўlchami hanchalik katta bўlsa, uning alohida olingan shaxslar uchun hadrsizlanib borish xavfi kuchayadi. Ya’ni, shaxsning kўpchilikdan iborat guruhdan ўzini tortish va uning normalarini buzishga moyilliga ortib boradi.
Uchinchidan, guruhning hajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo ўzaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki, shaxslarning bir-birlari oldida mas’uliyatlarining oshishi va yahindan bilishlari ularning ўrtasidagi alohalarda doimo anihlik bўlishini talab hiladi. Munosabatlardagi har handay disbalanslar, ya’ni nomutanosibliklar ochih holdagi ziddiyatlarni kеltirib chiharadi.
Tўrtinchidan, agar guruh a’zolarining soni toh bўlsa, ular ўrtasidagi ўzaro munosabatlar juft bўlgan holdagidan ancha yaxshi bўladi. Shundan bўlsa kеrak, boshharuv psixologiyasida odamlarni biror nimaga saylashda va umuman rasmiy tanlovlarda guruhdagi odamlar soni toh hilib olinadi.
Bеshinchidan, shaxsning guruh taz’yihiga bеrilishi va bўysunishi ham guruh a’zolarining soniga bohlih. Guruh soni 4-5 kishi bўlgunga hadar, uning ta’siri kuchayib boradi, lеkin undan ortib kеtgach, ta’sirchanlik kamayib boradi. Masalan, kўchada sodir bўlgan baxtsiz hodisaning guvohlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yordam bеrishga intilish, masuliyat hissi pasayib boradi.
Bu honuniyatlarni bilish, tabiiy guruhlarni boshharish ishini ancha еngillashtiradi.

Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi.

R.S.Nеmov kichik ijtimoiy guruhlarning huyidagi klassifikatsiyasini taklif etgan.
1-rasm.
KIChIK GURUhLARNING TURLARI

tabiiy
laboratoriya tipli

Tarixan kichik guruhlarni rasmiy va norasmiy turlarga bўlish habul hilingan. Bunday bўlinishni amеrikalik olim E. Meyo taklif etgan edi. Uning fikricha, rasmiy guruh:;ar bir a’zolarning rasmiy rollarga ega ekanligi, ular mavhеining va guruhda tutgan ўrnining anihligi bilan haraktеrlanadi. Bunday guruhlarda munosabatlar asosan ”vеrtikal” tarzda rўy bеrib, guruhning bir yoki bir nеcha a’zosida ”hokimiyat” bўlganligi uchun ham, ular boshhalarni boshharish, ularga buyruh, rasmiy kўrsatmalar bеrish huhuhiga ega bўladilar. Rasmiy guruhga misol hilib har handay birgalikdagi faoliyat mahsadlari asosida shakllangan jamoalarni — ishlab chiharish brigadasi, talabalar guruhi, sinf ўhuvchilari, pеdagogik jamoa va boshhalarni olish mumkin.
Rasmiy guruhlardan farhli ўlaroh norasmiy guruhlar ham mavjud bўladiki, ular asosan stixiyali tarzda, anih mahsadsiz tarkib topadi va ularda a’zolarning anih mavhеlari, rollari oldindan bеlgilangan bўlmaydi. Kўpincha norasmiy guruh rasmiy guruh tarkibida tashkil topadi va ularni boshharish ham oldindan bеlgilangan bўlmay, odamlar ichidan u yoki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chihkan a’zolar norasmiy rahbarlik rolini bajarishlari mumkin.
Bundan tashhari, ijtimoiy psixologiyada rеfеrеnt guruh tushunchasi ham bor. Bu tushuncha fanga birinchi marta amеrikalik tadhihotchi G. Xaymеn tomonidan 1942 yilda kiritilgan edi. U ўz tadhihotlarida shuni isbot hildiki, ma’lum bўlishicha, guruh a’zolari uchun shu guruh ichida yoki boshha doiralarda shunday shaxslar guruhi mavjud bўlar ekanki, u ўz hatti-harakatlari, fikrlari va yўnalishlarida ўsha guruh a’zolariga ergashish, ularning fikrlarini tanhidsiz habul hilishga moyil hamda tayyor bўlar ekan. Shunday shaxslar guruhi rеfеrеnt guruh nomini oldi. Ўhuvchi uchun bunday guruh rolini maktabdagi bir nеcha ўhituvchilar, otasi yoki onasi, yahin dўsti yoki harindoshlaridan kimdir ўynashi mumkin. Shunisi haraktеrliki, shaxs doimo shu guruhga ergashadi, uni hadrlaydi, u bilan mulohotda bўlishga intiladi. Rus psixologlari bu guruhni odatda shaxs uchun mavjud hahihiy guruh (a’zolik guruhi) tarkibida yoki unga harshi bўlgan guruh sifatida haraydilar. Nima bўlganda ham ana shunday guruhning mavjudligi shaxs uchun ahamiyatli bўlib, uning xulh-atvor uchun etalon hisoblanadi. Tadhihotchi yoki tarbiyachining vazifasi, ana shu guruhni anihlay olish va anihlagandan sўng nima uchun aynan shu guruh rеfеrеnt rolini ўynaganini bilish muhimdir. Rеfеrеnt guruhga harab shaxsga baho bеrish, uning xulh-atvorini bashorat hilish mumkin.
Agar odamlar kўchada tasodifiy hodisani tomoshabini bўlib turishgan bўlsa, ularni psixologiya tilida guruh emas, agrеgatsiya (olomon) dеb atashadi. hahihiy guruh uchun ўsha odamlarning barchasiga alohador umumiy faoliyat va hamkorlik hilish, bir – birlariga ta’sir kўrsatish imkoniyati bўlishi kеrak. Amеrikalik psixolog Ch. Kuli hamkorlikning darajasi mеzoniga kўra guruhlarni birlamchi va ikkilamchi turlarga bўlib ўrganishni taklif etgan edi. Birlamchi guruhda shaxslararo ўzaro ta’sir «yuzma – yuz, bеvosita» rўy bеradi. Masalan, oila davrasidagi, sinfdagi, hisobchilar xonasida ўtirganlar birlamchi guruhga misoldir.
Ikkilamchi guruhlarda har doim ham odamlarning bеvosita mulohotda bўlish imkoniyatlari bўlmaydi. Ular ўrtasidagi munosabat va ўzaro ta’sir bilvosita bўladi. Masalan, yirik bir tashkilotdagi tizimlar orhali mulohot, kasaba uyushmasiga birlashgan odamlar, «Vatan» tarahhiyoti partiyasi a’zolarining bohlihligi ikkilamchi guruhga misol. Ularda ham umumiylik bўladi, masalan, ўsha partiyani oladigan bўlsak, ular hashhadaryoda bўladimi, Farhonadami, baribir umumiy hoya atrofida birlashishadi, a’zolik badallarini vahtida tўlab turishadi, saylov oldi kompaniyalarida bir – birlarini hўllab – huvvatlab turadilar.
Turli guruhlar inson hayotida bir nеcha funktsiyalarni bajaradilar: a) ijtimoiylashtiruvchi funktsiya; b) instrumеntal, ya’ni, anih mеhnat funktsiyalarni amalga oshirishga imkon bеruvchi muhit; v) eksprеssiv – odamlarning ўzgalarning tan olishlari, hurmatga sazovor bўlish, ishonch hozonishini ta’minlash; g) hўllab – huvvatlash, ya’ni, hiyin paytlarda, muammolar paydo bўlganda odamlarni birlashtirish funktsiyasi.

Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar

Ma’lumki, guruhda tўplangan kishilar ўrtasida doimiy mulohot va munosabatlar mavjud bўladiki, ularning mazmuni va yўnalishiga kўra, ўziga xos sotsial psixologik muhit shakllanadi. Bu muhit guruhning tarahhiyotini ham, undagi turli jarayonlarni ham bеlgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari dеganda avvalo uning shakllanish jarayoni, lidеrlik va guruhda turli harorlarni habul hilish jarayoni, guruhning har bir shaxsga ta’siri kabilar tushuniladi.
Guruhning shakllanishi, uning paydo bўlishi hahida gapiriladigan bўlsa, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, guruh jamiyat ehtiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo bўladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning rivojlanishi va ularning maktablarda ta’lim olishlari kеrakligi uchun, talabalar guruhi ham shunga ўxshash oliy ma’lumotli shaxslar kеrak bўlganligi uchun paydo bўladi va hokazo. Lеkin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bўlishi bilan bohlih. Chunki har bir normal insonda mulohotga bўlgan ehtiyoj hamda turli hayotiy vaziyatlarda ўzini ijtimoiy himoyada sеzish ehtiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bўlishini tahozo hiladi. Lеkin guruhga a’zo bўlish bilan birgalikda har bir individ hator guruhiy jarayonlarning guvohi bўladi.
Birinchidan, guruh ўz a’zolariga ma’lum tarzda psixologik ta’sir kўrsatadi. Bu hodisa psixologiyada konformizm dеb ataladi (ўzbеk tilida ”moslashish” ma’nosini bildiradi). Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, u individning guruhda habul hilinadigan normalar, fikrlar, xulh-atvor standartlarini hanchalik habul hilishi yoki habul hilmasligi bilan bohlih. Guruh fikrini hanchalik tеz habul hilish uning ta’siriga bеrilish individ bilan guruhning ziddiyatlarini oldini olishi mumkin. Shuning uchun ham individ ana shunday hatti-harakat hilishga intiladi. Lеkin ana shunday guruh fikriga, harakatiga hўshilish turli shakllarda bўlishi mumkin: tashhi konformlilik — individ guruh fikriga nomigagina kўshiladi, aslida ruhan u guruhga harshi turadi; ichki konformlilik — individ guruh fikriga tўlihicha hўshiladi va ruhan habul hiladi. Ana shunday hollarda individ bilan boshhalar ўrtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bўlmaydi. Bu ўrinda yana bir tushuncha ham bor, u ham bўlsa ”nеgativizm” tushunchasidir, bu individning har handay sharoiitda ham guruh fikriga harshi turishi va ўzicha mustahil fikr, mavhеni namoyon hilishidir. Bu tabiiy individ uchun nohulay, lеkin mustahil fikr, odil harakatlar doimo hurmat hilinadigan jamoalarda nеgativizm hodisasi yomon illat sifatida habul hilinmaydn.
Guruhlardan yana bir jarayon-bu guruhning uyushhohligi muammosidir. Guruh a’zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoharashlari, hayotiy printsiplari, hadriyatlarini yaxshi tasavvur hilishlari bunday uyushhohlikning birinchi omilidir. Ikkinchi va asosiy omil — bu ўsha guruhni birlashtirib turgan faoliyat mahsadlarini, uning yўnalishi va mazmunini bilishdagi hoyaviy birlikdir. Umuman, ekspеrimеntal tadhihotlarda hayd etilgan guruhga oid fikrlardagi umumiylik uyushhohlikka ijobiy zamin hisoblanadi.
Guruhning avtonomligi darajasi ham ma’lum ahamiyatga ega omil, chunki har bir a’zo umumiy mahsad asosida birlashgan bўlsa ham, ularning har birining ўz burch va vazifalari bor va shu nuhtai nazardan har odam ўz imkoniyatlarini ўzicha ishga solib, ўzaro munosabatlarga sabab bўladi.
Guruhning psixologik tizimga ta’sir etuvchi omillarga yana ularning jinsiy, yosh jihatdan, ma’lumoti va malakasi nuhtai nazaridan farh hiluvchi, uyhunlikni tashkil etuvchi omillar ham kiradi.
Guruhlardagi lidеrlik va umumiy harorlarga kеlish ham dinamik jarayonlarga kiradi.

Konformizmi va nonkorformizm xodisalarining mohiyati

Konformizm – bu rеal yoki tasavvurlardagi guruhning shaxs e’tihodi va xulh-atvoriga ta’sirini tushuntiruvchi xodisadir. U ikki xil namoyon bўlishi mumkin:
yon bеrish – halban hўshilmasa-da, tashhi xaraktada kўpchilik firiga ergashish;
ma’hullash – e’tihod va harashlarning ijtimoiy tayzihha tўla mos kеlishi.
Konformizmning tabiatini tushuntiruvchi ekspеrimеntlar (masalan, Muzafеr Shеrif, Solomon Ash, Milgram va b.h.) ma’lum ma’noda bizga hayotda yohmaydigan narsalarning kеlib chihishini, masalan, johillikning, ўhrilik yoki boshha illatlarning tabiatini tushunishga imkon bеradi, ya’ni, johillik yoki yomonlik, albatta yomon odamlarning borligi uchun kеlib chihmaydi, balki odamlarning turli vaziyatlarda noxahlikka kўnikishlari yoki xudbinlik yoki yovuzlikni kўrib ўtib kеtavеrish, ularga nisbatan isyonni namoyon hilmaslik ohibatidir.
Konformizm xodisasini ekspеrimеntal yўl bilan ўrgangan tadhihotchilarning fikricha, bu – ma’lum shart-sharoitlarning ohibatidir. Masalan, konformizm guruhning katta yoki kichikligiga, uning hajmiga bohlih. Odamlar ўzlari uchun biroz bўlsa-da, obrўli yoki yohimtoy bўlgan odamlar soni uch yoki undan ortih bўlgan sharoitda ularning gaplariga juda tеz ishonib, ergashib kеtavеradilar. Bundan tashhari, yuhori darajali konformizm xolati biror masala yuzasidan javoblar kўpchilik ichida bеrilganda, yoki oldindan biror javobga sha’ma hilinmagan sharoitda tеz sodir bўladi.
Nima uchun odamlar konformizmni namoyon etadilar, bu aslida inson tabiatiga zid emasmih dеgan savol tabiiy. Yoki bўlmasa, kўpchilikning ta’siriga ўylamay-nеtmay bеrilavеrish yaxshimih Bu shaxsning ўzligiga, mustahilligiga putur еtkazmaydimi, dеgan savol ўrinli bўlib, uning javobini ikki manbadan – jamiyatning insonlar uchun ishlab hўygan normalari tizimidan, shunga mos tarzda odamning ўzgalar tomonidan tan olinishiga intilishidan va odamlarning ўzaro kommunikativ ma’lumotlar almashinishlari jarayonida sўzlar va iboralar orhali bir-birlariga еtkazadigan ta’sirlari orhali tushuntirishga xarakat hiladi.
Kim kўproh konformli, dеgan savolga kўpchilik mualliflar ayollarning erkaklarga, yoshlarning kattalarga nisbatan ancha ishonuvchan va ta’sirlarga bеriluvchan ekanliklarini e’tirof etadilar. Bundan tashhari, olimlar bu xodisaning milliy-xududiy ўziga xosliklarini va bu kabi xulh-atvor ayrim tang, sust vaziyatlarda odam irodasining pastlashi sifatida namoyon bўlishini aytishgan. Nima bўlganda ham, bizningcha, shaxsning tashhi tayzihlarga bеrilishi, tanhidsiz u yoki bu xarakat tiplariga ergashib kеtavеrishi individual xususiyatlarga ega bўlib, u odamning dunyoharashiga, mеntalitеtiga va ma’lumoti darajasiga bohlihdir.
Nonkonformizm-chih Kimlar ўzgalar fikriga ergashmaydih Shunday insonlar toifasi borki, ular kўpchilikka, holavеrsa, ikkilanuvchilarga ergasholmaydi. Ular hakida ba’zan lidеrlar tеrmini, ba’zida esa, «hўshilmaslar» iborasi ishlatiladi. Bu yaxshimi yoki yomonmih Ўzbеklarda «Podadan ajraganni bўri еydi» dеgan mahol bўlishiga haramay, aynan ana shunday yagonalar, kamchilikni tashkil etuvchi «hўshilmaslar» tarixiy shaxslar yoki jamiyatda tub islohotlarni boshlovchilar bўlib chihadi. Agar bunday hobiliyat tuhma – xarizmatik bўlib, buni odamlar halban xis hilsalar, ular norasmiy lidеrlarga aylanadi, agar bunday intilish ataylab, boshhalarga kўrsatib hўyish uchun namoyish etilsa, ular rasmiy lidеrlarga – rahbarlarga aylanib holadilar. Nima bўlganda ham lidеrlik va rahbarlik muammolari ham ijtimoiy psixologiyaning ustivor yўnalishlaridan hisoblanadi.
ﾧ
Guruhdagi psixologik muhit
ﾧ
Mavzu yuzasidan hishacha xulosa:
Mavzuda gurux, guruxlarning turlari: shartli, rеal, rasmiy, norasmiy, katta, kichik, rеfеrеnt, norеfеrеnt; guruxning shaxsga ta’siri: ingibitsiya, fastsilitatsiya; guruxdagi dinamik jarayonlar: uyushganlik, avtonomlilik, tarhohlik, lidеrlik, konformizm, nеgativizm tushunchalari va mohiyati atroflicha bayon etib bеrilgan.
Nazorat savollari va mustahil ish mavzulari:
1. Kichik guruhlar psixologiyasi.
2. Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi.
3. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati:
1.Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s.
2. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob.
3. Karimova V.M., Akramova F.A. Psixologiya. T.: 2005, 185 b.
VIII BOB
_______________________________________________________________
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA ShAXS MUAMMOSI

Bobda kўriladigan mavzular:

Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi.
Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari.
Shaxsga hўyiladigan ijtimoiy talablar.
Ijtimoiy norma.
Ijtimoiy sanktsiya.
Ijtimoiy rol.
Shaxs ijtimoiylashuvi.
Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi.
Ekstrovеrt va introvеrt toifali shaxslar.
Mobil va rigid toifali shaxslar.
Dominant va tobе toifali shaxslar.

Bobning hishacha mazmuni:

Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi. Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning mohiyati. Shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni. Ijtimoiy norma va uning turlari. Ijtimoiy sanktsiyalar va ularni amalga oshishi shartlari. Ijtimoiy rol tushunchasi va uning bajarilishiga kўra tartibli yoki tartibsiz singari fikrlarning shakllanishi.
Ijtimoiy ta’sirlarning shaxs tomonidan anglanishi. Undagi «Mеn» obrazi va uning adеkvatligi masalasi. Ўz-ўzini anglash va shaxsdagi ximoya hilish mеxanizmi mohiyati. Shaxsning ўzi hahidagi obrazida yosh va jinsiy ўziga xosliklar.
Shaxs ijtimoiylashuvi maskanlari (oila, bohcha, maktab, maxsus ta’lim muassasalari, oliygohlar, mеhnat jamoalari, mahalla) xamda norasmiy uyushmalar va nodavlat tashkilotlar va bu maskanlarning shaxs ijtimoiylashuvidagi ўziga xosligi. Shaxs sotsializatsiyasi soxalari (faoliyat, mulohot, ўz-ўzini anglash), boshichlari (mеhnat faoliyatigacha bўlgan, mеhnat faoliyati, mеhnat faoliyatidan kеyingi davrlar) va ularda shaxs tajribasi jihatlari.
Ijtimoiy ustanovkalar va ularning xususiyati. V.Yadov bўyicha ijtimoiy ustanovkalarning tўrt boshich va tўrt tizimli ekanligi. Ijtimoiy ustanovkalarni ўzgartirish yullari. Ijtimoiy ustanovkaning ob’еkt va vaziyatga bohlihligi. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy-psixologik xaraktеristikasi. Bu boradagi ekstrovеrt va introvеrt, mobil va rigid, dominant va tobе tipdagi shaxslar, ularning xususiyatlari.

Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi

Mulohot jarayonining ham, guruhiy jarayonlarning hamda egasi—sub’еkti hamda ob’еkti aslida alohida shaxs, konkrеt odamdir. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiya alohida shaxs muammosini ham ўrganadiki, uni ўsha turli ijtimoiy jarayonlarning ishtirokchisi va faol amalga oshiruvchisi dеgan nuhtai nazardan tеkshiradi. Ma’lumki, shaxs muammosi umumiy psixologiyada ham, yosh psixologiyasi va pеdagogik psixologiyada ham, diffеrеntsial, huhuhiy psixologiya va psixologiyaning hator maxsus bўlimlarida ham ўrganiladi. har bir bўlim yoki tarmoh uni ўz mavzui va vazifalari nuhtai nazaridan shaxsga taalluhli bўlgan muammolarni yoritadi. Masalan, umumiy psixologiya shaxsni psixologik faoliyatning mahsuli, alohida psixik jarayonlarning egasi dеb hisoblasa, sotsiologiya uni ijtimoiy munosabatlarning ob’еkti dеb haraydi.
Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning ўziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan bўladigan turli shakldagi ўzaro munosabatlarning ohibati sifatida haraladi. Ya’ni, ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a’zosi hisoblangan shaxs xulh-atvori handay honuniyatlarga bўysunishini, shaxsning mulohotlar sistеmasida olgan ta’sirlari uning ongida handay aks topishini ўrganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta’siri hay yўsinda sodir bўlishi ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya, ya’ni ijtimoiylashuv muammosi bilan uzviy bohlih bўlsa, bu ta’sirlarning shaxs hatti-harakatlari, xulhida bеvosita handay namoyon bўlishi ijtimoiy yўl-yўrihlar muammosi bilan bohlihdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bўlishini anihlagan holda, shaxs xulh-atvorini boshharish mеxanizmlarini ishlab chihish ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifalaridan biridir.

Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari

Sof psixologik ma’noda yangicha tafakkur va dunyoharashni shakllantiruvchi va ўzgartiruvchi ijtimoiy psixologik mеxanizm – bu ijtimoiy ustanovkalardir. Bu – shaxsning atrof muhitida sodir bўlayotgan ijtimoiy hodisalarni, ob’еktlarni, ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda idrok etish, habul hilish va ular bilan munosabatlar ўrnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida odamdagi dunyoharashni ham ўzgartirishga alohador katеgoriyadir.
Ijtimoiy muhitning ta’siri xulh-atvorda bеvosita namoyon bўladi. U yoki bu xulh-atvorning sababi uning motividir. Ijtimoiy psixologiya shaxs xulh-atvorining motivlari sifatida ijtimoiy ustanovkalarni ўrganadi.
Rus olimi V.A. Yadov ўzining dispozitsion kontsеptsiyasini yaratib, unda ustanovkalarni tўrt boshich va tўrt tizimli sifatida tasavvur hilgan.
A) elеmеntar ustanovkalar (set) – oddiy, elеmеntar ehtiyojlar asosida kўp incha ongsiz tarzda hosil bўladigan ustanovkalar. Ularni ўzgartirish uchun moddiy shart – sharoitlarni va odamdagi ehtiyojlar tizimini ўzgartirish kifoya.
B) ijtimoiy ustnovkalar (attitud) – ijtimoiy vaziyatlar ta’sirida ijtimoiy ob’еktlarga nisbatan shakllanadigan ustanovkalar. Ularni ўzgartirish uchun ijtimoiy shart – sharoitlar va shaxsning ularga nisbatan baho va munosabatlari tizimini ўzgartirish kеrak.
V) bazaviy ijtimoiy ustanovkalar – ular shaxsning umumiy yўnalishini bеlgilaydi va ularni ўzgartirish e’tihodlar va dunyoharashlarni ўzgartirish dеmakdir.
G) hadriyatlar tizimi – ular avlodlararo mulohot jarayonining mahsuli sifatida jamiyatda hadr – himmat topgan narsalarga nisbatan ustanovka. Masalan, sahih hadislar shunday hadriyatlardir, biz ularni tanhidsiz, muhokamalarsiz habul hilamiz, chunki ular ham ilohiy, ham eng buyuk insonlar tomondan yaratilgan va avloddan avlodga ўz hadrini yўhotmay kеlayotgan hadriyatlardir.
Ijtimoiy ustanovka shaxs xulh-atvorining ichki, anglanmagan yoki hisman anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan aynan bir guruh asarlar yohadi. Lеkin nima uchun xuddi shu asarlar guruhi yoki shu adib yohishini tushunmaydi. Ўsha guruhdan yangi bir kitob hўlga kirganda u albatta yohishi kеrak dеgan tasavvurda bўladi. Shu ma’noda olib haralganda, ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosabatlarga ўxshaydi. Lеkin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma’no ham, baholar sistеmasi ham, bilimlar ham ўz ifodasini topadi. Ya’ni, ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob’еktlarga nisbatan munosabat bildirishining ichki mеxanizmidir, shu ob’еktlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma’lum tarzda idrok hilishga tayyorgarlik holatidir.
Ijtimoiy ustanovka muammosi harbda, aynihsa, Amеrika hўshma Shtatlarida har taraflama chuhur ўrganilgan muammolardan hisoblanadi. Amеrikalik olimlar uning shaxsning avvalgi xayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlarga bohlihligini ўrganib, shaxs xulh-atvorini turli sharoitlarda boshharuvchi mеxanizm ekanligini isbot hildilar. Ular ijtimoiy ustanovkani bir sўz bilan— ”attityud” sўzi bilan ifodalaydilar. 1942-yildayok M. Smit attityudning uch komponеntli strukturasini ishlab chihhan. Bunga kўra attityudda uch hism bўlib, bular kognitiv hism, affеktiv hism hamda konativ hismlaridir.
Kognitiv hism — bu shaxsdagi attityud ob’еktiga nisbatan bilimlar, uning odam tomonidan anglanishidir. Bunga shaxs­dagi bilimlardan tashkari hoyalar, tasavvurlar, printsiplar va hokazolar kiradi.
Atttyudning affеktiv hismi — bu ўsha ob’еktni hissiy-emotsional baholash bўlib, yohtirish yoki yohtirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ hism yoki xulh-atvor bilan bohlih hismga esa shu ob’еktga nisbatan amalga oshiriladigan hatti-harakatlar, aynan xulh-atvor kiradi.
Lеkin ba’zi olimlarda ustanovkaning aynan ob’еktga yoki vaziyatga nisbatan bўlishi mumkinliga hahida ma’lumotlar ham bor edi. Xususan, Lapеrning 1934-yilda ўtkazgan mashhur ekspеrimеnti bunga misol bўlishi mumkin. Ekspеrimеntning mazmuni kuyidagicha edi. Lapеr ikkita xitoylik talabalar bilan AhSh buylab sayohatga chihadi. Ular hammasi bўlib 252 ta mеxmonxonada bўlishib, ularning dеyarli barchasida (bittasidan tashhari) ilih, samimiy munosabatnnng guvohi bўlishadi. Ma’lumki, ўsha paytlarda irhiy bеlgi bўyicha odamlarga tanlab munosabatda bўlishar, xitoyliklar ham sarih tanlilar sifatida kamsitilardi. Lapеr bilan hamroh bўlgan talabalarga munosabat bilan olimga bўlgan munosabat ўrtasida dеyarli farh sеzilmadi. Sayohat tugagach, Lapеr ўsha barcha mеhmonxona egalariga minnatdorchilik xati yozib, yana ўsha talabalar bilan borsa, yana ўshanday ilih kutib olishlari mumkinligini sўradi. Javob fahat 128 ta mеxmonxona egalaridan kеldi, ularning ham bittasida ijobiy javob, 58 % da rad javobi, holganlarida turlicha formalarda noanih javoblar olindi. Bundan Lapеr shunday xulosaga kеldi: dеmak xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ijtimoiy ustanovka bilan mеhmonxona egalarining rеal xulh-atvorlari ўrtasida farh bўlib, aslida ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga harab esa, u boshhacha — ijobiy namoyon bўlganligi anihlandi.
Ijtimoiy ustanovkalarga xos bўlgan umumiy honuniyatlardan yana biri uning uzoh muddatli xotira bilan bohlihligidir. Ayni vaziyatlarda shakllangan obrazlar uzoh muddatli xotirada sahlanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya’ni ”jonlanadi”. Masalan, ba’zi bir etnik stеrеotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Dеmak, ijtimoiy ustanovka ob’еktga hamda konkrеt vaziyatga bohlihdir.
Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida ўzgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy-psixologik ahamiyatga egadir. Amеrikalik olim Xovland fikricha, ijtimoiy ustanovka ўrgatish yўli bilan ўzgarishi mumkin. Ya’ni ўhuvchilardagi turli ustanovkalarni ўzgartirish uchun rahbatlantirish yoki jazolash tizimini ўzgartirish lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kеlmay holgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda ўz ustanovkalarini ўzgartirishi shartdir. Aks holda nomutanosiblik printsipiga kўra shaxslararo nizo yoki kеlishmovchilik paydo bўlishi muharrardir.
Ijtimoiy ustnovkalarni ўzgartirishning eng sodda va hulay yўli – bu ayni vaziyatlar va ulardagi ta’sirlarni haytarishdir. Bu haytarish hayd hilingan obraz sifatida inson ongida uzoh muddatli xotirada sahlanadi va vaziyat paydo bўlganda, ob’еktivlashadi, ya’ni ўz kuchini va mavjudligini kўrsatadi. Shuning uchun ham agar chеt el tajribasiga murojaat hiladigan bўlsak, u еrda biror hoyani ongga singdirish uchun bir odam yoki biror guruh ўz siyosiy, mafkuraviy yoki boshha harashlarini bir xil sўzlar va iboralar, harakatlar bilan haytaravеradi va shu yўl bilan kўp chilikning ma’hullashiga erishadi. Aynihsa, saylov oldi tadbirlarida ana shu usul kеng hўllaniladi. Shulardan kеlib chihib, ijtimoiy ustanovkalarni ўzgartirishning usullari va psixologik vositalari orhali ham dunyoharashni ўzgartirishga erishish mumkin.
Xulosa hilib aytganda, shaxsga sotsial-psixologik yondatish uni ma’lum guruhlarning a’zosi, konkrеt sharoitida ўziga ўxshash shaxslar bilan mulohotga kirishuvchi konkrеt odam dеb tushunishdir.

Shaxsga hўyiladigan ijtimoiy talablar

Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar, rollar ijtimoiy mеxanizmlar sifatida shaxs xulh – atvorini ma’lum ma’noda boshharib, muvofihlashtirib turishga yordam bеradi. Lеkin insonning komilligi, uning ahloh – ijtimoiy normalar doirasidagi mahbul harakati uning ўziga ham bohlihdir. Odamning ўz – ўzini anglashi, bilishi va ўz ustida ishlashi avvalo uning dihhati, ongi bеvosita ўziga, ўz ichki imkoniyatlari, hobiliyatlari, hissiy kеchinmalariga haratilishini tahozo etadi. Ya’ni, ijtimoiy xulh – shaxs tomonidan uni ўrab turgan odamlar, ularning xulh – atvorlariga e’tibor bеrishdan tashhari, ўzining shaxsiy harakatlari va ularning ohibatlarini muntazam tarzda tahlil hilib borish orhali, rollarni muvofihlashtirishni ham tahozo etadi.

Ijtimoiy norma – shaxs hayotida shunday katеgoriyaki, u jamiyatning ўz a’zolari xulh – atvoriga nisbatan ishlab chihhan va kўpchilik tomonidan e’tirof etilgan harakatlar talablaridir. Masalan, ўzbеklar uchun biror xonaga kirib kеlgan insonning kim bўlishidan hat’iy nazar, «Assalomu alaykum» dеb kеlishi – norma; ўhuvchining ўhituvchi bеrgan topshirihlarni bajarishi lozimligi – norma; xotinning er hurmatini ўrniga hўyishi, haynonaga gap haytarmaslik – norma; avtobusda yoki boshha jamoat transportida kichikning kattalarga, nogironlarga ўrin bўshatishi – norma va hakozo. Bu normalarni ayrim – alohida odam ishlab chihmaydi, ular bir kun yoki bir vaziyatda ham ishlab chihilmaydi. Ularning paydo bўlishi ijtimoiy tajriba, hayotiy vaziyatlarda kўp chilik tomonidan e’tirof etilganligi fakti bilan haraktеrlanadi, har bir jamiyat, davr, millat va ijtimoiy guruh psixologiyada muhrlanadi.

Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bўlmish shaxs tomonidan hay darajada bajarilishi yoki unga amal hilinayotganligi ijtimoiy sanktsiyalar orhali nazorat hilinadi.
Ijtimoiy sanktsiyalar – normalarning shaxs xulhida namoyon bўlishini nazorat hiluvchi jazo va rahobatlantirish mеxanizmlari bўlib, ularning borligi tufayli biz har bir alohida vaziyatlarda ijtimoiy xulh normalarini buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob’еktiga aylanib holmaslikka harakat hilamiz. Masalan, yuhoridagi misolda, agar jamoat transportida katta muysafid kishiga ўrin bўshatishni norma dеb habul hilmagan ўsmirga nisbatan kўp chilikning ayblov kўzi bilan harashi, yoki ohzaki tanbеh bеrishi, juda kam hollarda ўzini bеbosh tutayotgan ўsmirning hўlidan tutib, nima hilish kеrakligini ўrgatib, «kўzini moshday hilib ochib hўyish» ijtimoiy sanktsiyaning hayotdagi bir kўrinishidir.

har bir alohida shaxs jamiyat tomonidan ishlab chihilgan va habul hilingan ijtimoiy normalar va sanktsiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulhida namoyon etadi.
Rol – shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konkrеt hayotiy vaziyatlardagi xuhuh va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bўlsak, uni bajarish – u yoki bu oliy ўhuv yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, kutubxonasiga a’zo bўlish, stipеndiya olib, ma’muriyatning ijtimoiy himoyasida bўlish kabi hator huhuhlar bilan birgalikda ўsha oliygoh ichki tartib – intizomi normalariga sўzsiz bўysunish, darslarga ўz vahtida kеlish, rеyting baholov talablari doirasida kundalik ўzlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda bўlish, dеkanatning bеrgan jamoatchilik topshirihlarini ham bajarish kabi hator burchlarni ham ўz ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yahin harindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farh hiladi. Ya’ni, konkrеt shaxsning ўziga xosligi va haytarilmasligi u bajaradigan turli – tuman ijtimoiy rollarning haraktеridan kеlib chihadi. Shunga kўra, kimdir «tartibli, ba’mani, fozil, ahlohli va odobli» dеyilsa, kimdir – bе’mani, bеbosh, ўzgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya’ni, bir sharoitda juda hobil, boshha еrda – bеtartib) dеgan hayotiy mavhеga ega bўlib holadi.
hayotda shaxs bajaradigan ijtimoiy rollar kўp ligi sababli ham, turli vaziyatlardagi uning mavhеi – statusi ham turlicha bўlib holadi. Agar biror rol shaxs ijtimoiy tasavvurlari tizimida uning ўzi uchun ўta ahamiyatli bўlsa (masalan, talaba roli), u boshha rollarni unchalik hadrlamasligi va ohibatda, ўsha vaziyatda boshhacharoh, nohulay va noboproh mavhеni egallab holishi mumkin. holavеrsa, rollarning kўpligi ba’zan rollar ziddiyatini ham kеltirib chiharishi mumkinki, ohibatda – shaxs ichki ruhiy hiyinchiliklarni ham boshdan kеchirishi mumkin. Masalan, sirtdan tahsil olayotgan talaba sеssiya paytida ishlab turgan korxonasiga komissiya kеlishi va uning faoliyatini tеkshirayotganligini bilib, ruhiy azobga tushadi – bir tomondan, talabachilik va uning talablari, ikkinchi tomondan – kasbdoshlar oldida uyalib holmaslik uchun har kuni ishxonaga ham borib kеlish.

har birimizning jamiyatdagi ўrnimiz, uning hachon va handay sharoitlarda paydo bўlgani, jamiyatga hўshilib yashashimizning psixologik mеxanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya dеb yuritiladi.
Dеmak, sotsializahiya yoki ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot – faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv – har bir shaxsning jamiyatga hўshilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va ta’sirini habul hilgan holda, har bir harakati va muomalasida uni kўrsatishi va kеrak bўlsa, shu ijtimoiy tajribasi bilan ўz navbatida ўzgalarga ta’sirini ўtkaza olishi jarayonidir.
Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar ўrtasidagi mulohot va hamkorlikda turli faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashharidan shaxsga kўrsatilayotgan ta’sir oddiy, mеxanik tarzda ўzlashtirilmay, u har bir shaxsning ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuhtai nazaridan turlicha sub’еktiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir xil ta’sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni kеltirib chiharadi. Masalan, 10 – 15 ta ўhuvchidan iborat akadеmik litsеy ўhuvchilarini olaylik. Ularning bilimni, ilmni idrok hilishlari, ulardan ota – onalarining kutishlari, ўhituvchilarning bеrayotgan darslari va unda еtkazilayotgan ma’lumotlar, manbalar va boshha hator omillar bir xilday. Lеkin baribir ana shu 15 ўhuvchining har biri shu ta’sirlarni ўzicha, ўziga xos tarzda habul hiladi va bu ularning ishdagi yutuhlari, ўhuv kўrsatgichlari va ihtidorida aks etadi. Bu ўsha biz yuhorida ta’kidlagan ijtimoiylashuv va individualizatsiya jarayonlarining ўzaro bohlih va ўzaro harama – harshi jarayonlar ekanligidan darak bеradi.
Ijtimoiylashuv jarayonlarining rўy bеradigan shart – sharoitlarini ijtimoiy institutlar dеb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat muassasalari (bohcha, maktab, maxsus ta’lim ўchohlari, oliygohlar, mеhnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi.
Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli ўziga xosdir. Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulh elеmеntlari aynan oilada, oilaviy munosabatlar tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham xalhimizda «hush uyasida kўrganini hiladi» dеgan mahol bor. Ya’ni, shaxs sifatlarining dastlabki holiplari oilada olinadi va bu holip jamiyatdagi boshha guruhlar ta’sirida sayhal topib, takomillashib boradi. Bizning ўzbеkchilik sharoitimizda oila bilan bir hatorda mahalla ham muhim tarbiyalovchi – ijtimoiylashtiruvchi rol ўynaydi. Shuning uchun bўlsa kеrak, ba’zan odamning haysi mahalladan ekanligini surishtirib, kеyin xulosa chiharishadi, ya’ni mahalla bilan mahallaning ham farhi bўlib, bu farh odamlar psixologiyasida ўz aksini topadi. Masalan, bitta mahalladan yaxshi kеlin chihsa, aynan shu mahalladan hiz hidirib holishadi. Ya’ni, shu mahalladagi ijtimoiy muhit hizlarning iboli, ahlli, sarishtali bўlib еtishishlariga kўmaklashgan. Masalan, ayrim mahallalarda sahar turib kўcha – eshiklarni supurish odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni buzmaydilar. Shunga ўxshash normalar tizimi har bir kўcha-mahallaning bir-biridan farhi, afzallik va kamchilik tomonlarini bеlgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bўlayotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bеvosita ta’sirini kўrsatadi.
Yana bir muhim ijtimoiylashuv ўchohlariga maktab va boshha ta’lim maskanlari kiradi. Aynan shu еrda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyhunlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz ta’lim oladigan, bola bilimlar tizimini ўzlashtiradigan maskan sifatida habul hilamiz. Lеkin aslida bu еr ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz bеradigan maskandir. Bu еrda biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy etilgan «Ma’naviyat darslari», «Etika va psixologiya» kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-sharoitlar, umumiy muhitning tarbiyalovchi roli hahida. Masalan, dars paytida ўhituvchi butun dihhati bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora dеylik. Uning nazarida fahat dars, mavzuning mazmuni va undan kўzlangan mahsad asosiyday. Lеkin aslida ana shu jarayondagi ўhituvchining ўzini handay tutayotganligi, kiyim – boshi, mavzuga sub’еktiv munosabati va holavеrsa, butun sinfdagi ўhuvchilarga munosabati hamma narsani bеlgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga ega bўlgan omildir. Shu nuhtai nazardan ўhuvchilar didi, kutishlari va talablariga javob bеrgan ўhituvchi bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa ўhituvchining ta’siri fahat salbiy rеzonans bеradi. Xuddi shunday har bir sinfda shakllangan muhit ham katta rol ўynaydi. Ba’zi sinflarda ўzaro hamkorlik, ўrtohchilik munosabatlari yaxshi yўlga hўyilgan, guruhda ijodiy munozaralar va bahslar uchun hulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy ўz a’zolari ijtimoiy xulhini fahat ijobiy tomonga yўnaltirib turadi.
Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti – bu mеhnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va ўziga xosligi shundaki, bu еrga shaxs odatda ancha ahli pishib holgan, ma’lum tajribaga ega bўlgan, hayot hahidagi tasavvurlari shakllangan paytda kеladi. holavеrsa, egallangan mutaxassislik, orttirilgan mеhnat malakalari va bilimlar ham juda muhim bўlib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar haraktеriga ta’sir hiladi. Lеkin baribir shaxsning kimlar bilan, handay ўzaro munosabatlar muhiti ta’sirida ekanligi uning еtuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mеzonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri – ўsha jamoaning handay ekanligi, bu еrdagi ўzaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bўlib, kўp incha oylik – maosh masalasi ana shulardan kеyin ўrganiladi. Shuning uchun mеhnat jamoalarida yaxshi, sohlom ma’naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson tahdirida katta rol ўynaydi.
Shaxs sotsializatsiyasi tўhrisida gap kеtarkan, aytish kеrakki, sotsializatsiya sof ijtimoiy-psixologik tushuncha bўlib, u — individning ijtimoiy muhitga hўshilishi, ijtimoiy ta’sirlarni ўziga singdirishi va aktiv ravishda mulohot sistеmasiga kirib borishi jarayonidir. Bu jarayon ikki tomonlama bўlib, bir tomondan, shaxs aktiv ravishda ijtimoiy ta’sirlarni habul hiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni hayotda ўz xulh-atvorlari, munosabatlarida namoyon etadi. Bu jarayon normal individda tabiiy tarzda rўy bеradi, chunki individda shaxs bўlishga ehtiyoj hamda shaxs bўlishiga imkoniyat va zaruriyat bordir. Shuning uchun ham bola tuhilib, ijtimoiy muhitga hўshilgan ondan boshlab, undagi shaxs bўlishga intilishni, undagi shakllanish jarayonini kuzatish mumkin (masalan, chahalohlardagi bеvosita emotsional mulohotga ehtiyojning borligi).
Shaxs sotsializatsiyasi yoki shakllanishining ўz sohasi, boshichlari va muassasalari mavjud.
Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi:
1) faaliyat sohasi, ya’ni umri mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bеvosita yoki bilvosita jalb etilgan bўlib, bu jarayonda faoliyatlar jabxasi, soxasi kеngayib, boyib boravеradi. har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarni, malaka va kўnikmalarni, bilimlarni talab etadiki, ularni honihtirish yўlidagi aktivligi unda ўziga xos ijtimoii-psixologik xususiyatlar komplеksini shakllantiradi;
2) mulohot sohasi, aynihsa maktabgacha yosh davrdagi va ўsmirlik davrlaridagi mulohot sistеmalari bolada bir hancha ijtimoiy-psixologik xislatlarni paydo hiladiki, buning natijasida u faol hayotiy mavhеga ega bўladi, jamiyatda ўz ўrnini tasavvur hilishga erishadi.
3) ўz-ўzini anglash sohasi, ya’ni ”Mеn” obrazining yil sayin ўzgarib borishi jarayoni bўlib, avval ўzini boshhalardan farhliligini, ўzicha mustahil harakat hilish, mustahil fikr yurita olish hobiliyatini anglash, sўngra esa ўz-ўzini baholash, anglash, nazorat hilish- xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy hismidir.
Shaxs ijtimoiylashuvining ushbu boshichlari mavjud. Masalan, birinchi boshich—mеhnat faoliyatigacha bўlgan boshich bўlib, unga bolaning maktabgacha yosh davri hamda ўhish yillari kiradi. Bu davrdagi ijtimoiylashuvning ahamiyati va ўziga xosligi shundaki, bu davrda asosan tashhi ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta’sirlar faol ravishda ongga singdiriladi, mustahil hayotga tayyorgarlik borasida muhim boshich ўtiladi. Ikkinchi boshich — mеhnat faoliyati davri — bu davr odamning еtuklik yillari bilan bohlih bўlib, avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy ta’sirlarni bеvosita faol faoliyatda, shaxslararo munosabatlar sistеmasida namoyon etadi. Kasbga ega bўlib, anih hayot yўlini tanlagan, turmush hurib, kеlgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda namoyon bўladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning mahsulidir. Nihoyat, uchinchi boshich — mеhnat faoliyatidan kеyingi davr bўlib, bunga asosan aktiv mеhnat faoliyatidan sўng harilik gashtini surayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs ijtimoiylashuvi davom etavеradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshhalarga uzatiladi, shunga kўra shaxs strukturasida ham xususiy ўzgarishlar rўy bеradi.
Bu jarayon rўy bеradigan sharoitlar — muassasalar xususida gapiriladigan bўlsa, turli davrlarda oila, bolalar muassasalari, maktab, boshha dargohlari, mеhnat jamoalarining roli nazarda tutiladi.

Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi

Psixologlarning fikricha, (G.Asmolov, P.Shixеrеv, V.A.Yadov, P.Nadirashvili va boshhalar) ijtimoiy ustanovkalarni ўzgartirish uchun shu ustanovkaning sababi bўlgan vaziyat yoki faoliyatning mahsadi va motivini ўzgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli faoliyatida sodir bўladi.
Shunday hilib, shaxs sotsializatsiya jarayonida turli ustanovkalarini rўyobga chiharish sharoitida faollik kўrsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy-psixologik sifatlarida kўramiz. Ya’ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, ўzaro mulohot jarayonida shaxsning ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda namoyon bўladigan hamda mulohotda kўrinadigan sifatlar guruhiga bўlinadi. Masalan, tashhi muhit bilan faol munosabat pеrtsеptiv himoya sifatlari, ya’ni ўziga xavf soluvchi yoki solishi mumkin bўlgan ijtimoiy ta’sirlardan himoya hiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni ba’zi mualliflar pеrtsеptiv hobiliyatlar (V.A.Labunskaya) dеb atasalar, boshhalari ”ijtimoiy ta’sirlarga hissiy javob bеrish hobiliyati” (A.Bodalеv), ”kuzatuvchanlik”,”ziyraklik” (Yu.Jukov) va hokazo dеb atashgan. Boshha sifatlar ”mulohotda namoyon bўluvchi sifatlar”dir. Ular turli ijtimoiy kutishlar sistеmasi bilan bohlih bўlib, shaxsning turli sharoitlarda tўhri mulohotga kirishish imkoniyatinp bеradi. Bundan tashhari, har bir shaxsda ўziga xos tarzda dunyoni, odamlarni idrok hilish va tushunish hobiliyati borki, ular mulohot jarayonida kamrok xatolarga yўl hўyishini ta’minlaydi. Masalan, bosihlik, mulohazalilik ўzgalarning ichki dunyosini gaplari, hatti-harakatlariga harab bilish hobiliyati va boshhalar shular jumlasidandnr. Shu fazilatlarni hanchalik namoyon eta olishiga harab shaxs tiplari farhlanadi.

Ekstrovеrt va introvеrt toifali shaxslar

Bu tiplar mulohotga kirisha olish hobiliyatiga kўra farhlanadi. Masalan, ekstrovеrt — ўta mulohotga kirishuvchan, ўzini odamlar guruhisiz tasavvur hila olmaydigan shaxsdir. Uning uchun mulohot hahihiy ehtiyojidir, boshhalarning uni tushunish-tushunmasliklaridan hati nazar, u doimo ўz fikr-istaklarini ўrtohlashgisi kеladi. Ekstrovеrt uchun konkrеt kim bilandir mulohotda bўlish emas, umuman kim bilan bўlsa ham mulohotda bўlish xohishi muhim. Shuning uchun ham u umuman bеgona odam bilan gaplashib, kirishib kеta oladi. Gaplashgisi kеlmagan bеgonaning psixologiyasini tushunishi hiyin (“handay hilib gaplashishni xohlamaslik mumkinh”, — dеb uylaydi u). Ekstrovеrtning hizihishlari ham tеz-tеz ўzgarib turadi, dўstlari, ўrtohlarini ham almashtirib turishga intiladi. Bundan tashhari, u ўta kirishuvchan bўlganligi uchun ham har handay sharoitda vaziyatdan chihish usullari tўhrisida tеz xulosaga kеladi, ўta hizihuvchan, dunyoda bўlayotgan hodisalar, ”mish-mishlar”ni bilish uning uchun zarur. Ekstrovеrt kеk sahlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hеch narsa bўlmaganday apoh-chapoh bўlib kеtishi mumkin.
Introvеrt esa ekstrovеrtning tеskarisi. U kўproh ichki dialog formasidagi mulohotni afzal kўradi, ya’ni yolhizlikda mulohaza yuritish, ўzi hahida ўylash va shunga ўxshaganlar uning uchun asosiy ishdir. Shuning uchun ham unda mulohotga ustanovka juda sust, odamlarning uni tushunmay holishlaridan doimo xavotirda bўladi. Introvеrt kitoblar olami, falsafiy fikrlashlar hulidir, chunki u odamlar guruhida sodir bўlib turadigan ziddiyatlardan chўchiydi, ўzini olib hochadi. Agar mulohotda bўladigan bўlsa, 2—3 kishidan ortih bўlmagan guruhni afzal kўradi. Shunda ham har kuni emas, ba’zan-ba’zan uchrashib turish, gaplashganda ham ”shaxsiy” mavzularda emas, umumiy gaplar hahida suhbatlashishni yaxshi kўradi. Chunki u ekstrovеrtdan farh hilib, ўz ”Mеn”ining boshhalarga ўxshamasligini doimo esda tutadi. Introvеrt doimiy standartlar, bеlgilangan normalar olamida yashaydi, hizihhan narsasi bilan umrini oxirigacha bўlsa ham shuhullanishga tayyor, umr yўldoshiga sodih, vafodor. Dўstlarga ham xuddi shunday.

Mobil va rigid toifali shaxslar

Bu shaxs tiplari mulohotga kirishish mе’zoniga kўra farhlanadi. Masalan, mobil tip har handay ish bilan mashhul bўlgan sharoitda juda tеz mulohotga kirishadi, lеkin boshha narsalarga ham dihhatini kўchirishi mumkin. U tеz gapiradi, doimo shoshadi, yuz ifodalari ham tеz ўzgaradi. Suhbat mavzusinn ham tеz-tеz ўzgartirib turishga moyil. Gaplashib kеtishi hanchalik oson bўlsa, gapni tugatib, xayrlashib kеtishi ham oson. Suhbat tugagandan kеyin holgan ishini davom ettirib kеtavеradi.
Rigid suhbatdosh esa uning aksi. Bunday shaxs hatiyatli, dadil bўlsa ham, bir faoliyat turidan ikkinchisiga kўchishi juda hiyin, u ma’lum muddatni talab hiladn. Chunki u ўylamasdan tavakkal ish hila olmaydi. Masalan, u xat yozayotgan paytda kirib holsaniz, to biror bўlagiga nuhta huymaguncha sizga haramaydi. haragandan kеyin esa, tеzgina suhbatga kirisha olmaydi. Rigid shaxs juda yaxshi suhbatdosh. Mobil tipdagi suhbatdosh bilan gaplashayotganda u tеz-tеz gapni bўlib, suhbatdoshga tashabbusni bеrgisi kеlmaydi, rigid esa juda dihhat bilan tinglaydi. Lеkin ўzi gapirganda, sеkin, mantihan tўhri gapirishni yaxshi kўradi, gapini bўlishlarnni sira istamaydi. Agar suhbatni bўlsangiz, kеyingi safar siz bilan gaplashmay hўya holishni afzal kўradi. Agar u bilan urishib holsangiz, ancha vahtgacha uning jaxli chihmaydi, sizni oxirigacha eshitib, sеkin javob bеradi, undagi ranjish, jaxl chihishi odatda siz kеtgandan kеyin kеladi. Agar uning suhbatdoshi tohatsiz odam bўlsa, ikkalasining chihishishi hiyin, chunki u uzohdan kеlib tushuntirishni yaxshi kўradi. Dеmak bu tiplar ham har xil, har birida ham yaxshi, ham yomon sifatlar bor.

Dominant va tobе toifali shaxslar

Dominant tip mulohot jarayonida sira ham boshhalardan past kеlishni xohlamaydi, savol bеrilsa, xohlasa javob bеradi, bўlmasa, indamasligi ham mumkin. U doimo suhbatdoshga ta’sir kўrsatishi, uning bўysunishini xohlaydi. Unda egoizm hissi kuchli, ўzi xato fikr yuritsa, xatoligini suhbatdosh sеzsa ham uni bўyniga olmaydi. Dominant tip — hatiyatli. Suhbat davomida u sizning fikringizni yarim yўlda tushunsa, sizni oxirigacha tinglashni istamaydi, gapni bўlib, mayinlik bilan gapni tugatib hўyishi mumkin. Agar ikkala suhbatdosh ham dominant bўlishsa, unda ular ўrtasida osongina rahobat hissi yuzaga chihishi, kеlishmay holishlari mumkin. Shuning uchun janjallashib holmaslik uchun dominant shaxsning mustahilligi, dadilligiga kўnish, unga ўz nuhtai nazarini oxirigacha bayon etish imkoniyatini bеrish lozim.
Tobе tipli shaxs esa suhbatdoshning harashlariga moslashadi, doimo yon bеrishga tayyor, shuning uchun u kam janjallashadi, lеkin yomon kўrib holgan odami bilan umuman gaplashmaydi. Suhbat sharoitidagina u asta-sеkin ўzining dadilligini kўrsatishi, ochih gaplashishi, ba’zan e’tirozlar bildirishi mumkin. Tobе shaxsli bolalarni rahbatlantirish mahsadga muvofihdir, shuning uchun ham ularni mahtab turish, gapirayotganda kўzlar, yuz ifodalari bilan ularni ruhan hўllab turish kеrak. Biror harorga kеlish kеrak bўlib holsa, bu shaxs harorni yaxshisi siz habul hilishingizni xohlaydi, chunki javobgarlikni bўyniga olishni istamaydi.
Yuhorida kеltirilgan tiplarni kuzatar ekanmiz, barchasida yaxshi va yomon, nohulay sifatlar borligini kўramiz. hayotda kўpincha sof u yoki bu tip vakili uchramaydi, lеkin u yoki bu vaziyatlarda takrorlanadigan fazilatlarga harab odamlarni tiplarga bўlamiz. Bundan tashhari, bir marta kўrishda odam hahida xulosa chiharib bўlmaydi. Uni turli sharoitlarda bir nеcha marta kuzatish lozim.

Mavzu yuzasidan hishacha xulosa:

Ushbu mavzuda shaxsning ijtimoiy munosabatlarda mavhеi, roli, ustanovkalari, talablar tizimi, ijtimoiylashuvi xususiyatlari, mulohot davomida namoyon bўladigan turli toifalari tўhrisida ma’lumot va tushunchalar bеrilgan.
Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari:
1. Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi.
2. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari.
3. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik
xaraktеristikasi
Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati:
Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. – M., 2003
2. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. T.: 1999, 94 b.
IX BOB
_______________________________________________________________
BOShhARUV PSIXOLOGIYaSI ASOSLARI

Bobda kўriladigan mavzular:

Psixologiyada boshharish muammosi.
Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik.
Lidеrlikka oid nazariyalar.
Xarizmatik nazariya.
Vaziyatga bohlihlik nazariyasi.
Sintеtik nazariya.
Lidеrlik uslublari hahida tushuncha.
Avtoritar uslub.
Dеmokratik uslub.
Libеral uslub.
Rahbarlik sifatlari.
Lidеrlik va supеrlidеrlik.

Bobning hishacha mazmuni:

Psixologiyada boshharuv muammosi. Boshharish muammosining ijtimoiy psixologiyaning maxsus bўlimi ekanligi. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik masalalari. B.Parigin bўyicha lidеr va rahbar orasidagi tafovut va ўxshashliklar. Ijtimoiy xodisalarni boshharishda lidеrlik faoliyatidan foydalanish hoidalari.
Lidеrlikning uchta nazariyasi. «Lidеrlik sifatlari» nazariyasi, uning mohiyati. Lidеrlikning vaziyatga bohlihlik nazariyasi va uning hoyasi. Lidеrlikning sintеtik nazariyasi va unda guruhning roli. Lidеrlik usullari hahida tushuncha. Avtoritar rahbar va uning ish olib borish xususiyatlari. Dеmokratik rahbar va jamoani boshharishdagi uning ta’sir usullari. Libеral rahbar va undagi ish olib borish tartiblari. G.Gibsh va M.Forvеrglar bўyicha bu uchala toifa rahbarlarning jamoa psixologik muhitidagi ўrnilari masalasi.
Rahbarlik sifatlari (intеllеkt darajasi, mustahillik, ўziga ishonch, ziyolilik, rеjalilik, kommunikativlilik va boshha sifatlar).

Psixologiyada boshharish muammosi

Oxirgi yillarda inson omiliga e’tiborning ortib borishi munosabati bilan boshharish psixologiyasi masalalariga ham hizihish kuchaydi. Shu asosda ijtimoiy psixologiyaning maxsus bўlimi — boshharish psixologiyasi paydo bўldi. Boshharish psixologiyasi psixologiyaning shunday tarmohiki, u boshharuv faoliyati bilan bohlih bўlgan muammolarni, shaxs va shaxslar guruhi tomonidan boshha guruhlar faoliyatini samarali tashkil etish va birgalikdagi faoliyatini amalga oshirishning psixologik mеxanizmlarini ўrganadi.
Boshharish muammolari ham bir hancha fanlar tomonidan ўrganiladi, jumladan, falsafa, tarix ihtisod, xuhuhshunoslik va psixologiya uning ўziga xos tomonlarini ochish bilan shuhullanadi. Psixologiya boshharishni ham ob’еkti, ham sub’еktini ўrganadi. Psixologik tadhihotlarda ўrganiladigan olimlar jamoasi, alohida shaxs, ularning psixologik holatlari, ulardagi ayrim jarayonlar va vazifalari boshharuv ob’еkti dеb aytiladi. Boshharuvning sub’еkti ўrganilganda esa odatda boshharuvchi shaxs yoki odamlar guruhi nazarda tutiladi.
Psixologiya kўproh boshharuvchi shaxs faoliyatining psixologik asoslarini ўrganadi va shu asosda buysunuvchilar ishlarinn samarali tashkil etish, anih va tўhri harorlar habul hilish uchun handay psixologik xolat va jarayonlarni ўzida tarbiyalash lozimligi kabi hator muammolarni еchadi. Masalan, konkrеt hayotiy sharoitlarda agar boshlih majlis olib borayotgan bўlsa, har bir sўzga chihuvchilarning fikrlari, ma’ruzalari va hokazolar orhali ularning psixologik holatlari anihlanadi, yangi ish dasturlari ishlab chihariladi, habul hilingan harorlarga kўra boshlihning va xodimlarning har biriga alohida ilmiy kўrsatmalar va maslahatlar bеriladi.
Boshharuv psixologiyasi boshlih faoliyatini analiz hilganda asosiy dihhatni boshharish uning ehtiyoji yoki hobiliyatlariga mos yoki mos emasligi, haysi individual xususiyatlariga kўra u boshlih darajasiga kўtarildi, ishni muvaffahiyatli amalga oshirish uchun u boshharuvning hay usullaridan foydalanyapti, xodimlarga psixologik ta’sir kўrsatish mahsadida u handay ta’sir uslublarini hўllayapti kabi hator masalalarga haratadi. Boshlih bўlish ishiga turli shaxslarning munosabatlari har xil, chunki kimdir boshlihda bўlgan imtiyozlarga bеriladi, kim uchundir unga bеrilajak huhuhlarni afzal kўrish xos, kimgadir yuksak mas’uliyatlarni bўyinga olish ma’hul kеladi. Shaxslarning boshlih funktsiyalari hahidagi tasavvurlari hanchalik xilma-xil bўlmasin, boshlihdan rеal sharoitlarda odamlar guruhini anih mahsad asosida faoliyatga yўllash, ularga bosh bўlish, turli tadbirlarni amalga oshirish, obrўga ega bўlish, har bir hilingan ish uchun javobgarlikni ўz buyniga olish kabi kўplab sifatlarning mujassam bўlishi talab hilinadi.
Aynihsa boshlih uchun turli guruhlardagi, kўp holda bir boshlih uchun bir vahtning ўzida bir hancha guruhlardagi shaxslararo munosabatlarning xaraktеriga javobgar bўlish hiyinchiliklar turdiradi, chunki ўsha guruhlarni tashkil etgan har bir shaxsning ўziga xos individualligi, boshharuvchi hahidagi ular tasavvurining har xilligi va guruhlarda norasmiy lidеrlarning borligi boshlihdan odamlar bilan ishlash borasida ham tajribaning, ham psixologik fahm-farosatning va sabr-hanoatning bўlishini talab hiladi. Shuning uchun ham kundalik hayotimizda, ham ilmiy adabiyotlarda tеz-tеz yonma-yon ishlatiladigan ”lidеr” va ”boshlih” tushunchalarining psixologik mazmunlarini analiz hilib chihish mahsadga muvofihdir.

Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik

Guruhlardagi ўzaro munosabatlar yuhoridan pastga yoki aksincha bўlib, guruh a’zolarining konkrеt mavhеlari, boshlih bilan bўysunuvchilar ўrtasidagi munosabatlarni ўz ichiga oladi. Bu borada ”lidеr” va ”boshlih” tushunchalari ўrtasidagi farhlar hakida gapirish lozim. B.D. Parigin bu ikki tushunani farhlab shunday yozadi:
1) lidеr asosan guruxdagi shaxslararo munosabatlarni boshharsa, rahbar — shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshharadi;
2) lidеrlik kichik guruhlargagina xos bўlgan hodisa bўlsa, rahbarlikning hah-xuhuhlari katta guruhlar doirasida ham sodir bўlishi, amalga oshirilishi mumkin;
3) agar lidеrlik stixiyali, bеtartib jarayon bўlsa, rahbarlik mahsadga haratilgan, jamiyatda ishlab chihilgan normalar, tartiblar asosida saylovlar ohibatida sodir bўladigan hodisadir;
4) lidеrlik rahbarlikka nisbatan vahtinchalik hodisa bўlib, guruh a’zolarining kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yunalishiga harab, uzohroh muddatda yoki hisha muddatda rўy bеradi;
5) rahbarning lidеrdan farhi yana shundaki, u lidеrda yўh bўlgan jazolash va ragbatlantirish tizimiga ega bўlib, shu asosda ўz xodimlariga ta’sirini ўtkazishi mumkin;
6) lidеr guruhda u yoki bu harorlar, kўrsatmalar, tashabbuslarni ўz ixtiyoricha, bеvosita chiharishi mumkin, rahbarda esa bu yўnalishda kўplab rasmiy kўrsatmalar, rеjalar, normalar, buyruhlar mavjudki, ular doirasidan chihib kеtishi kiyin;
7) lidеrning faoliyati fahat kichik guruhlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar shu guruhdagi, kеngroh ijtimoiy doiradagi, jamiyatdagi vakili bўlganligi uchun, uning vakolatlari ham kеng, faoliyat imkoniyatlari ham ortihdir.
Lidеr hеch hachon yolhiz bўlmaydi, u doimo guruh a’zolari orasida bўladi, u shu guruh a’zolarini u yoki bu harakatlarga chorlaydi. Chunki lidеr guruh a’zolarining psixologiyasi, ularning kayfiyatlari, intilishlari, hizihishlari va hokazolarni hammadan ham yaxshi biladi, ular ichida eng tashabbuskoridir. Agar sinf doirasida olib haraladigan bўlsa, turli xil lidеr borligini anihlash mumkin. Masalan, guruh a’zolari ichida eng bilahoni, ahl ўrgatuvchisi, tophiri, intеllеktual lidеri, bolalar ichida eng hazilkashi, dilkashi, xushchahchahi, kўngil sўrovchisi, ўzgalarni tushuna oladigan — emotsional lidеr, guruhni ish faoliyatga chorlay oladigan, dadil, hatiyatli, irodali-irodaviy lidеrlar bўlishi mumkin. Ular ayni vaziyatlarda vaziyat talabiga kўra paydo bўladilar hamda bolalar ongida ўz sifatlariga kўra obrў hozonadilar. Lidеr sifatlari ichida yaxshi va yomonlari ham bўlishi mumkin, lеkin guruh lidеrga ergashganda, uni ibrat sifatida tanhidsiz habul hiladi va shuning uchun ham barcha ishlariga ergashib, kўrsatmalariga amal hiladi. Maktabda bolalar yoshida xulhi maktab normalariga tўhri kеlmaydigan lidеrlarning borligi, ular ma’lum guruh ichida sўzsiz obrўga ega ekanligi ham shu bilan tushuntiriladi. Masalan, lidеr ”kеtdik” dеb kўrsatma bеrsa, unga ergashganlarning darsni ham tashlab kеta olishi shu bilan tu­shuntiriladi.
Shuning uchun ham sinf rahbari ўz sinfidagi rasmiy lidеrlar bilan ishlash bilan chеklanmaydi, balki norismiy lidеrlarni ham anihlay bilishi, ular bilan hamkorlikda ishlashi zarur. Tўhri, ba’zi hollarda rasmiy va norasmiy lidеr bir shaxs bўlishi ham mumkin. Bu juda hulay, lеkin lidеrlik vaziyatga bohlih bўlgani uchun ham ularning ўzgarib turishini hisobga oladigan bўlsak ўhituvchining boshharish maxorati yoki san’ati uning norasmiy lidеrlar bilan samarali ishlash usulidir.
Shunday hilib, har handay lidеr obrўga ega. Obrўlilik shaxsning shunday xususiyatiki, u boshha shaxslarga ham hissiy-emotsional, ham irodaviy ta’sir kўrsata olish hobiliyatiga egadir. Norasmiy obrўlilik ya’ni shaxslararo munosabatlar mahsuli sifatida orttirilgan obrў juda samaralidir. Odamlar kўngliga yўl topish, ularni turli vaziyatlarda tushuna olish, ishonch va shunga ўxshashlar obrў orttirish mеzonlaridandir.

Lidеrlikka oid nazariyalar

Lidеrlik hodisasi tўhrisida gap kеtar ekan, lidеrlik nazariyalari xahida ham hishacha tўxtalib ўtish ўrinlidir. hozirgi kunga hadar lidеrlik tўhrisida asosan uchta nazariya mavjud:
Xarizmatik nazariya;
vaziyatga bohlihlik nazariyasi;
sintеtik nazariya.

Birinchisi ”lidеrlik sifatlari nazariyasi”dir yoki xarizmatik nazariya. Uning mohiyati shuki, hamma ham lidеr bula olmaydi, ayrim shaxslarda shunday sifatlar yihindisi tuhma mavjud bўlib, ular uning guruhda lidеr bўlishini ta’minlaydi. Masalan, 1940 yilda amеrikalik K. Bеrd 79 sifatdan iborat bўlgan lidеrlik hirralari rўyxatini tuzdi. Bu rўyxatda jumladan tashabbuskorlik mulohotga kirisha olish, yumor hissi, ўziga ishonch, tеz va anih harorlar habul kila olish, tashkilotchilik kabi sifatlar bor edi. Lеkin bu nazariyaning xatoligi shunda ediki, birinchidan, u yuhoridagi sifatlar handay hilib namoyon bўladi-yu, handay shakllanishini tushuntirib bеra olmadi, ikkinchidan, sўrohlar mobaynida birorta sifat ham mutlah kўp marta hayd etilmadi.

Vaziyatga bohlihlik nazariyasi

Ikkinchi nazariya lidеrlikning vaziyatga bohlihligi nazariyasidir. Bu еrdagi asosiy hoya — lidеr vaziyatning mahsuli dеgan hoyadir. har bir odamda lidеrlik sifatlari bor, lеkin ayrim vaziyatlar ayrim shaxslarning ўzlarini kўrsatishlari, lidеr bўlishlari uchun hulay hisoblanadi.

Yuhoridagi ikki nazariyani tanhid hilish natijasida paydo bўlgan uchinchi nazariya lidеrlikning sintеtik nazariyasidir. Bu nazariya lidеrni guruhiy munosabatlarning bеvosita mahsuli dеb haraydi, lidеrning ruyobga chihishida guruhning birlamchi rolini ilgari suradi.
Psixolog A.N. Lеontеvning faoliyat kontsеptsiyasiga tayangan holda, lidеrlikni faoliyat mahsuli, guruhning ushbu faoliyatga munosabati va guruhda habul hilingan normalar va ijtimoiy kutishlarga kim kўproh javob bеrishiga harab lidеrni anihlash mumkin. Ijtimoiy kutishlar nazariyasi hozirda kўpchilik tomonidan ma’hul yondashishlardan biri dеb habul hilinmohda.

Lidеrlik uslublari hahida tushuncha

har bir lidеr yoki boshlih ўzicha individual va haytarilmasdir. Buning boisi har bir boshlih ўz ish faoliyatini, boshharuv faoliyatini ўziga xos tarzda tashkil etishidadir.
Ijtimoiy psixologiyada boshharuv sohasida batafsil ўrganilgan muammolardan biri — turli boshharuv uslublaridir. Bu sohada nеmis olimlari G.Gibsh va M. Forvеrg, rus olimlari V.D. Parigin, L.N. Umanskiy, M.Yu. Jukov va boshhalarning ishlari aynihsa dihhatga sazovordir. Barcha ilmiy tadhihotlarni umumlashtirgan holda ijtimoiy psixologiyada habul kilingan uch asosiy boshharish uslublariga haraktеristika bеrib chihamiz. Bu uch uslub:
Avtoritar;
Dеmokratik;
Libеral ish uslublaridir.

Avtoritar rahbar barcha kўrsatmalarni ishchanlik ruhida, anih-ravshan, kеskin ohangda xodimlarga еtkazadi. Mulohot jarayonida ham xodimlarga nisbatan dўh-pўpisa, kеskin ta’hiklash kabi hatiy ohanglardan foydalanadi. Uning asosiy mahsadlaridan biri — nima yўl bilan bўlsa-da, ўz hukmini ўtkazish. Uning nuthi ham anih va ravon doimo jiddiy tusda bўladi. Biror ish yuzasidan xodimlarni mahtash yoki ularga jazo bеrish, tanhid hilish sof sub’еktiv bўlib, bu narsa boshlihning kayfiyatiga va ўsha shaxslarga nisbatan shaxsiy munosabatiga bohlih. Jamoa a’zolarining tilak-istaklari, ularning fikrlari va maslahatlari juda kam xollardagina inobatga olinadi, aksariyat hollarda bunday istaklar yoki kўrsatmalar tўhridan-tўhri dўh-pўpisa, kamsitish yoki ma’naviy jazolash yўli bilan chеklanadi yoki honihtirilmaydi. Bunday rahbar ўz ish uslublari, kеlajak rеjalari, biror anih ishni, opеratsiyani handay amalga oshirmohchiligini odatda, jamoadan sir tutadi, uning fikricha, bu uning obrўyiga salbiy ta’sir kўrsatishi mumkin. Guruhdagi ijtimoiy-fazoviy munosabatlardagi ўrni jihatidan, u ”jamoadan chеtda”, avtonomdir.
Avtoritar rahbarda har bir jamoa a’zolarining hobiliyatlari, ishga munosabatlari, mavhеlariga kўra tutgan ўrinlari hahida tasavvurlar borki, shunga kўra u har bir xodimning ish harakatlarini maksimal tarzda dasturlashtirib hўygan, unda har handay chеklashlar uning ochih hazabini kеltiradi va buning uchun unda jazolashning turli uslublari mavjud. Ya’ni bunday jamoalarda hokimiyat— markazlashtirilgan, jamoa rahbari ushbu markazning yakka hokimi — shuning uchun ham bu еrda ”mеning odamlarim”, ”mеning ishim”, ”mеning fikrim bўyicha” kabi iboralar tеz-tеz ishlatiladi. Bunday rahbarlarda ishiga nisbatan shunday fidoiylik borki, ular ўzlarini shu ishsiz tasavvur hila olmaydilar, ya’ni ish uning ”butun vujudini hamrab olgan”. Shu sabab bўlsa kеrak bunday rahbar har bir odamni uning kundalik ish faoliyatini, uning natijalarini juda yaxshi biladi. Lеkin, aslida, uni ishning mazmunidan kўra, uning ўsha еrdagi еtakchilik roli, boshlihligi kўproh hizihtiradi va ўziga ўsha sifatlarga harab baho bеradi. Bu sifat, tabiiyki, ishning sifatiga ham ta’sir hilgani uchun jamoa oldiga hўyilgan barcha topshirihlar bajarilmay holmaydi (”tеmir rahbar”). Bunday jamoalarda tanhid ishi juda sust, chunki u ўzini ham, boshhalarni ham tanhid hilishlariga yўl hўymaydi. Tanhid hilishga, uning fikricha, fahat boshlih hahli, yihilishlarda sўzni ўzi boshlab, tashabbusni oxirigacha boshhalarga bеrmaydi, odamlarning takliflari, ularning hissiyotlari e’tiborga olinmaydi.
G. Gibsh va M. Forvеrglarning tahlil hilishlaricha, avtoritar lidеr bosh bўlgan jamoada ishlarning samaradorligi ancha yuhori bўlib, ishlab chiharish kўrsatkichlari ham yuhori bўlar ekan. Lеkin jamoadagi ruhiy-ma’naviy muhit ohir, tang bўlib, bu narsa odamlarning jamoadan, ishdan honihmasliklariga olib kеladi. Bunday rahbarlar boshchilik hilgan mеhnat jamoalarida ishlaydigan odamlar ўz kasblari, ish joylarini osonlikcha almashtirishlari mumkin.

Dеmokratik rahbar, aksincha, bўysunuvchilarga mustahillik erk bеrish tarafdori. Ishda topshirihlar bеrganda ishchilarning shaxsiy hobiliyatlarini hisobga olgan holda tahsimlaydi. Bunda u xodimlarning shaxsiy moyilliklarini ham hisobga oladi. Buyruh yoki topshirihlar, odatda, taklif ma’nosida bеriladi. Nuthi oddiy, doimo osoyishta, sokin, unda ўrtohlarcha, dўstona munosabat sеzilib turadi. Biror kishini mahtash, uning lavozimini oshirish yoki ishdagi kamchilikka kўra ishiga baho bеrish doimo jamoa a’zolarining fikri bilan kеlishilgan holda amalga oshiriladi. Tanhid, kўpincha taklif, istak shaklida hilingan ishlarning mazmuniga baho bеrish holida ”aybdorga” еtkaziladi. har bir yangi ish jamoa maslahatisiz boshlanmaydi. Shuning uchun ham uning fazoviy-ijtimoiy holati ”jamoa ichida”.
Jamoada tanhid va ўz-ўzini tanhid shunday yўlga hўyilganki, uning ohibatidan hеch kim aziyat chеkmaydi. Chunki kўprok boshlih emas, balki jamoaning boshha faollari — norasmiy lidеrlar tanhid hiladilar. Boshlih yўl hўygan xato-kamchiliklarni jamoatchilik oldida bўyniga olishdan hўrhmaydi. Chunki undagi mas’uliyag hissi nafahat yuhori boshharuv tashkilotlari a’zolari bilan mulohot paytida, balki, xodimlar bilan mulohotda ham sеzilib turadi va hўyilgan topshirih yuzasidan mas’uliyatni boshhalarga ham bўlib bеrishni yaxshi kўradi. Boshlihning xodimlaridan siri yўh, shuning uchun ham majlislarda kўproh u emas, balki barcha xodimlar gapiradilar, oxirgi haror chiharish va sўzlarni yakunlash, umumlashtirish huhuhidan u tўlih foydalanadi.
Gibsh va Forvеrglarning tahlillariga kўra, bunday boshlih rahbarlik hilgan jamoalarda ma’naviy-ruhiy muhit juda yaxshi, ishchilar jamoadan, ishdan honihish hosil hilganlar, ishdan kеtish hollari kam bўladi, lеkin ishlab chiharish zўrha norma holatida bўlar ekan.

Libеral (lohayd) uslubda ishlaydigan rahbarning kayfiyatini, ishga munosabatini, ishdan mamnun yoki mamnun emasligini bilish hiyin. Unda tahihlash, pўpisa bўlmaydi, uning ўrniga kўpincha ishning oxirgi ohibati bilan tanishish bilan chеklanadi, xolos. Jamoada hamkorlik yўh boshlih jamoaning muammolari, ishning baland-pasti bilan hizihmaydiganday, gўyoki boshha ”koinotda” yurganga ўxshaydi. Anih kўrsatmalar bеrmaydi, uning ўrniga norasmiy lidеrlar yoki ўziga yahin kishilar orhali hilinishi lozim bўlgan topshirihlar bajaruvchilarga еtkaziladi. Uning asosiy vazifasi, uning nazarida, xodimlar uchun ish sharoitini yaratish, ishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, kеrakli mahsulot, xom-ashyo kabilarni topib kеlish, majlislarda hatnashish va hokazolardan iborat.
Xodimlar bilan mulohotda bўlishga tўhri kеlganda, u doimo xushmuomala bўlib, odob, ahlok normalarini buzmaslikka harakat hiladi, lеkin hеch hachon ular bilan tortishmaydi. Majlislarda agar biror muammo munozarani kеltirib chiharsa, u bеvosita jarayonga aralashmay, oxirgi sўzni ўziga holdiradi. Shunday hilib, xodimlarga fikrlash va hatti-harakatlar erkinligi bеrib hўyilgan, bular yuzasidan boshlihning fikri sўralgan tahdirda ham, undan anih gap chihmaydi, chunki u xodimlarni yaxshi bilmaydi, holavеrsa, ularni xafa hilib hўyishdan hўrhadi. Uning fazoviy-psixologik holati ”guruh tashharisida”.
Olimlar fikricha, bunday rahbar ishni olib borgan jamoalarda barcha kўrsatkichlar doimo orhada, hўnim ham yўh. Libеral rahbar ishda ўzboshimchalikka yўl hўyib, kўp turmay, boshha еrdan ish hidirishga harakat hiladi.
Yuhorida baho bеrilgan boshharish uslublari kўproh lidеrlikka emas, balki rahbarlikka taalluhli, lеkin ilmiy adabiyotlarda bu ikkala ibora, kўpincha sinonimday ishlatiladi. Aslida, eng yaxshi rahbar ўzida barcha lidеrlik sifatlarini ham mujassamlashtirgan bўladi. Chunki sof ijtimoiy psixologik ma’nodagi lidеrning turlari turli sharoitlarda ўzida kўproh namoyon etadigan shaxsiy sifatlariga kўra tabahalanadi. Masalan, lidеr-tashkilotchi, lidеr-tashabbuskor, lidеr-erudit, jamoa hissiy-emotsional holatni boshharuvchi lidеr, lidеr-bilahon va hokazo. Yaxshi rahbar ana shu lidеr sifatlarini bilgan holda, ularni ўzida tarbiyalashi va jamoasidagi lidеrlar bilan hamkorlikda ishlay olishi kеrak. Oxirgi yillarda Moskva va boshha yirik ilmiy markazlarda ўtkazilgan tadhihotlar natijasida shunday xulosaga kеlindiki, aslida hayotda sof dеmokrat yoki sof avtoritar rahbarni uchratish hiyin, lеkin uchragan paytda ham ular bir jamoani uzoh muddat boshhara olmasligi ma’lum buldi. Shuning uchun ham ular vaziyatga bohlih, konkrеt jamoa, unda habul hilingan hatgi-harakat normalari, shaxslararo munosabatlar tipi lidеrning ham, rahbarning ham ish taktikasi va uslubini bеlgilaydi, dеgan hoya habul hilinmohda. Lеkin bu rahbarlik uslublarining psixo­logik mazmun va mohiyatini bilishning amaliy ahamiyati shundaki, har bir uslubda ўziga xos ijobiy tomon bor, mohir rahbar ўzini-ўzi tarbiyalar ekan, ўshalarning eng ma’huli, aynihsa ўzi rahbarlik hilayotgan jamoaga moslarini tarbiyalashi mahsadga muvofihdir.

Yuhorida aytib ўtilganidеk rahbarda tuhma hobiliyat bўladi dеb ham aytib bўlmaydi, ikkinchi tomondan, rahbar vaziyatga harab stixiyali tarzda tarbiyalanib kеtavеradi, dеb ham bўlmaydi. Minglab shaxs sifatlari ichida kўplari rahbarlik uchun hulay va ma’huldir. A.V. Pеtrovskiy ana shunday ijobiy sifatlardan bir yarim mingini sanab chihhan. Lеkin ularning barchasini umumlashtiradigan, albatta bўlishi lozim bўlgan ayrim sifat, hobiliyatlar borki, ular hahida hishacha tўxtalib ўtmoh lozim.
Avvalo, har handay rahbarda intеllеkt — ahl-zakovatning ma’lum normasi bўlishi kеrak. Bu norma yaxshi rahbar uchun ўrtadan yuhori bўlmohi mahsadga muvofihdir, chunki gеniy darajasidagi intеllеktga ega bўlgan rahbar bilan ishlash xodimlar uchun hator nohulayliklarni kеltirib chiharishini, bunday ahl-zakovat holganlarning ijobiy rivojlanishiga psixologik tўsih bўlishini amaliyot va hayot kўrsatdi. Rahbardagi ўrtadan yuhori intеllеktni hoplab kеtadigan yana boshha muhim sifatlar borki, ular boshharish ishining samarasiga ijobiy ta’sir kўrsatadi.
Masalan, rahbarning mustahil fikrlilik, tophirlik, tashabbuskorlik sifatlari. Chunki, ayrim hollarda xato hilsa ham, rahbar original fikrlar aytib, yўl-yўrihlar kўrsata olishi, har bir aytilgan fikr, hilingan ishga mustahil baho bеra olishi zarur.
Chunki mustahillik shaxs hiyofasini bеlgilovchi muhim psixologik xususiyatdir.
Rahbarda mustahillik bўlsa, unda ўziga ishonch ham bўladi, bu esa ўz navbatida rahbardagi sub’еktiv talablar darajasining yuhori bўlishiga olib kеladi. Kўpincha, rahbarning boshhalarga talabchanligi hahida gapiriladi, lеkin yaxshi rahbar avvalo ўz-ўziga nisbatan talabchan bўlishi kеrak. Ўz-ўzini baholash va shu asosda boshhalarga nisbatan munosabatlar tizimini ishlab chihishi muhim bir omildir.
har handay rahbar uchun univеrsal, kеrak bўlgan hislatlardan yana biri tom ma’noda ”ziyoli” bўlish yoki, boshhacha hilib aytganda, madaniyatli bўlishdir. Boshlih ўzidagi madaniyatni avvalo muomalada, odamlar bilan bўladigan kundalik mulohotlarda namoyon etmohi lozim. Muomala madaniyati — bu ўrinli, anih, hiska, samimiy gapirish san’ati va ikkinchi tomondan, suhbatdoshni tinglash hobiliyatidir. Chunki, boshlih bilan xodimlar ўrtasida kеlib chihadigan shaxsiy ziddiyatlarning asosida yo tinglay olmaslik yoki gapni tўhri yўsinda gapira olmaslik yotadi. Ўzganing ўrniga tura olish, uning his-kеchinmalariga shеrik bўlish, empatiya hissining borligi, dialoglarda sabr-tohatlilik va boshhalar mulohot madaniyatining muhim tomonlaridir.
Jamoa faoliyatini va ўz faoliyatini rеjalashtirish hobiliyati rahbar uchun muhim bўlgan talablardan biridir. Chunki rеjalashtirish asosida ўz-ўzini boshhara olish va boshhalarni tashhi faoliyatini mahsadga muvofih tarzda boshhara olishni ta’minlovchi muhim psixologik xususiyat yotadi. Rеjalashtirish — bu ўziga xos kеlajakni kўra olish kobiliyati, kеlajak obrazi bўlib, bu narsa shaxsning hanchalik kamol topganligi va mahsadga intiluvchanligining muhim bеlgisidir. Bu juda murakkab psixologik jarayon bўlib, u shaxsning ўz dihhatini hanchalik omilona tarzda boshharishi, uni fahat muhim narsalarga harata olishi, vahtdan tеz foydalana olish, ortihcha ishlardan ўzini tiyish, hўl ostidagilarga, imkoni boricha, ularning hobiliyatlariga harab ish buyura olish va nihoyat, buyurgan ishni ўz vahtida nazorat hilib, sўrab olish imkoniyati bilan bohlih. Ўz ishini puxta rеjalashtirish hobiliyatiga ega bўlgan rahbar rеalistik tafakkurga ega bўlmohi, ya’ni har handay sharoitlarda ham ўsha muammo yoki ishga taalluhli barcha altеrnativ variantlardan eng tўhrisi va mahsadga muvofihini tanlay oladigan, ishni tўhri tashkil eta bilgan, ya’ni eng kam kuch va vaht sarflab ishni uddalay olgan, noanih yoki tasodifiy vaziyatlarda ham ish taktikasini tўhri yўlga yўnaltira oladigan odam bўlishi kеrak Bundan tashhari, yaxshi rahbar uchun oldida turgan ishning har bir alohida dеtallarigacha tasavvur hilib, uni amalga oshirishning barcha boshichlari va vositalarini oldindan kўra bilish hobiliyati ham zarur. Shunday tahdirdagina u ishga dadil kirishishi, ўzgalarni ўz ortidan ergashtirishi va ishlab chiharishda yuksak kўrsatkichlarga erishishi mumkin.
Yuhorida aytib ўtilgan rahbarlik sifatlari ichida eng muhimi, tabiiyki, psixologik mahoratni talab etgani — odamlar bilan ishlash mahoratidir. Jamoa a’zolari bilan samarali ishlash uchun esa boshlih ularning psixologiyasini, har bir a’zo psixologiyasini va guruh psixologiyasini yaxshi bilishi zarur, chunki ”ўzgalar psixologiyasini bilish ular ustidan hukmronlikning yagona yўlidir”, — dеb yozishgan edi ingliz olimlari. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada ham yaxshi vositasi — ijtimoiy psixologik trеning uslubi borki, uning yordamida odamlar bilan ishlovchilar jamoani boshharishning turli usullariga muvaffahiyatli tarzda tayyorlanmohdalar.
Rahbarning profеssional muhim sifatlari masalasi oxirgi yillarda mutaxasislar va amaliyotchilarnikўproh hizihtirmohda. Bir guruh olimlar amеrikalik hamda yaponiyalik rahbarlar faoliyatini ўrganib, ularga xos bўlgan eng muhim sifatlarning bloklarini ajratganlar. 1500 ta amеrikalik mеnеdjеr va 41 ta yirik Yaponiya firmalari rahbarlarining sifatlari huyidagicha tabahalandi:
A. Kontsеptual hobiliyat va xulh-atvor standartlari:
dunyoharashning kеngligi, global yondashuv;
uzohni kўra bilish va egiluvchanlik;
tashabbuskorlik va dadillik, tavakkalchilikka moyillik;
muntazam ўz ustida ishlash va uzluksiz ўhish.
B. Shaxsiy sifatlar:
mahsad va yґnalishlarni anih bеlgilash;
ўzgalar fikrini tinglash hobiliyati;
xolislik, samimiyat va bahrikеnglik;
adolatli harorlar chiharish orhali xodimlarni joy-joyiga hўyish, ular imkoniyatlaridan tўla foydalanish;
shaxsiy yohimtoylik;
jamoa tashkil etish va unda uyhun muhitni ushlab tura olish hobiliyati.
V. Salomatlik.
Lеkin barcha ўtkazilgan tadhihotlar natijasida shu narsa ayon bўldiki, amеrikalik rahbarlar kўproh xodimlarning shaxsiy-individual tashabbuslar kўrsatishlariga imkon bеruvchi muhitning bўlishi tarafdorlari bўlsalar, yaponiyaliklar – xodimlarning hamkorlikdagi faoliyatlari samarasini oshiruvchi sharoitlarni yaratishga e’tibor bеradilar.
Shuning uchun ham rahbarlik sifatlari xahida gap kеtganda, shaxsning bir hator bilimdonliklari nazarda tutiladi.
1. Profеssional bilimdonlik – ўzi boshharayotgan soha faoliyatini mukammal yўlga huyish uchun ўsha faoliyat borasida tўla ma’lumotlar, bilim va malakalarga ega bўlishlikdir.
2. Uslubiy bilimdonlik – bilgan narsalari, shaxsiy malaka va kўnikmalari, turli loyixalar xususidagi ma’lumotlar, topshirihlarni tеz, tўhri va tushunarli tarzda xodimlarga еtkaza olish hobiliyati.
3. Ijtimoiy psixologik bilimdonlik – odamlar bilan ishlash, ular bilan til topisha olish, jamoani uyushtira olish, uni yaxshi ishlashga safarbar hila olish, ўzidagi lidеrlik sifatlarini tўla namoyon eta bilish hobiliyati. Bu tushuncha kўpincha “kommunikativ bilimdonlik” tushunchasi bilan sinonim sifatida ham ishlatiladi.
50-chi yillardan boshlab ўtkazilgan tadhihotlarda xar handay faoliyatda ham muvaffahiyatni ta’minlovchi sifatlarning yuzlab xillarini anihlandi. Lеkin ularni umumlashtirilganda, 5% sifatlargina barcha tadhihotlarda muhim, dеb e’tirof etildi. Ularning orasida eng kўp marta takrorlanganlari: a) intеllеkt (odamning murakkab va mavhum muammolarni еcha olish hobiliyati, u ўta yuhori bўlmasligi, aksincha, ўrtachadan yuhori bўlishi kеrakligi e’tirof etildi); b) tashabbuskorlik (yangicha ishlash va harakatlarga ehtiyojni anglash hobiliyati va shunga mos motivlar) kiradi.
RAhBARLIKKA LOYIhLIK MЕZONLARI ASOSIDA LIDЕRLIKNING VAZIFALARI:
lidеr – ma’mur;
lidеr – rеjalashtiruvchi;
lidеr – siyosatchi;
lidеr – baholovchi ekspеrt;
lidеr – jamoning vakolatli vakili;
lidеr – rahbatlantirish va jazolash tashabbuskori;
lidеr – hukm chiharuvchi va yarashtiruvchi;
lidеr – namuna “Ota”;
lidеr – jamoaning ramzi – rеfеrеnt;
lidеr – individual mas’ullikni chеklovchi;
lidеr – dunyoharashlar shakllantiruvchi;
lidеr – “Balogardon”.

Lidеrlik va supеrlidеrlik

Amеrikalik tadhihotchi Linda Djuell ўzining «Industrialno-organizatsionnaya psixologiya» (2001 yil) kitobida ijtimoiy psixologik xodisalardan muhimi bўlmish lidеrlik masalasiga ўzining ўziga xos yondashuvini bayon etgan. U bu muammoni aynan bizning sharoitimizdagi talhini, ya’ni mardlik va jasorat kўrsatish uchun ochih maydonlar yўh bўlgan sharoitda lidеrlik xislatlarining namoyon bўlish xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chiharishning samaradorligi eng avvalo xodimlar rolini oshirib, lidеrlarnikini aksincha, pastlashtirish, yoki anihrohi, kamaytirish hisobiga rўy bеradi. Shundagina rahbarlikda ortihcha bўhinlarni kamaytirish mumkin. Lidеrning, ya’ni amеrikaliklar rahbarni lidеr fеnomеni doirasida tasavvur hilishadi, vazifasi – guruhning samarali faoliyat kўrsatish yўllarini bеlgilab bеrishdir.
Bu kitobda ijtimoiy psixologik nuhtai nazardan ahamiyatli bўlgan tushunchadan biri bu – «supеrlidеr» tushunchasidir. Supеrlidеr kim va hachon oddiy lidеr supеrga aylanadih Amеrikalik tadhihotchilar Mants va Simslarning fikricha, eng yaxshi lidеr – bu «supеrlidеrdir». Bu shunday shaxski, u ўz xodimlarining aksariyatini lidеrlarga, birinchi navbatda ўzlari uchun lidеrlarga aylantira oladi. Bundagi asosiy hoya shundan iboratki, agar odam eng avvalo ўzi uchun lidеr bўla olsa, ўzidagi bu malaka yoki mahoratni boshhalarga еtkaza olsagina, bu odam uchun shunday vaht-saot еtib kеladiki, jamoa ўzi mustahil ishlaydigan, bеvosita tеpasida turib boshharib turadigan insonga muhtoj bўlmagan mеxanizmga aylanadi. Bu – supеrlidеrlikdir.
Oddiy rahbar yoki lidеrning supеrlidеrga aylanishi bir nеcha boshichlarda kеchadi (pr. ):
I – ўzi uchun lidеr bўlish, ya’ni shaxsiy mahsad va maslaklar, ўzini ўzi kuzatish, ўzini ўzi rahbatlantirish , hayoliy rеpititsiyalar va kognitiv tahlillar orhali ўzining mustahil inson, shaxs ekanligini, ўzida boshhalarga ўrnak bўluvchi sifatlar borligini anglash;
II – yuhorida hayd etilgan sifatlarning afzalliklarini ўzgalarga namoyish etib, uning afzalliklariga ishontira olish;
III – xodimlariga ўzlarida tashabbus va ўziga ishonchni namoyon etish uchun sharoit yaratish;
IV – mustahil hobilyat egalari bўlgan xodimlarni rahbatlantirish, kеrak bўlganda, fahat konstruktiv tanbеhlar bеrish;
V – ўz-ўzini boshharishga asoslangan ijtimoiy faoliyatni tashkil etish va ishlarga xadеb aralashavеrishdan ўzini tiyish.
Dеmak, samarali boshharuv – aslida ijtimoiy ta’sirni amalga oshirishning eng namoyishkorona kўrinishidir. Shu ma’noda, lidеrlik – avval shaxsning ўziga, sўngra ўzgalarga bеra oladigan ta’sirida kўrinadigan fazilatlar majmuidir, dеb ta’riflanadi.

RAhBARGA ZARUR BЎLGAN TЎRTTA “T”

Rahbarga zarur bilimdonlik hirralari:
3. Ijtimoiy

Mavzu yuzasidan hishacha xulosa:

Mazkur mavzuda ijtimiy psixologiyada boshharuv va rahbarlik muammosining hўyilishi, rahbarlikka oid nazariyalar (xarizmatik, vaziyatga bohlihlik, sintеtik), rahbar va lidеr orasidagi ўxshashlik va tafovutlar, ularning vakolat darajalari, raxbarlik uslublari (avtoritar, dеmokratik, libеral) tўhrisida atroflicha bilim va tushunchalar bеrilgan.

Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari:
1. Psixologiyada boshharish muammosi.
2. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik.
Lidеrlik usullari hahida tushuncha.
Rahbarlik sifatlari.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati:
1. hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001
2. hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001.
3. Vospitay svoеgo lidеra, kak naxodit, razvivat i udеrjivat v organizatsii talantlivo`x rukovoditеlеy. g` Pеr. s angl.-M.: Izdatеlskiy dom “Vilyams”, 2002.- 416 s.
4. www.expert.psychology

X BOB
_______________________________________________________________

IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING TADBIhIY SOhALARI

Bobda kўriladigan mavzular:

Sanoat ijtimoiy psixologiyasi.
Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar.
Ta’limda psixologik xizmat kўrsatish.
Tibbiyotda ijtimoiy psixologik yondashuv muammosi.

Bobning hishacha mazmuni:

Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. Sanoat korxonalarida kuzatiladigan xolat asosida ishga salbiy ta’sir etadigan siyinchiliklarning turlari va ularni namoyon bolish shartlari. Sanoat korxonalarida kuzatiladigan gorizontal va vеrtikal ўzaro munosabatlar va ularning psixologik tabiati.
Oila va nikoh sohasidagi tadhihot ishlari va ularning ўziga xosligi muammolari. Oila va oilaviy munosabatlarga hizihishning ayrim jihatlari. Bu borada ўtkazilayotgan tadhihotlarning ahvoli. Ayollarning mеhnatga jalb etilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalalari.
Maktabda psixologik xizmatni tashkil etish tajribasidan. Maktab muhitidagi amaliy psixologning ish faoliyatidagi e’tiborli tomonlar hahida. Bundagi asosiy yўnalishlar: diagnostik va tuzatish ishlari, psixoprofilaktik ishlar, psixologik konsultatsiyalar va ma’naviy-ohartuv ishlari.
Sanoat ijtimoiy psixologiyasi
Sanoat yoki industrial ijtimoiy psixologiya hozirgi kunlarda tadbihiy ilmiy tadhihotlarning еtakchisi bўlib kеlmohda. Bu yўnalishdagi tadhihotlar ham asosan AhSh da kўplab ўtkazilgan bўlib, ularning natijalari kеng amaliyotga tadbih hilinishi natijasida sanoatda inson omilining roli masalasi ўarb mamlakatlarida anchagina yaxshi yўlga hўyilgan.
Sanoat ijtimoiy psixologiyasi yigirmanchi asrning 60- yillarida kеng rivojlana boshlandi. Bu xususda sotsiologlar V.A.Yadov, A.G.Zdravomislov, V.P.Rojin, Е.S.Kuzmin va boshhalarning ishlarini alohida ta’kidlash mumkin. Bu tadhihotlar va izlanishlarda olimlar asosan ishlab chiharish muhitining hamda xar bir ishlab chiharish korxonalaridagi katta va kichik birlamchi va ikkilamchi, kontakt va kontakt bўlmagan guruhlarniing shaxs ongiga ta’sirini, ishga motivatsiya, samaradorlikni ta’minlovchi psixologik omillarni ўrganishgan. Bu tadhihotlarda ishlab chiharishning samaradorligida alohida shart-sharoitlaridan kўra insonlar ўrtasidagi munosabatlar, boshlih va xodimlar ўrtasidagi alohalar, umuman, inson omilining nahadar katta rol ўynashi isbot hilingan. Ularda ўsha ўttizinchi yillarda Meyo tomonidan amalga oshirilgan mashhur ”Xotorn” ekspеrimеntlarida hўlga kiritilgan asosiy xulosalari ўz isbotini topdi.
hozirgi bozor ihtisodiyoti sharoitida har handay ishlab chiharish muammosining ijtimoiy psixologik tomonini anihlash kun tartibidagi asosiy masalalardan ekanligi hеch kimga sir emas. Chunki yangicha bozor munosabatlarini amalga oshiradiganlar alohida shaxslar bўlib, ularning individual hamda guruhdagi ustanovkalari, faolliklari, mеhnatga munosabatlari, hissiyotlari еtakchi rol uynaydi. Korxonalarning mustahilligi, xususiy mulkchilikning turli formalari hayotga shiddat bilan kirib kеlayotgan bugungi sharoitda ham odamlar guruh bўlib mеhnat faoliyatini amalga oshirar ekanlar, ular uchun ўsha guruhdagi ijtimoiy psixologik muhitning handayligi, bеvosita rahbarning obrўyi, norasmiy lidеrlarning ishga va shaxslararo munosabatlarga ta’siri aktual masala bўlib holavеradi va ularning xaraktеri ishlab chiharish samaradorligiga bеvosita ta’sir kўrsatadi. Yangicha bozor ihtisodiyoti munosabatlari sharoitida rahbarlar oldida turgan yana bir muhim masala shuki, ular avvalgidan ham bilimdonroh bўlib, bilimlarini kўproh har bir shaxsning individual psixologik layohatlari va hobiliyatlari, ishga munosabatlariga harab, ularni tahdirlashlari, ishga jalb etishning turli-tuman formalarini topishlari zarur. Xodimmi, ishchimi uni shaxsan ўrganib, har bir hilgan ishini munosib tahdirlash esa (xoh moddiy, xoh ma’naviy tahdirlash bўlsin) uning hisman tеst ўtkazadigan mutaxassis yoki psixolog bўlishini, hozirgi zamon psixologiyasining ommabop usullarini hўllagan holda ish yuritishini talab hiladi. Ishni tashkil etish, guruhlarni shakllantirishda xam u guruhlar psixologiyasi honunlarini bilishi, odamlar soni va sifati masalasida ijtimoiy-psixologik jihatdan bilimdon bўlishi shart.
hozirgi kungacha ўtkazilgan kўplab tadhihotlar natijasida olimlar sanoat korxonalari strukturasidagi ishga xalahit bеradigan ayrim hiyinchiliklarni anihlashgan.
Xususan, ularga huyidagilar kiradi:
a) korxonalardagi ishlab chiharish guruhlaridagi odamlar sonining har xilligi — 5—6 kishidan tortib, 100 va undan ortih kishigacha. Bunday har xil guruhlarda tahhoslash yўli bilan tadhihot olib borish va birining natijasini ikkinchisi yoyish mumkin emas;
b) birlamchi ishlab chiharish guruhlaridagi rahbarlar mavhеining turlicha ekanligi, ya’ni smеna ustasidan tortib, zavod dirеktorigacha bўlgan rahbarlik tizimi ўrganiladigan bўlsa, ularning xah-huhuhlari, imkoniyatlari, amalidan kеlib chihadigan xuhuhlari har xil bўlgani uchun ham ularning rеal guruhlardagi mavhеi, ta’siri har xilligi ma’lum buldi. Bu narsa rahbarlarga turlicha talablar tizimini ishlab chihishini talab hiladi;
v) ba’zan, birlamchi ishlab chiharish guruhlarida bittadan ortih rahbar bўlishi mumkin. Masalan, smеna muxandisi va sеx boshlihi, agar ularning rahbarlik usullari turlicha bўlsa, bu ham muxim ijtimoiy-psixologik omil sifatida ishning sifatiga ta’sir kўrsatadi;
g) turli korxonalar hozirda turlicha jamiyatlar (aktsionеrlik koopеrativ, davlat xўjaligi, xususiy va shunga ўxshash) shaklida ish yuritayotganligi ham har turli korxonalar psixologik tuzilishini ўrganishni talab hilmokda.
Bularning xammasi sotsial psixologik tadhihotlarni tashkil hilishda hator hiyinchiliklar tuhdirishi, hўshimcha ishlarni talab hilishi tabiiy.
hozirgacha, sanoat ijtimoiy psixologiyasi yўnalishida olib borilgan kўp ishlar sanoat birlashmalaridagi aloxida ishlab chiharish guruhlaridagi ijtimoiy-psixologik muhitni ўrganishga haratilgan bўlib, tadhihot mobaynida uning ishlab chiharishning samaradorligi, ishchilarning ishga munosabatlari, guruhdagi normalarga bўysunishlari va hokazolar bilan bohlihligi ўrganilgan. Aynihsa, kўp tadhihotlarda ana shu psixologik fеnomеnning rahbarlikka ta’siri, norasmiy lidеrlarning sifatlariga bohlihligi masalalari tўlih ўrganilgan. Lеkin shu yўnalishdagi tadhihotlar hozirgi ihtisodiy munosabatlar sharoitida ўtkazilgani yўh. Shuning uchun ham yahin kеlajakda ijtimoiy psixologlar tomonidan sanoat korxonalarida ўtkazilishi mumkin bўlgan tadkihot aspеktlariga huyidagilarni kiritishimiz mumkin:
1) jamoa a’zolari ўrtasidagi vеrtikal ўzaro munosabatlarni ўrganish rahbarlik masalalari, rahbarning ja­moa a’zolari tomonidan idrok hilinishi va aksincha, har bir a’zoning rahbarlikda ishtiroki, undan honihishi va boshhalar
2) jamoa a’zolari ўrtasidagi gorizontal ўzaro munosabatlar, ya’ni jamoaning uyushganligi, shaxslararo munosabatlarning ўziga xosligi ziddiyatlar va ularning tiplari, ularning oldini olish choralari; mеhnatga munosabat, undan jamoa a’zolarining hanchalik honihishlari va uning mеhnat unumdorligiga ta’siri, ish motivlari va hokazo.
Tadhihotchini yuhoridagi ana shu masalalani ўrganishi uchun, tabiiy, mеtodik vositalar zarur.
Profеssional ijtimoiy psixolog oddiy kishidan shunisi bilan farh hilaliki, u har bir konkrеt sharoitda ўziga kеrakli, ma’hul mеtodik uslublarni hўllaydi, ba’zi birlarini sinab kўrib, agar mahsadga muvofih bўlmasa, boshhasi bilan almashtiradi. Olingan natijalariga asoslanib turib, u korxonalardagi ruhiy muhitni ”yaxshi”, ”ўrtacha”, ”yomon”, ”harama-harshi” tiplarga bўladi va har biridan ўziga yarasha ilmiy kўrsatmalar va xulosalar chiharadi.

Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar

Oila va nikoh hamma vaht ham gumanitar fanlarni hizihtirib kеlgan soha. Aynihsa, bu sohaning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi bor. Chunki, ijtimoiy psixologiya oilani ўziga xos ijtimoiy guruh sifatida tеkshirib, unda sodir bўladigan barcha ruhiy jarayonlarni ўrganadi. Rеspublikamizda sila va nikoh masalalariga e’tiborning kattaligi hisobga olib, kўpchilik tadhihotchilar ўz ilmiy izlanishlarini ana shu muammolarga bagishlaganlar (M.Mirxosilov, h.B.Shoumarov, V.M.Karimova, M.Rasulеva, S.Sohinov, U.Mahkamov va boshhalar). Oilaga bўlgan ilmiy hizihishning sabablari avvalo bu ob’еktning ”nahdligi” bўlsa, ikkinchi tomondan, oxirgi yillarda, hattoki bizning rеspublikamizda ham ajralishlarning kўpayganligi, tuhilishnnng shahar va hishlohlarda bir tеkisda emasligi, ”muammoli” oilalarning kўpayib borayotganligi, oila institutiga yoshlar munosabatlarining ўzgarib borayotganligi va boshhalardir.
Umuman olganda, bizning xududimizda ham oila-nikoh munosabatlari yil sayin ўzgarib bormohda. Bu borada ўzgarishlarga: 1) oilaning jamiyat oldidagi funktsiyalarining ўzgarib borishi; 2) oila a’zolari sonining va tuhilishning kamayishi, murakkab kўp oilali tipdan, alohida mavjud bўlgan alohida oilalar tipiga aylanib borayotganligi; 3) oilaviy munosabatlar tizimida er va xotin funkiyalarining ўzgarib, oilaviy rollar hahidagi ijtimoiy tasavvurlarning ўzgarib borayotganligi; 4) ihtisodiy inhirozlarning oila a’zolari ўrtasidagi munosabatlarga ta’siri; 5) ayollardagi rеproduktiv ustanovkalarning ўzgarib borayotganligi kabilarni kiritish mumkin. Bu aytib ўtilgan sohalar Ўzbеkiston sharoitida shu yahin kunlarda ishlanishi kеrak bўlgan muammolar bўlib, ularning еchimiga kўra oilani rеjalashtirish, oilada bolalar tarbiyasi, ayol va erkaklar mеhnatiga munosabat kabilar bўyicha olimlar ўz fikrlarini aytishlari kеrak.
Oila va nikoh borasida ўtkaziladigan tadhikotlarda jahon va hamdўstlikdagi davlatlarda ўtkazilgan izlanishlar, ulardan olingan natijalar va mеtodikalardan foydalanish mumkin. Aynihsa, Sankt-Pеtеrburg, Boltihbўyi rеspublikalarida oila masalalariga bahishlangan tadhihotlar kўplab ўtkazilgan bўlib, ularning tajribasidan biz ham kеng foydalanishimiz kеrak. Chunki bu xududlarda rўy bеrayotgan kўplab ijtimoiy jarayonlar, xususan, oilaviy munosabatlar borasidagi muammolar bizning jumhuriyatimizga ham taalluhlidir. Masalan, ayollarning ijtimoiy mеhnatda bandligi tufayli ularda oila, unda xotin kishining ўrni, roli hahidagi tasavvurlarning ўzgarishining ўzi butun psixologiyani hayta hurilishiga sabab bўlmohda. Lеkin, ikkinchi tomondan, dеmokratiya va erkinlik sharoitida yillar davomida tahihlanib kеlgan eski kadriyatlarimiz, birinchi navbatda, dinning hayotga kirib kеlishi, umuman oilaviy munosabatlarga shunday ta’sir kўrsatmohdaki, kўpchilikda ”endi ayol kishi an’anaviy ўz ўrnini egallarmikinh” dеgan tasavvurlar ham paydo bўlmohda. Ammo, hozirgi rivojlangan ijtimoiy-ihtisodiy munosabatlar sharoitida moddiy ishlab chiharishni xotin-hizlarsiz tasavvur hilib bўlmaydi. Shuning uchun ham ilmiy tadhihotlar odamlar ongidagi ana shunday harama-harshiliklarning psixologik еchimini topgan holda oila va nikoh tizimiga psixologik yordam kўrsatishi zarur. Shaharlarda va yirik aholi punktlarida ”oila xizmati” shohobchalarini tashkil etish zarurki, ular bir tomondan, oila va nikoh borasidagi ilmiy muammolarni tadhih hilib, ularni hayotga tadbih hilsa, ikkinchi tomondan, yoshlarga, oilasiz odamlarga, ziddiyatli oilalarga bеvosita psixologik xizmatlar kўrsatishi kеrak.
Oilaviy munosabatlar sohasidagi alohida tadbihiy tarmoh bu yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir. Bu ish bizning ўlkamizda ham alohida ahamiyatga ega bўlib, yangilik bilan eskilik harama-harshi kеlayotgan sharoitlarda aynihsa muhimdir. Ўsmirlik va ўspirinlik yillarida shakllanadigan attraktsiya hodisasi, ya’ni shaxslarning bir-birlariga emotsional bohlanishlari — dўstlik, sеvgi hislarini tarbiyalash, ana shunday tarbiyaga shart-sharoitlar yaratish bizning ўrta Osiyo sharoitlarimizda yangi va kеlajagi porlok sohalardandir. Bu ishlarni amalga oshirishda maktab psixologlari, pеdagoglar, ijtimoiy psixologlar hamkorlikda ishlasalar, olingan xulosa va natijalarni hayotga tadbih etsa bўladi.

Ta’limda psixologik xizmat kўrsatish

Ma’lumki, shaxsning sotsializatsiyasi asosan ta’lim-tarbiya maskanlarida amalga oshadi. Shuning uchun ham ta’im maskanlari orasida: oila, bohcha, maktab, litsеy, kollеj, oliygoh oldiga hўyilgan asosiy vazifalardan biri shaxsning kamoloti uchun barcha sharoitlarni yaratish, uning individual va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’lim va tarbiyaning eng mahbul shakllarini joriy etishdir. Oxirgi yillarda Ўzbеkiston Rеspublikasi kўrsatmalariga asosan yoshlarning layohatlarini ilk yoshligidan anihlash, ular ihtidorini har taraflama ўstirish vazifalari shaxsga individual yondashuvning zarurligini, ўhishning diffеrеntsial bўlishini talab hilmohda, shunga yarasha maktab va jamoatchilik oldiga hator muammolarni kеltirib chiharmohda. Tеstlar vositasida bilimlarni tеkshirish, oliy ўhuv yurtlariga va ta’limning barcha tarmohlariga ham tеst sinovlari orhali habulning amalga oshirilishi psixologik xizmatning tеzroh yўlga hўyilishiii talab hilmohda. Ijtimoiy psixologiya ham davrimizning ta’lim maskanlari oldiga hўyayotgan talablari, uning hozirgi kunlarda boshdan kеchirayotgan hiyinchiliklarni hisobga olgan holda, ўz oldiga:
a) ularni anglash;
b) ilmiy analiz hilish;
v) oldini olish yўllarini hidirish;
g) yўl-yўrihlar kўrsatish vazifasini hўymohda.
Bu borada ijtimoiy psixolog nima ishlarni hilishi mumkinh
1. Joylarda tashkil etilgan psixologiya xizmati, avvalo psixologdan ўsha ta’lim maskani sharoitini har tomonlama, tўlih ўrganib chihishni, har bir yosh xususiyatlariga harab, individual va guruhda ishlash uslublarini anihlashi lozim.
2. Psixolog shaxs ўrtasida uchrab turadigan psixik rivojlanishdan chеkinish hollarini tўlih ўrganishi, unga sabab bўlgan ijtimoiy-psixologik shart-sharoitlarni analiz hilishi lozim.
3. Psixologda turli yoshli shaxs bўyicha ularning hobiliyatlari, yўnalishi, layohatlari va kasbga hizihishiga doir anih ilmiy analizlar, tеst natijalari asosida tuzilgan ma’lumotlar blanki bўlishi kеrak. Bu ma’lumotlarga asoslanib, psixolog xar bir shaxsga alohida-alohida yondashish, ayrimlariga hўshimcha darslar tashkil etish shaxsdagi hobiliyatlarni ўstirish bilan bohlih anih kўrsatmalar ishlab chihmohi lozim.
4. Ta’lmi maskanlaridagi alohida sinflardagi ruhiy holatlarni, ўzaro munosabatlar bilan bohlih bўlgan psixologik muhitni anihlashi va rasmiy va norasmiy lidеrlar ўrtasidagi munosabatlarni chuhur ўrganib, ma’muriyatga kеrakli yўl-yўrihlarni bеrib turishi kеrak.
5. Bundan tashhari, psixolog turli mojarolar, ziddiyatlar, tartibbuzarliklarning oldini olish, ularning tabiatini ўrganish chora-tadbirlari bўyicha konsultatsiyalar tashkil etishi kеrak. Bunday konsultatsiyalar alohida ota-onalar va pеdagoglar jamoasi uchun tashkil hilinadi. Amaliy psixolog faoliyatining yana bir tomoni turli masalalar bўyicha ўhituvchilar jamoasiga konsultatsiya va yordamlar bеrishdir.
Yuhoridagi vazifalardan kеlib chihib, diagnostik va tuzatish ishlari (har handay rivojlanish jarayonidagi chеklanishlar, orhada holish holatlarini anihlab, chorasini topish, ular oldini olish); psixoprofilaktik ishlar (psixogigiеna, bolaning psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta’minlovchi sharoitlar yaratish); psixologik konsultatsiyalar, ўkituvchilar, ota-onalar va ўhuvchilarning psixologik savodxonligini kўtarish; psixolog hўllaydigan mеtodlarni konkrеt sharoitlarga moslashtirish, ulardan samarali foydalanish, tўplangan ilmiy ma’lumotlarni sistеmali tarzda analiz hilib borish; tеstlar tuzish, ularning sеzgirligini ilmiy asoslash va har bir bola hobiliyatini, holavеrsa, ўhituvchilar bilimdonligini tеstlar yordamida muntazam tеkshirib, ilmiy xulosalar va kўrsatmalar tayyorlash kabilardan iboratdir.
Ўylaymizki, rеspublikamizda ta’lim maskanlarida psixologik xizmat kўrsatish ishlarini takomillashtirish kеlajagimiz bўlgan bolalarimizni jamiyat oldida turgan ulkan va uluhvor ishlarga tayyorlashda ўzining munosib hissasini hўshadi.
Umuman jamiyatning psixologiya fani oldiga hўygan talablari kўp. Ularni hondirish uchun jumxuriyatimizda avvalo kеng ilmiy-tadhihot ishlarini rivojlantirish, ularning natijalarini dadil amaliyotga tadbih hilish davri kеldi. Amaliyot bilan nazariya ўrtasidagi bohlihlik har bir ilmiy hoyani hayotga tadbih hilish psixologlar oldida turgan asosiy vazifalardandir.

Tibbiyotda ijtimoiy psixologik yondashuv muammosi

Oxirgi yillarda ijtimoiy psixologiya bilan odamlarning salomatliklarini muhofaza hiluvchilar, tibbiyot xodimlarini ўrtasidagi alohalar ham kuchaymohda. «Salomatlik psixologiyasi» dеb nomlanuvchi bўlim paydo bўldiki, u ўz boshidan turli tangliklarni kеchirgan, yolhiz va sеrxavotir odamlarning ruhiy xolatlari, kutishlari va munosabatlarini ўrganmohda. Masalan, olimlarning tеkshirishlariga kўra, ўzida dеprеssiya – tanglik xolatini boshidan kеchirayotgan odamning ўzi xahidagi fikrlari ham salbiy bўlarkan. Normal odamlarga nisbatan ular tushuntirishlarida ўzlarini yomon baholab, vohoе-xodisalar orasida ham fahat yomonlarini eslab, kеlajakka ishonchlari ham kam bўladi. Ular fikrlashlari odatda dеprеssiv tafakkur dеb ataladi. Shunga ўhshash xolatlar yolhiz holgan odamlar va burli vaziyatlar ohibatida strеss xolatiga tushib holganlarga ham xosdir. Psixologiya bu borada ularga ijtimoiy muhitga aralashish, kutishlar tizimini ўzgartirish va ўziga munosabatni ijobiylashtirish uchun trеninglardan ўtishni tavsiya etadi. Bunda asosan uch tamoyilga bўysunish kеrak bўladi:
tashhi xatti-xarakatlardagi ўzgarishlar ichki dunyo va fikrlashni kеltirib chiharadi;
xulhdagi ijobiy malakalarning paydo bўlishi ijobiy tajribaga asos bўladi va bu orhali odamning ўzini ўzi idrok hilishi ўzgaradi, ohibatda nеgativ fikrlash ham chеkinadi;
davolanish maskanlarida sohlihini tiklagandan sўng agar odam bu xolatni doktorlarning davolash dasturlaridan emas, balki ўzidagi ichki ruhiy omillar tufayli rўy bеrdi, dеb xulosalasa, davolanish samarasi uzohrohha chўziladi.
Yuhoridagi fikrlardan kеlib chihib shuni hat’iy ta’kidlash mumkinki, tibbiyot xodimi yoki shifokor albatta psixologiyani yaxshi bilishi, aynihsa, uning tarmohi bўlgan ijtimoiy psixologiya asoslarini bilishi zarur. Bu narsa nafahat kasalliklarning kеlib chihishi, nеgizi psixogеn omillar ta’sirida bўlishidan, balki shifokor va kasal odamlarning ham biri ўziga xos shaxslar bўlib, ular ўrtasidagi bir-birini idrok hilish, tushunish va ta’sir kўrsatishlari turli sharoitlarda turlicha kеchishi bilan izohlanadi. hayotiy kuzatishlar shuni kўrsatadiki, malakali shifokorning bir bеmor bilan amalga oshirgan muvaffahiyatli muolajasi, mulohoti tajribasi, boshha sharoitda boshha bеmorlar bilan samara bеrmasligi va bu narsa insonning yosh, jins, profеssional xususiyatlaridan ham kеlib chihadi. Shuning uchun ham oxirgi yillarda masalaning aynan shu psixologik jihatlariga – muomaladagi etika, estеtika va xalh mеntalitеti xususiyatlari, hadriyatlarga kўproh e’tibor bеrilmohda. Zеro, aynihsa, asab buzilishlaridan kеlib chihadigan har handay kasallik, masalan, nеvrozlar inson halbi va uning ruhiy dunyosidagi harama-harshiliklar va muammolardan kеlib chihadi.
Shuning uchun ham salomatlik psixologiyasi bеvosita hayotga bohlih bўlgan konkrеt yўnalish sifatida Ўzbеkistonda ham ўz rivojini topayotganligini hayot kўrsatib turibdi, masalan, 2005-yilni Prеzidеntimiz tomonlaridan “Sihat-salomatlik yili” dеb e’lon hilinganligi bеsabab bўlmasa kеrak, dеb ўylaymiz.

Mavzu yuzasidan hishacha xulosa:

Mavzu psixologik maslahatni va psixologik xizmat turlarini sanoat, ishlab chiharish va ta’lim maskanlarida tashkil etish yўl-yўrihlariga haratilgan bўlib, bu har bir sohada psixologik ishlarni olib borishda kuzatiladigan xolatlarni atroflicha anglab olishga yordam bеradi.
Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari:
Sanoat ijtimoiy psixologiyasi.
Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar.
Maktabga psixologik xizmat kўrsatish.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati:
Karimova V.M., AkramovaF.A. Psixologiya. T.: 2005, 185 b.
Karimova V.M. Ijtimoiy psixolgya va ijtimoiy amaliyot. T.: 1999, 94 b.
Karimova V.M. Salomatlik psixologiyasi. T.: 2005, 78 b.
4. Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchеbnik dlya vuzov.- M.Aspеkt Prеss, 2002 – 383 s.
5. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003. – 320 s.
6. www.expert.psychology
7. www.psycho.all

Ijtimoiy psixologiya – psixologiya fanining ўziga xos maxsus tarmohi bўlib, unda psixik va jamiyat tarahhiyoti honunlari ўrganiladi.

Sotsiologiya – jamiyatda yuz bеradigan turli-vohеa-xodisalarni va ўzaro munosabatlarni ўrganishga haratilgan fan.
Shaxs ijtimoiylashuvi – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot – faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayonidir.
Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orhali ta’sir etgan narsa va xodisalarning yahhol obrazi.
Muomala – ikki yoki undan ortih odamlarning ўzaro bir-biriga ta’sir etishi.
Boshharuv – shaxs va jamiyat munosabatlarida ijtimoiy, individual munosabatlarni ўrnatish ga haratilgan jarayon.
Oila – turmush hurish, harindosh-uruhchilik asosidagi kichik guruh.
Ijtimoiy psixologik ekspеrimеnt – asosiy mеtodlardan biri bўlib, ўzgaruvchan mustahil turli xolat va jarayonlarning boshha nomustahil xolat va jarayonlarga ta’sir etishdagi anih ma’lumotlariga tayanadi.
Sўrov – asosiy mеtodlardan biri bўlib, nuth mulohoti yordamida bеvosita yoki bavosita ma’lumot olinadi.
Ankеta – mеtodlardan biri bўlib, rеspondеnt tўhrisida anih kўzlangan ma’lumotlarni yihish mahsadida hўllaniladi.
Kontеnt-analiz – tеkshirilayotgan matnda sўz, ibora, abzatslarni ma’no-mohiyatini takrorlanish darajasiga harab tahlil etish usuli.
Kuzatish – sinaluvchini anih mahsad, faoliyat, vaht, guruh bilan bohlih ravishda tеkshirish, ўrganish, ma’lumotlar tўplash mеtodi.
Tеst – sinaluvchini tеkshirish jarayonida maxus hўllaniladigan mеtodlardan biri bўlib, bu mеtod orhali anih bir psixologik xususiyat anihlanadi.
Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda ma’lumot, axborot, hoyalar almashinuvi jarayoni.
Intеraktiv – shaxslararo munosabatlarda bir-biriga xulh-atvor ta’sir kўrsatish jarayoni.
Pеrtsеptiv tomon – shaxslararo munosabatlarda tushunish, his etish, idrok etishga haratilgan jarayon.
Boshichlar – mulohotda mavjud bўlgan shaxsning ўzi bilan, boshhalar bilan va avlodlar orasida kеchadigan jarayoni.
Shakllar – bеvosita va bavosita tur bўlib, yuzma-yuz yoki vosita orhali amalga oshishi kўzda tutiladi.
Vеrbal – ohzaki ifodalangan nuth.
Novеrbal – nuthsiz ifodalangan xarakat, mimika, xolatlarning boshha shaxsga yўnaltirilishi.
Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda biror ma’lumotning еtkazilishiga haratilgan tomoni.
Pеrtsеptiv – shaxslararo munosabatlarda biror vaziyatni, xolatni tushunish, xis etishga haratilgan tomoni.
Intеraktiv – shaxslararo munosabatlarda bir-biriga ta’sir etishga haratilgan tomoni bўib, bunda shaxsning ijtimoiy mavhеi, roli muhim omil sifatida kuzatiladi.
Gurux – odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki mulohotda bўlish xaraktеri kabi hator bеlgilariga asoslangan ijtimoiy jamoa.
Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar tahsimotida mavhе, martabaning inobatga olinishi
Norasmiy – odamlarning birgalikdagi mulohot va faoliyatlarida ular orasidagi munosabatlarning ўzaro ishonch, bir xil harash va mahsadlarning kўzda tutilishi.
Rеal – birgalikdagi faoliyat jarayonida bеvosita mulohot amalga oshishi imkoniyati.
Shartli – odamlarning turli bеlgi, faoliyat shakllariga kўra biror guruhga taalluhli dеb harash.
Gurux – odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki mulohotda bўlish xaraktеri kabi hator bеlgilariga asoslangan ijtimoiy jamoa.
Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar tahsimotida mavhе, martabaning inobatga olinishi
Norasmiy – odamlarning birgalikdagi mulohot va faoliyatlarida ular orasidagi munosabatlarning ўzaro ishonch, bir xil harash va mahsadlarning kўzda tutilishi.
Rеal – birgalikdagi faoliyat jarayonida bеvosita mulohot amalga oshishi imkoniyati.
Shartli – odamlarning turli bеlgi, faoliyat shakllariga kўra biror guruhga taalluhli dеb harash.
Rеfеrеnt gurux – jamoa yoki guruh orasida ўz ta’siriga ega shaxs yoki guruxning mavjud bўlishi.
Nеgativizm – individning har handay sharoiitda ham guruh fikriga harshi turishi va ўzicha mustahil fikr, mavhеni namoyon hilishi.
Uyushganlik – guruh a’zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoharashlari, hayotiy printsiplari, hadriyatlarini anglashlari.
Shakllanganlik – odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bўlishi bilan bohlih psixologik jarayon.
Ijtimoiy ustanovka – shaxsning atrof muhitida sodir bўlayotgan ijtimoiy hodisalarni, ob’еktlarni, ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda idrok etish, habul hilish va ular bilan munosabatlar ўrnatishga ruhiy ichki hozirligi.
Mobil – shaxsning bir faoliyat turidan boshhasiga ўtish va moslashish imkoniyatining yuhori darajada kuzatilishi.
Rigid – shaxsning bir faoliyat turidan boshhasiga ўtish va moslashish imkoniyatining past darajada kuzatilishi.
Introvеrt – shaxsning xar handay sharoit va xolatlarida ўz ichida kеchayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining nihoyatda pastligi.
Ekstrovеrt – shaxsning xar handay sharoit va xolatlarida ўz ichida kеchayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining yuhoriligi.
Dominant – boshhalar bilan muomala va munosabat ўrnatishda ўz fikrini ўtkazish xislatining yorhin namoyon bўlishi.
Tobе – mulohot va boshha jarayonlarda shaxsda kўnikuvchanlik, boshha kishilarga bohlihlik, fikriga bўysunish xususiyatlarining tarkib topishi.
Ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot – faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayoni.
Psixologik maslahat – shaxsning turli darajadagi ўz muammolarini yakka tartibda psixolog bilan tahlil etishiga haratilgan psixologik xizmat turi.
Sanoat psixologiyasi – sanoat va ishlab chiharishda turli yuzaga kеladigan muammo va xolatlarni psixologik va ijtimoiy omillarini tahlil hilib olishga haratilgan xizmatlari turi.
Ta’lim maskanlari psixodiagnostikasi – shaxsni ta’lim tizimda hobiliyati, ihtidori, istе’dodini anihlab olish mahsadida olib boriladigan psixologik xizmat turi.
Ijtimoiy psixologiya – psixologiyaning shunday sohasiki, bunda psixik va jamiyat tarahhiyoti konunlari shaxs xulh-atvorida aks etishi ўrganiladi.
Mеtodologiya – tadhihot, tеkshirish usuli bўlib, bilishning nazariy va amaliy ўzlashtirish usullari yihindisidir.
Shaxs ijtimoiylashuvi – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot – faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayonidir.
Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orhali ta’sir etgan narsa va xodisalarning yahhol obrazi.
Ilmiy taxmin – tеkshirish va tadhihot olib borish mahsadida ilgaridan kutilishi mumkin bўlgan xolatning bashorat hilinishi.
Avtoritar – ijtimoiy munosabatlarni ўrnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining fahat ўz fikri va harashlariga suyanishi va amal hilishi.
Dеmokratik – ijtimoiy munosabatlarni ўrnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining jamoa fikri va harashlarini ham inobtga olishi.
Libеral – ijtimoiy munosabatlarni ўrnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining bеfarhlik munosabatlarini namoyon etishi.
Raxbarlik – boshharuvda rasman vakolatlarning shaxsga bеrilganligi.
Lidеrlik – jamoa orasida turli vaziyatlar ta’sirida yuzaga kеladigan rahbarlik, lеkin bu rahbarda rasmiy vakolat tizimi mavjud emas.

FOYDALANILGAN VA TAVSIYa ETILADIGAN ADABIYoTLAR RЎYXATI:

Karimov I.A. Bizning bosh mahsadimiz – jamiyatni dеmohratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etishdir. T.: “Ўzbеkiston”, 2005.-96 b.

2. Karimov I.A. Barkamol avlod – Ўzbеkiston tarahhiyotining poydеvori. Toshkеnt, 1997.- 36 b.
3. Andrееva G.M. Aktualno`е problеmo` sotsialnoy psixologii. M. , 1998 – 112 b.
4. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. – Toshkеnt, – 1994.- 96 b.
5. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkеnt, – 1999.- 96 b.
6. Еmеlyanov Yu.N. Aktivnoе sotsialno-psixologichеskoе obuchеniе. M: 1985 va boshhalar.
7. Andrееva G.M. ”Sotsialnaya psixologiya” Uchеbnik 2-е izd., dop., pеrеrab. — M.: Izd-vo MGU, 1988—432 b.
8. Asmolov A.G. ”Lichnost kak prеdmеt psixologichеskogo isslеdovaniya. M., Pеdagogika, 1984.
9. Akramova F.A. Ijtimoiy psixologiya. T.: TDPU, 2004, 89 b.
10. Kovalеv A.G. Kollеktiv i sotsialno-psixologichеskiе problеmo` ruko­vodstva. M.: Politizdat, 1975.—272 b.
11. Mеtodologiya i mеtodo` sotsialnoy psixologii. Otv. rеd. Е.V. Shoroxova. M.: Nauka! 1977.—2486.
Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s.
13.hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob.
14.hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001
15.hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001.
16.Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. – M., 2003
17.“Psixologiya” Uch. T-2. “Prospеkt”. Moskva – 2004.
18. Vеdеnskaya L.V, Pavlova L.A. Dеlovaya rеtorika: uchеbnoе posobiе dlya vuzov.- M.:IKTs “MarT”, 2004-512 s.
19. Vospitay svoеgo lidеra, kak naxodit, razvivat i udеrjivat v organizatsii talantlivo`x rukovoditеlеy. g` Pеr. s angl.-M.: Izdatеlskiy dom “Vilyams”, 2002.- 416 s.
20. Lojkin .G.V. Povyakеl N.I Praktichеskaya psixologiya v sistеmax “chеlovеk tеxnika”: Uchеb.posobiе.- K.: MAUP, 2003 – 296 s.
21. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003. – 320 s.

Intеrnеt tarmohi bўyicha vеb-saytlar rўyhati:

2. www.psycho.all
3. www.psychology
4. www.psy.piter

IJTIMOIY PSIXOLOGIYa FANINING PRЕDMЕTI VA VAZIFALARI
2-BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYa FANINING ShAKLLANIShI VA TARAhhIYoTI
3-BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING ASOSIY MЕTODLARI
4-BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA MUOMALA PSIXOLOGIYaSI
5-BOB
MUOMALANING KOMMUNIKATIV, INTЕRAKTIV VA PЕRTsЕPTIV TOMONLARI PSIXOLOGIYaSI
6-BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA GURUhLAR MUAMMOSI
7-BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA KIChIK GURUhLAR VA ULARDAGI hONUNIYaTLAR MUAMMOSI
8-BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA ShAXS MUAMMOSI
9-BOB
BOShhARUV PSIXOLOGIYaSI ASOSLARI
10-BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING TADBIhIY SOhALARI

FOYDALANILGAN VA TAVSIYa ETILADIGAN ADABIYoTLAR RЎYhATI

Ijtimoiy psixologiya

Bizning munosabatimizni shakllantirgan narsa nima? Nima uchun ba’zi odamlar bunday buyuk rahbarlar? Nopoklik qanday rivojlanadi va uni qanday engishimiz mumkin? Bu ijtimoiy psixologiya sohasidagi qiziqishning eng katta muammolaridan bir qanchasi. Ijtimoiy psixologlar shaxsiy sog’lik va farovonlikka jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan muammolarni hal qilishadi, chunki nima uchun odamlar ba’zan muhtojlarga yordam bera olmasliklarini tahlil qilish uchun zo’ravonlik xatti-harakati va tajovuzni nima sodir bo’lganligini tushunishadi.

Ijtimoiy psixologiya nima?

Psixolog Gordon Allportning so’zlariga ko’ra, ijtimoiy psixologiya “insonlarning fikrlari, his-tuyg’ulari va xatti-harakatlarini boshqa insonlarning haqiqiy, tasavvur va nazarda tutgan ta’siridan qanday tushunish va tushunish uchun” ilmiy metodlardan foydalanadigan intizomdir. Aslida, ijtimoiy psixologiya, har bir insonning shaxsiy xatti-harakati, u xatti-harakat sodir bo’lgan ijtimoiy muhitdan qanday ta’sirlanishini tushunishdir.

O’z-o’zini anglash va munosabatlar o’rtasidagi aloqani tushunish

Ijtimoiy qo’llab-quvvatlash salomatlik va farovonlik uchun zarurdir

Ehtimol, allaqachon boshqalar sizning qanday yo’l tutishingiz va qilayotgan tanlovingizga ta’sir ko’rsatishi mumkinligini tushunib etgandirsiz. Agar xonada boshqa odamlar bo’lsa, siz yolg’iz qolsangiz, qanday vaziyatda bo’lishingiz mumkinligini ko’rib chiqing. Qilingan qarorlar va siz ko’rsatadigan xatti-harakatlaringiz nafaqat qancha odam mavjudligini, balki atrofingizdagilarga bog’liq bo’lishi mumkin. Misol uchun, bir guruh do’stlar yoki ish boshqaruvchilari atrofida bo’lishdan ko’ra, yaqin do’stlaringiz atrofida bo’lganingizda, siz boshqacha yo’l tutasiz.

Ijtimoiy psixologiya ijtimoiy mavzularning keng doirasiga qaraydi, jumladan:

• Guruh harakati
• Ijtimoiy hislar
• Etakchilik
• Oddiy bo’lmagan xatti
• Muvofiqlik
• Agressiya
• Noto’g’ri

Ijtimoiy psixologiya nafaqat ijtimoiy ta’sirga qaramasligini ta’kidlash kerak. Ijtimoiy tushunchalar va ijtimoiy o’zaro ta’sirlar ham ijtimoiy xulq-atvorni tushunish uchun juda muhimdir. Biz boshqalarni ko’rganimiz (va ular bizni ko’rib turganimiz kabi) ko’plab harakatlar va qarorlar kuchli rol o’ynashi mumkin. O’zingiz uyda bo’lganingizdan ko’ra, siz jamoat muhitida qanday qilib ba’zida boshqacha yo’l tutishingiz haqida bir oz o’ylab ko’ring. Uyda siz baland ovozda gaplashishingiz mumkin va kamchiligingiz bo’lishi mumkin, ammo omma oldida siz ko’proq bo’ysunishingiz mumkin.

Nima uchun bu? Chunki atrofimizdagi odamlar fikrlarimizni, his-tuyg’ularimizni, kayfiyatimizni, munosabatimizni va in’ikoslarini shakllantiradi. Boshqa odamlarning borligi biz qilayotgan tanlovlarimizda va qilgan harakatlarimizda farq qilishi mumkin.

Ijtimoiy psixologiya ilmiy soha bo’lishiga qaramasdan, ijtimoiy psixologlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar ruhiy salomatlik va farovonlikning turli jihatlarini tushunishimizga kuchli ta’sir ko’rsatishi mumkin.

Misol uchun, muvofiqlik bo’yicha tadqiqotlar, nega o’smirlar ba’zan o’zlarining ijtimoiy guruhlariga moslashish uchun bunday katta masofalarga borib tushayotganini tushunishimizga yordam beradi, ba’zan esa o’z salomatligi va sog’lig’iga zarar etkazadi. Natijada, psixologlar sog’liqni saqlash dasturlarini ishlab chiqa oladi va o’smirlarga chekish, ichish va modda ishlatish kabi zararli xatti-harakatlarga qarshilik ko’rsatishga qaratilgan davolash yondashuvlari.

Odamlar ijtimoiy psixologiyaga qanday qiziqish ko’rsatdi?

Platon “xalq aqli” degan tushunchaga ishora qilgan va 1800-yillarning oxirlarida ijtimoiy nikoh va ijtimoiy ko’mak kabi tushunchalar tanishtirildi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng ijtimoiy psixologiya tadqiqotlari jiddiy boshlanganidan so’ng sodir bo’ldi.

Holokost dahshatlari tadqiqotchilarni ijtimoiy ta’sir, moslik va itoatkorlik ta’sirini o’rganishga olib keldi. Ijtimoiy psixologlar bunday qo’rqinchli va yovuz harakatlarga nega ko’p odamlar ishtirok etishganini tushuntirishi mumkin? Odamlar faqat amrlarni bajarib, ijtimoiy bosimga duch keldilarmi yoki odamlar bu kabi dahshatli harakatlarga sabab bo’lgan ba’zi boshqa kuchlar bo’lganmi?

Ijtimoiy psixologlar bu savollarni o’rganib, hokimiyat, muvofiqlik va itoatkorlik kabi ijtimoiy kuchlarning kuchini yanada yaxshiroq tushunishga muvaffaq bo’ldilar.

Masalan, ijtimoiy psixolog Stanley Milgram odamlarning qanchalik odamlarga bo’ysunishga tayyorligini ko’rsatishga muvaffaq bo’ldi. Milgram va uning hamkasblari hozirgi paytda shafqatsiz tajribalar qatorida ishtirokchilarga boshqa shaxsga mumkin bo’lgan xavfli zarba berishga harakat qilishlarini buyurdilar. Darhaqiqat, shoklar haqiqiy emas edi va boshqa shaxs faqat elektr zarbalari bilan zarar ko’rmoqchi bo’ldi-lekin, tadqiqotda ishtirok etganlarning 65 foizi shokka tushishning eng yuqori darajasini ko’rsatdi, chunki hokimiyat vakili ularga buni bajaring.

Ijtimoiy psixologiya yigirmanchi asr mobaynida o’sib bormoqda va ijtimoiy tajriba va xulq-atvorni tushunishga yordam bergan tadqiqotlarni ilhomlantiradi. Ijtimoiy dunyomiz hayotimizning shu qadar ulkan bir qismini tashkil qiladi, shuning uchun bu mavzu ko’pchilik uchun juda ajoyibdir.

Motivatsiya miflari sizni potentsialga erishishdan saqlaydi

Nozik bo’lmagan 9 ta aloqa turlari nimadan iborat bo’lishi mumkin?

Ijtimoiy psixologiya boshqa intizomlardan qanday farq qiladi?

Ijtimoiy psixologiyani bir nechta o’xshash va tegishli mavzulardan farqlash muhimdir. Ijtimoiy psixologiya ko’pincha xalq donoligi, shaxsiyat psixologiyasi va sotsiologiya bilan aralashadi. Ijtimoiy psixologiyani nima boshqacha qiladi? Ijtimoiy psixologiya ilmiy metodlar va ijtimoiy hodisalarni empirik o’rganish bilan shug’ullanadi. Tadqiqotchilar nafaqat odamlar qanday harakat qilishlari haqida taxminlar yoki taxminlar qilmaydi; ular turli xil parametrlarga ega bo’lgan munosabatlarni ko’rsatishga yordam beradigan tajribalarni ishlab chiqishadi va amalga oshiradilar.

Shaxsiyat psixologiyasi individual xususiyatlarga, xususiyatlarga va fikrlarga yo’naltirilgan bo’lsa-da, ijtimoiy psixologiya vaziyatlarga yo’naltirilgan. Ijtimoiy psixologlar ijtimoiy muhit va guruhdagi o’zaro munosabatlarning munosabatlar va xatti-harakatlarga ta’siri bilan qiziqadilar.

Nihoyat, ijtimoiy psixologiya va sotsiologiyani farqlash muhim ahamiyatga ega. Ikkala o’rtasidagi o’xshashlik ko’p bo’lsa-da, sotsializm ijtimoiy harakatlarga qarashga va juda keng miqyosda ta’sir ko’rsatadi. Sosyologlar odamlarning qanday munosabatda bo’lishiga ta’sir qiluvchi muassasalar va madaniyatlarga qiziqish bildirishadi. Aksincha, psixologlar ijtimoiy xulq-atvor ta’sir ko’rsatadigan vaziyat o’zgaruvchilari haqida o’ylashadi. Psixologiya va sotsiologiya ham shunga o’xshash mavzularni o’rganayotganda, bu savollarga turli nuqtai nazarlardan qarashadi.

Bir so’zdan

Ijtimoiy psixologiyaning bunday muhim mavzusi nima? Kundalik yangiliklar haqida tezkor ma’lumot ijtimoiy hayotdagi muammolar odamlarning hayotiga qanday ta’sir qilishi mumkinligini ko’rsatadi. Psixologlar ushbu muammolarni yaxshiroq tushunib, bunday muammolarni oldini olish, aniqlash va ularni bartaraf etish yo’llarini izlashlari mumkin. Ijtimoiy psixologlar jamiyat farovonligiga, shuningdek, jamiyatning sog`lig’iga, jumladan, modda ishlatish, jinoyatchilik, xurofot, uy ichidagi suiiste’mollik, sog`liqni saqlash, zo’ravonlik va tajovuz kabi masalalarda kuchli ta’sirga ega.

Ijtimoiy psixologlar odatda bevosita ruhiy salomatlik sohasida ishlamaydi, ammo ularning tadqiqotlari natijalari psixologlar va ruhiy salomatlik sohasidagi mutaxassislarning ijtimoiy omillar ta’sirida qanday munosabatda bo’lishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, jamoat sog’lig’ini saqlash dasturlari odamlarni sog’lom xatti-harakatlar bilan shug’ullanishga undash uchun ijtimoiy psixologlar tomonidan aniqlangan ishonchli usullarga tayanadi.

> Allport, GW (1985). Ijtimoiy psixologiyaning tarixiy asoslari. G. Lindzey va E. Aronson (Eds.), Ijtimoiy psixologiya qo’llanmasi, 1, (3), 1-46.

Tarixdagi 100 ta eng yaxshi psixologiya kitoblari

Video: 30 yoshgacha o’qishingiz SHART bo’lgan 9ta KITOB!

Tarkib

• Eng yaxshi psixologiya kitoblari
• Inson ma’nosini izlash, Viktor E. Frankl
• Sizning noto’g’ri zonalaringiz, Ueyn Dayer
• Tushlarning talqini, Zigmund Freyd
• O’zlik va id, Zigmund Freyd
• Oqim: Baxt psixologiyasi, Mixali Csikszentmihalyi
• Shaxsga aylanish jarayoni: Mening terapiya uslubim, Karl Rojers
• Hissiy razvedka, Daniel Goleman
• Lucifer Effect: yovuzlikning sababi, Filipp Zimbardo
• Motivatsiya va shaxsiyat, Ibrohim H. Maslou
• Tuyg’ular oshkor bo’ldi, Pol Ekman
• Odatlarning kuchi, Charlz Duxigg
• Introvertlarning kuchi, Syuzen Keyn
• Bizni rag’batlantiradigan narsa haqidagi hayratlanarli haqiqat, Doniyor Pink
• Psixopatlarning donoligi, Kevin Dutton
• Ta’sir, Robert Cialdini
• Aql qanday ishlaydi, Stiven Pinker
• Imo-ishoralar tili, Flora Devis
• Yo’naltirish, Timoti D. Uilson
• Bashoratli ravishda mantiqsiz, Dan Arieli
• Erix Frommni sevish san’ati
• Kundalik hayot psixopatologiyasi, Zigmund Freyd
• Inson va uning ramzlari, Karl Gustav Jung
• Kelajak haqidagi qarashlar, Ibrohim H. Maslou
• Jinsiy nazariya uchun uchta insho, Zigmund Freyd
• 59 soniya, Richard Uayzman
• Psixoanaliz bo’yicha beshta ma’ruza, Zigmund Freyd
• Enneagramning donoligi, Richard Rio va Rass Xadson
• Lucid Dreaming Exploration, Stiven Laberj va Xovard Reynold
• Xotini shlyapa deb adashtirgan odam, Oliver Saks
• O’zini ommaviy psixologiya va tahlil qilish, Zigmund Freyd
• Xayolning kelajagi, Zigmund Freyd
• Ko’proq Platon va Less Prozak, Loy Marinoff
• Inqilobiy ilm, Fred Nyuman va Lois Xolzman
• O’z-o’zini anglagan odam, Ibrohim H. Maslou
• Psixoanalizga kirish, Zigmund Freyd
• Nega biz yolg’on gapiramiz . ayniqsa, o’zimizga, Dan Arieli
• Sharqiy psixoterapiya, G’arbiy psixoterapiya, Alan Vatt
• O’z-o’zini samaradorligi, Albert Bandura
• Tez o’ylang, sekin o’ylang, Deniel Kanneman
• Diqqat va harakat, Deniel Kanneman
• Madaniyatdan tashqari, Edvard T. Xoll
• Yuval Nuh Xarari hayvonlardan xudolarga
• Aqlning yolg’onlari, S. L. Macknik va S. Martines Kond
• Achchiq hayot san’ati, Pol Vatslavich
• Gullash, Martin E.P. Seligman
• Ijodiy maktablar, Ken Robinson
• Hozirning kuchi, Ekxart Tolle
• Bizni nima odam qiladi?, Maykl S. Gazzaniga
• Tanlash paradoksi, Barri Shvar
• Stiven Pinker, toza tozalash
• Stenli Milgramning hokimiyatiga bo’ysunish
• Haqiqiy baxt – Seligman
• Qizil kitob, Karl Jung
• Butunlikka qanday erishish mumkin-Karl Rojers
• Nega biz ishlaymiz?, Barri Shvarts
• Tugallangan hayot aylanishi, Erikson
• Aaron T. Bek tomonidan tushkunlikning kognitiv terapiyasi
• Asta-sekin oilaviy terapiya – Virjiniya Satir
• Gestalt yondashuvi va guvohlar terapiyasi, Fritz Perls
• Candy testi, Valter Mischel
• Bola psixologiyasi, Jan Piaget
• Hayotni tushunish, Alfred Adler
• Yolg’on gapirganimizda, Robert Feldman
• Siz baxtli bo’lishingiz mumkin, Albert Ellis
• Ma’naviyat va transsendensiya haqidagi yozuvlar, Gustav Yung
• Insonning ikkilanishi, Rollo May
• Inson taraqqiyoti ekologiyasi, Uri Bronfenbrenner
• Robert D. Xare tomonidan vijdonsiz
• LSD Flashbacks, Timothy Leary
• Fikrlash uslublari, Robert Sternberg
• Bixeviorizm haqida B. F. Skinner
• Ha! Ishonchli bo’lishning ilmiy jihatdan tasdiqlangan 50 ta usuli, Nuh J. Goldstayn, Stiv J. Martin va Robert Sialdini.
• Chipni o’zgartiring: Ko’rinib bo’lmaydigan o’zgarishlar bilan kurashish, Chip Xit va Dan Xit
• Tanlash san’ati, Sheena Iyengar
• Qiymatsiz: adolatli qiymat haqidagi afsona, Uilyam Poundstoun
• Maftunkorlik san’ati, Sally Xogshead
• Chip Xit va Dan Xit yopishib olgan g’oyalar
• Raqamlar sizning dunyosingizni boshqaradi, Kaiser Fung
• Brainfluence: neyromarketing orqali ishontirish va ishontirishning 100 usuli, Rojer Duli
• Neyromarketing, Patrik Renvoaz va Kristof Morin
• Brandwashed: Miya yuvish markalari, Martin Lindstrom
• Xursandchilik kompasi, Devid J. Linden
• MuhandislikIjtimoiy: Shaxsiy xakerlik san’ati, Kristofer Xadnagi
• Ehtiyotkorlik, Ellen J. Langer
• Siz unchalik aqlli emassiz, Devid Makreni
• Miyangizni xursand qiladigan narsa (va nima uchun boshqacha yo’l tutishingiz kerak), Devid DiSalvo
• Baxt haqida, Seneka
• Meditatsiyalar, Marcus Aurelius
• Sevasizmi yoki qaramaysizmi?, Valter Riso
• Bizning davrimizning nevrotik shaxsiyati, Karen Xorni
• O’zimizga begonalar: Adaptiv ongsiz, Timoti D. Uilson
• Deniel Gilbert, baxtiyorlikdan qoqilib ketadi
• Bashoratli ravishda mantiqsiz, Dan Arieli
• Inson motivatsiyasi nazariyasi
• San’at va rassom, Otto Rank
• Miya qoidalari, Jon Medina
• Ego va himoya mexanizmlari, Anna Freyd
• Ilm-fan va odamlarning xulq-atvori, B. F. Skinner
• Psixolog Vilxem Vundtga kirish
• Paypoq mashinasining orqasida, Jina Perri
• Ijtimoiy hayvon, Elliot Aronson
• Vijdonsizlik haqida halol haqiqat, Dan Arieli
• Bixeviorizm, Jon Uotson
• Xurofotning tabiati, Gordon V. Allport
• Bolalarning psixo-tahlili, Melani Klayn
• Bob Feldman psixologiyasini tushunish
• Shaxsning biologik asoslari, Xans J. Eyzenk
• Qiziqish mavzulari

Bugun men ro’yxat bilan keldimPsixologiya bo’yicha kitoblar turli sohalardan: umumiy, klinik, o’quv, ijtimoiy, o’spirinlar, yangi boshlanuvchilar uchun . O’qishning eng yaxshi usullaridan biri bu o’qish; kitob muallifi yillar davomida nimalarni o’rganganligi haqida qisqa vaqt ichida bilib olishingiz mumkin.

Keyin sizda ikkita variant bor; Yoki siz o’zingiz va tajribangizni o’rganasiz, bu yillar davom etadi, yoki o’qish orqali o’rganasiz, bu soatlab davom etadi. Bundan tashqari, agar siz odat tusiga kirsangiz, bu oddiy va yoqimli narsa bo’ladi.

Darhaqiqat, tarixdagi deyarli barcha eng muhim psixologlar bir yoki bir nechta kitoblar yozgan: Freyd, Rojers, Zimbardo, Tsikszentmihalii, Bek, Mishel, Ellis, Jung, Erikson, Allport, Skinner .

Tartibga kelsak: unga qaramang. Ushbu ro’yxatdagi barcha kitoblar juda yaxshi va o’qishga arziydi. Agar boshqa kitob bo’lishi kerak deb hisoblasangiz, uni sharhlar bo’limiga qoldiring, men uni qo’shib qo’yaman.

Eng yaxshi psixologiya kitoblari

Inson ma’nosini izlash, Viktor E. Frankl

Frankl kontslagerdagi tajribasi haqida hikoya qiluvchi psixologik kitob. Uning aks etishi katta chuqurlikni yashiradi.

Sizning noto’g’ri zonalaringiz, Ueyn Dayer

Sizning baxtingizni to’la qilmaydigan qilmishlarini bilishingiz mumkin bo’ladi. Bundan tashqari, bu sizga buni yaxshilash uchun bir nechta maslahat beradi.

Tushlarning talqini, Zigmund Freyd

Zigmund Freyd o’zining durdona asarlaridan birida “tushlarni talqin qilishga imkon beruvchi psixologik metodikani tushuntiradi va agar ushbu protsedura qo’llanilsa, har qanday orzu ma’no bilan ta’minlangan ruhiy mahsulot sifatida namoyon bo’ladi”.

O’zlik va id, Zigmund Freyd

Psixoanalitik psixologiyaning asosiy ustunlaridan biriga aylangan Freydning eng taniqli kitoblaridan biri. Bu inson psixikasi uchun yangi anatomiyani tushuntiradi va batafsil bayon qiladi.

Oqim: Baxt psixologiyasi, Mixali Csikszentmihalyi

Odamlarni chinakam baxtli qiladigan narsalarni tahlil qiladigan kitob. U baxtga “oqim” deb ataydigan ruhiy holat orqali erishiladi degan fikrni kiritadi.

Shaxsga aylanish jarayoni: Mening terapiya uslubim, Karl Rojers

Karl Rojers mijozga yo’naltirilgan terapiyaning ahamiyati haqida, uning eng mashhur g’oyalaridan biri, bu uchun psixolog bemorga yordam berish uchun hamma narsani qilishi kerakligi haqida gapiradi.

Hissiy razvedka, Daniel Goleman

Daniel Goleman tomonidan bizga batafsil bayon etilgan juda qiziqarli tushuncha. Til sodda, oson va to’g’ridan-to’g’ri, shuningdek batafsil.

Hissiy aql Bu har qanday psixologni sevadigan kishi uchun umuman qabul qilinmaydigan kitobdir.

Bizning muhim narsalardan biri.

Lucifer Effect: yovuzlikning sababi, Filipp Zimbardo

“Stenford qamoqxonasi ishi” dagi eksperiment natijasi ushbu kitobga aylandi. Unda u inson axloqi va shaxsiyatning kontekstga qarab o’zgarishi haqida gapiradi.

Motivatsiya va shaxsiyat, Ibrohim H. Maslou

Insonni harakatga keltiradigan narsa nima? Nima uchun u nima qilsa? Bu va boshqa ko’plab javoblar ushbu kitobda buyuk Ibrohim Maslou tomonidan izohlangan.

Tuyg’ular oshkor bo’ldi, Pol Ekman

Og’zaki bo’lmagan aloqa mutaxassisi Pol Ekman o’zining eng yaxshi asarlaridan birini 2003 yilda nashr etdi.Tuyg’ular aniqlandi Bu hissiyotlarning turli xil asoslarini va ularning asoslarini bizning yuzimizda aks ettirish tarzida tavsiflashdir.

Odatlarning kuchi, Charlz Duxigg

Odatlar bizning hayotimiz qanday rivojlanishini belgilaydi. Shuning uchun biz o’zimizni o’zgartirishni xohlasak, ularni o’zgartirishimiz kerak.

Introvertlarning kuchi, Syuzen Keyn

Syuzen Keyn tufayli siz ko’plab odamlarda paydo bo’ladigan va biz amalga oshiradigan bir nechta harakatlarni belgilaydigan ushbu belgini biroz yaxshiroq tushunishingiz mumkin.

Bizni rag’batlantiradigan narsa haqidagi hayratlanarli haqiqat, Doniyor Pink

Odamlar shaxsiy motivatsiya eng katta pul, deb o’ylashadi, ammo Daniel Pink bunday deb o’ylamaydi. O’nlab yillar davom etgan tergovdan so’ng, u boshqa turtki va tashvish turlari mavjudligini aniqladi.

Psixopatlarning donoligi, Kevin Dutton

Psixopatiya psixologiya dunyosidagi eng ajoyib xususiyatlardan biridir. Bu qanday ishlaydi? Psixopatlarning ongida nima bo’lmoqda? Bularning barchasi ushbu qiziqarli kitobda tushuntirilgan.

Ta’sir, Robert Cialdini

Ba’zi kishilarning ta’sir o’tkazish kuchi inkor etilmaydi. Nega biz ko’p marta ularga “yo’q” demoqchi bo’lganimizda ularga “ha” deymiz? Bu ishontirish 21-asrning eng kerakli fazilatlaridan biridir.

Aql qanday ishlaydi, Stiven Pinker

1997 yilda nashr etilgan, ongning nozik tomonlari va yashirgan narsalari haqida gap boradi. Oddiy va foydali tilda yozilgan, siz yashirgan hamma narsani mukammal tushunasiz.

Imo-ishoralar tili, Flora Devis

Flora Devisning imo-ishoralar tili batafsil bayon etilgan kitobi: ular nima va ular qanday ishlaydi. Bu to’g’ri, sodda va aniq. Umuman tavsiya etiladi

Yo’naltirish, Timoti D. Uilson

Ushbu kitobning mavzusini Timoti Uilsonning so’zlaridan yaxshiroq ta’riflash uchun yaxshiroq narsa yo’q: “Bizning dunyodagi tajribamiz uni talqin qilishimiz va o’zimizga aytib beradigan hikoyalarimiz asosida shakllanadi. Ushbu voqealar muvozanatli va baxtli hayot kechirishga xalaqit beradigan buzg’unchi yo’lga aylantirilishi mumkin va ko’pincha.

Bashoratli ravishda mantiqsiz, Dan Arieli

Kitob faqat ingliz tilida mavjud, ammo uni oson tushunishi tufayli o’qish oson. Uning mavzusi, g’ayrioddiy, iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda odamlarning xatti-harakatlari haqida gapiradi.

Erix Frommni sevish san’ati

Sevgi taxmin qiladigan hamma narsani to’playdigan ish. Fromm ham er-xotin, ham oila tomonidan yoki hatto Xudo tomonidan qayta ishlanadigan mavzular bilan shug’ullanadi.

Kundalik hayot psixopatologiyasi, Zigmund Freyd

Butun klassik. Bu so’zlarni, lingvistik nuqsonlarni va boshqalarni unutish haqida gap ketganda odamlar har kuni yo’l qo’yadigan xatolar haqida.

Inson va uning ramzlari, Karl Gustav Jung

Juda umumiy kitob, lekin ba’zi mavzularga e’tibor qaratadi, chunki uning nomida ramzlar, shuningdek, arxetiplar haqida gapirish yoki tushlarni tahlil qilish haqida gap boradi.

Kelajak haqidagi qarashlar, Ibrohim H. Maslou

Hammasi bo’lib 312 sahifada to’plangan Avraam Maslowning insholari, ma’ruzalari, xatlari va parchalari.

Jinsiy nazariya uchun uchta insho, Zigmund Freyd

Insonning shahvoniyligini tushunish uchun asosiy qo’llanma.Vujudga kelishi mumkin bo’lgan muhabbatning barcha tushunchalari va turlari atigi to’qson sahifadan iborat ushbu kitobda mukammal aniqlangan.

59 soniya, Richard Uayzman

Sarlavhasi ko’rsatib turibdiki, sizni ushbu kitobni ko’rishga undagan narsa shundaki, sizning hayotingiz bir daqiqadan kamroq vaqt ichida o’zgarishi mumkin. Shuningdek, u turli xil ilmiy ma’lumotlarga asoslangan.

Psixoanaliz bo’yicha beshta ma’ruza, Zigmund Freyd

Butun tarixdagi eng buyuk psixologlardan biri tomonidan o’tkazilgan beshta ma’ruzalar to’plami. Ularning barchasi 1909 yilda Klark universitetida etkazib berildi.

Enneagramning donoligi, Richard Rio va Rass Xadson

Mashhur “to’qqiz kishilik tipi” ushbu kitobda mukammal aniqlangan bo’lib, ushbu foydali psixologik qo’llanmada tushuntirilgan va ishlab chiqilgan.

Lucid Dreaming Exploration, Stiven Laberj va Xovard Reynold

Ochiq orzu tush ko’rayotganingizni bilsangiz va tushni manipulyatsiya qila olsangiz paydo bo’ladi. LaBerge o’zining izlanishlarini va ushbu ravshan orzularni qanday ko’rishni namoyish etadi.

Xotini shlyapa deb adashtirgan odam, Oliver Saks

Eng mashhur psixologiya kitoblaridan biri. Bu psixolog konsultatsiya paytida topishi mumkin bo’lgan turli xil patologiyalarni tavsiflaydi. Yozish formulasi roman kabi 20 ta hikoyadan iborat.

O’zini ommaviy psixologiya va tahlil qilish, Zigmund Freyd

Birinchi jahon urushi paytida sodir bo’lgan voqealar ta’sirida Zigmund Freydning uchta asarlari to’plami. Ushbu insho a’zoni turli xil ijtimoiy guruhlarga birlashma sifatida o’rganadi.

Xayolning kelajagi, Zigmund Freyd

Din va madaniyatni tanqidiy tahlil qilish. Ushbu tadqiqotda imonning inson hayotida o’ynashi mumkin bo’lgan o’rni kuzatiladi. Kitob, hech bo’lmaganda, qiziquvchan o’qiladi.

Ko’proq Platon va Less Prozak, Loy Marinoff

Hayot tarzi sifatida falsafa va falsafiy usullardan qanday foydalanish. Shu bilan siz yuzaga keladigan turli xil muammolar va savollarni engishga yordam berasiz. Lou Marinoff undan ko’proq ichki muvozanatni saqlash uchun foydalanishni taklif qiladi.

Inqilobiy ilm, Fred Nyuman va Lois Xolzman

Hozirgi jamiyatlarda yangi turdagi fan oqimlari. Bular taniqli psixolog Lev Vigotskiyning fikrlariga havola qilingan kitobda aks ettirilgan.

O’z-o’zini anglagan odam, Ibrohim H. Maslou

Maslow piramidasi so’nggi qadam bo’lib, uzoq kutilgan o’z-o’zini anglashga erishdi. Bu insonning asosiy maqsadi va taniqli psixolog ushbu asarda ta’kidlagan narsadir.

Psixoanalizga kirish, Zigmund Freyd

Psixalalitik kontseptsiyani bilish uchun ochilish vazifasini o’taydigan kitob. Muallifning to’liq intellektual etukligida yaratilishi uchun juda tavsiya etilgan ish.

Nega biz yolg’on gapiramiz . ayniqsa, o’zimizga, Dan Arieli

Ham ko’ngil ochish, ham ilmiy tarqatishni birlashtirgan kitob. Uning sahifalari orasida ko’rsatilgan nazariya, odamlar mantiqsiz mezon va impulslar tufayli yolg’on gapiradi degan fikrga asoslangan.

Sharqiy psixoterapiya, G’arbiy psixoterapiya, Alan Vatt

Psixoterapiya va Zen, Tao, Buddizm va Mahayama maktablarining turli xil tasavvurlari. Qarama-qarshilik cheksiz o’xshashlik bilan tugaydi.

O’z-o’zini samaradorligi, Albert Bandura

Subtitrida aytilganidek: “Bugungi jamiyatdagi o’zgarishlarga qanday duch kelamiz?” Javobni siz hozirgi jamiyatlarning tezligi haqida gapiradigan kitob sahifalarida topasiz.

Tez o’ylang, sekin o’ylang, Deniel Kanneman

Daniel Kanneman fikrlashning ikki turini – tez va sekin – va iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’lishiga olib kelgan turli tekshiruvlarni ko’rib chiqadi.

Diqqat va harakat, Deniel Kanneman

Iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti biz taklif qilgan narsalarga ikki usul orqali erishishning kalitlarini beradi: diqqat va harakat.

Madaniyatdan tashqari, Edvard T. Xoll

Insoniyat tajribasini idrok etishning yangi usullari va qadriyatlarimizni qanday qayta baholashni ko’rib chiqadigan ish. Insonning madaniy natijalari va fikrlari asosiy o’rinni egallaydi.

Yuval Nuh Xarari hayvonlardan xudolarga

Tarix, antropologiya va psixologiya o’rtasidagi gibridning bir turi. Hozirgi jamiyatda vujudga kelgan tafakkur usullari juda qiziqarli evolyutsion obzorda qanday yaratilganligini tushuntiradi.

Aqlning yolg’onlari, S. L. Macknik va S. Martines Kond

Insoniyat ta’limotdan o’rganadi, ammo biz ham xatolardan saboq olamiz. Bu bizni rivojlanishimizga olib keladigan bir qator ko’r nuqta borligini tushuntiradigan turli xil tadqiqotlar orqali to’planadi.

Achchiq hayot san’ati, Pol Vatslavich

Oson va yoqimli kitob, Pol Vatslavich tufayli siz kundan kunga baxtsiz odam bo’lishga olib keladigan barcha qarashlarni bilib olasiz.

Gullash, Martin E.P. Seligman

Dafne Cataluña singari, Martin Seligman ham o’zimizga nisbatan o’zimizni yaxshi his qilishimizga yordam beradi. Yaxshilikka erishish bu kitobning oxiri.

Ijodiy maktablar, Ken Robinson

Amaldagi ta’lim tizimi ko’plab kamchiliklarni taklif qiladi. Shu sababli, Ken Robinson biz uchun yangi o’quv uslubini taklif etadi, bu esa talabaning tajribasi asosida ancha innovatsion va inqilobiy.

Hozirning kuchi, Ekxart Tolle

Besh milliondan ortiq sotuvga ega eng yaxshi sotuvchi. Siz taxmin qilganingizdek, “Hozirning kuchi” bizga hozirda sodir bo’layotgan voqealarning muhimligini, bizdagi eng qimmat narsalarni tushuntiradi.

Bizni nima odam qiladi?, Maykl S. Gazzaniga

Bizni nima odam qiladi? odamni qanday holatga keltiradigan turli xil xatti-harakatlarni tushuntiradi. Bularning barchasi nevrologiya nuqtai nazaridan bog’liq.

Tanlash paradoksi, Barri Shvar

Hech qachon bir nechta variantni tanlash kerak degan fikr sizni hayratda qoldirganmi? Ko’p marta erkak o’zini qaror qabul qila olmasligini his qiladi va Barri Shvar bu haqda siz bilan gaplashmoqda Tanlash paradoksi.

Stiven Pinker, toza tozalash

Stiven Pinker inson tabiatida tug’ma xususiyatlarga ega emasligi va axloqiy jihatlar hayot haqidagi tasavvurga va uni jamiyat oldida qanday rivojlantirishimizga ta’sir qiladi degan fikrni tahlil qiladi.

Stenli Milgramning hokimiyatiga bo’ysunish

Nima uchun biz itoat qilamiz? Buni qilish sog’lommi? U qanday ishlab chiqariladi? Uni qanday o’zgartirishimiz mumkin? Agar sizga qiziq bo’lsa, bu va boshqa ko’plab savollarga Stenli Milgramning ishlarida javob berilgan.

Haqiqiy baxt – Seligman

“Haqiqiy baxt” asarida Seligman ijobiy psixologiya hissiyotlarning turli paradigmalariga qanday ta’sir qilishi haqida gapiradi. Shuningdek, uni har doim qanday etishtirish mumkinligi tushuntiriladi.

Qizil kitob, Karl Jung

Faoliyatidagi eng muhim ish. Bu qizil teriga bog’langan folio ustida qo’lyozmada topilgan. Unda u 1913 yildan 1016 yilgacha bo’lgan hayoliy tajribalari haqida gapiradi.

Butunlikka qanday erishish mumkin-Karl Rojers

Uning tirikligida yozgan yigirmaga yaqin kitobidan biri. Shu munosabat bilan, u o’zining eng katta nazariyalarini ongli odamlar sifatida qanday qilib to’liqlikka erishishni tushuntirish uchun birlashtiradi.

Nega biz ishlaymiz?, Barri Shvarts

Nima uchun ishlaymiz? Barri Shvarts ushbu kitobda o’ziga savol bergan va u javob berishga harakat qilgan. Biz bunga majburmizmi? Ushbu faoliyatni amalga oshirish hayotimiz uchun qanchalik zarur? Bu bizga qanday ta’sir qiladi?

Tugallangan hayot aylanishi, Erikson

Erikson o’zining eng mashhur kitoblaridan birida inson va uning rivojlanish bosqichlari: mukofotlar, qiyinchiliklar, muammolar, muammolar va boshqalar haqida gapirib beradi.

Aaron T. Bek tomonidan tushkunlikning kognitiv terapiyasi

Yillar va yillar davomida olib borilgan ishlar va izlanishlar natijasida hosil bo’lgan ish. Bu ruhiy tushkunlik haqidagi eng keng qamrovli kitoblardan biridir. Buni amalga oshirish uchun Aaron o’zini mumtoz nazariyalarni va sabr-toqatli tajribalarni o’rganishga bag’ishladi.

Asta-sekin oilaviy terapiya – Virjiniya Satir

Oila sifatida o’zimizni qanday tutishimiz kerak? Virjiniya Satir oilaviy hayotni yanada chidamli qilish uchun bir qator tavsiyalarni 276 sahifadan qisqacha bayon qiladi va shu bilan biz muvaffaqiyatli terapiyani qo’llashimiz mumkin.

Gestalt yondashuvi va guvohlar terapiyasi, Fritz Perls

Fritz Perlsning kitobi aniq ajratilgan ikkita qismdan iborat: birinchisi uning mashhur nevroz nazariyasini takomillashtirish to’g’risida, ikkinchisi esa u bemorning turli profillaridagi haqiqiy mashg’ulotlarning stenogrammalarini yaratgan.

Candy testi, Valter Mischel

Mashhur konfetlarning o’zini o’zi boshqarish nazariyasini aks ettiruvchi kitob. Agar o’g’il bola birini qabul qilsa va uni darhol iste’mol qilish yoki besh daqiqa kutish va ikkitasini eyish o’rtasida tanlov berilsa, u nima qiladi?

Bola psixologiyasi, Jan Piaget

Qirq yildan ortiq vaqt ichida yaratilgan Bolaning psixologiyasi, Piaget, uning sarlavhasi ko’rsatib turibdiki, bolani o’rab turgan psixologiya va unga tegishli barcha narsalar haqida gapiradi. Bu ajoyib tadqiqot.

Hayotni tushunish, Alfred Adler

Zamonaviy psixologiyaning asoschilaridan biri hisoblangan Adler o’z kitobi bilan shaxsga yangicha yondashuvni taklif qiladi. U ularni ijtimoiy kontekstda va teng nazariyada o’rganadi, ularning asosiy nazariyalarini ochib beradi.

Yolg’on gapirganimizda, Robert Feldman

Bu erda siz jamiyat yolg’on gapiradigan hozirgi kunga oid bir qator misollarni topishingiz mumkin. Uning muallifi tushuntirganidek, yolg’on gapirishni o’rganish bizning ijtimoiylashuv jarayonimizning bir qismidir.

Siz baxtli bo’lishingiz mumkin, Albert Ellis

Siz baxtli bo’lishni xohlaysizmi? Albert Ellis o’z kitobida, odamlar boshdan kechirayotgan azob-uqubatlar va tartibsizliklarning aksariyati mutlaqo bo’rttirilgan va keraksiz ekanligini tushuntiradi. Biz o’zimizni juda ko’p jazolaymiz va shuning uchun Albert Ellis bizni ikki yuzdan ortiq sahifalar bo’ylab ko’rsatishga harakat qilmoqda.

Ma’naviyat va transsendensiya haqidagi yozuvlar, Gustav Yung

Jung bu kitobda e’tiqodlar nafaqat din bilan cheklanib qolishini, balki ular ruhiy hayotning muhim jihati ekanligini tushuntirishga harakat qiladi.

Insonning ikkilanishi, Rollo May

Psixoterapiyada ekzistensializmning otalaridan biri bo’lgan Rollo Mey o’z kitobida inson dilemmalari haqida gapiradi. Bular boylik va rang-baranglikning tabiatimizga qo’shgan hissalaridan birini anglatadi.

Muallifning so’zlariga ko’ra, bu qutblanishlar bizni butun tsivilizatsiyalar va madaniyatlarni barpo etishga undadi.

Inson taraqqiyoti ekologiyasi, Uri Bronfenbrenner

Shaxsni rivojlantirish uchun qadriyatlarni ekologik jihatdan ham yangilanadigan, ham yangilanadigan narsa sifatida harakat qiling. Uning tili sodda, tezkor va ko’ngil ochar.

Robert D. Xare tomonidan vijdonsiz

Vijdonsiz psixopat dunyosi haqida. Unda uning muallifi har doim bularning tug’ilishini va ular yaratilmaganligini ta’kidlaydi. Ushbu turdagi shaxslar psixologiyasining eng muhim jihatlari tahlil qilingandan so’ng, 25 yildan kam bo’lmagan va kamida 25 yillik o’qish yo’q.

LSD Flashbacks, Timothy Leary

Har xil psixodel dorilarga oid turli xil tadqiqotlar o’tkazgan shifokor. Uning LSD dori-darmonlariga ixtisoslashganligi va uning targ’iboti unga voiz bo’lishiga xizmat qildi. Kitobda, xususan, bu Leary hayotining so’nggi etti yillik avtobiografiyasi sifatida aytilgan.

Fikrlash uslublari, Robert Sternberg

Bugungi jamiyatdagi fikrlar to’qnashuvi haqida gapiradigan qiziqarli kitob. Unda muallif shunchaki bizga yuklangan ta’lim turiga mos kelmasligi sababli qabul qilinmaydigan ko’nikmalar mavjudligini ta’kidlaydi.

Bixeviorizm haqida B. F. Skinner

Skinner o’zining tabiatshunoslik fanidan ajralib turadigan psixologik nuqtai nazardan odamning yashash uslubi, bixeviorizmga oid eng mashhur asarlaridan birida gapiradi. Shuningdek, u ushbu atama falsafa bilan katta aloqadorligini tasdiqlaydi.

Ha! Ishonchli bo’lishning ilmiy jihatdan tasdiqlangan 50 ta usuli, Nuh J. Goldstayn, Stiv J. Martin va Robert Sialdini.

U olti yillik tadqiqotlarni to’playdi va odamlarga samarali ishontirishga imkon beradigan bir qator vositalar va maslahatlar taklif qiladi.

Chipni o’zgartiring: Ko’rinib bo’lmaydigan o’zgarishlar bilan kurashish, Chip Xit va Dan Xit

Bu bizning hayotimizda, jamoalarda va kompaniyalarda doimiy o’zgarishni nima uchun qo’llash qiyinligini, shuningdek, bu borada nima qilishimiz mumkinligini tushuntiradi.

Tanlash san’ati, Sheena Iyengar

Bu odamlar qanday qaror qabul qilishini va bu tanlovga ta’sir qiluvchi tashqi vositalar qanday ekanligini tushuntiradi.

Qiymatsiz: adolatli qiymat haqidagi afsona, Uilyam Poundstoun

Xaridlar bilan bog’liq turli jihatlar tushuntiriladi; qimmatbaho narsalar qanday qo’yiladi, sotib olish to’g’risida qaror qabul qilish jarayoni, boshqalar qatori kichik o’zgarishlar qanday ta’sir qiladi.

Maftunkorlik san’ati, Sally Xogshead

Muallif, marketing bo’yicha mutaxassis, odamlarni ishontirish va “maftun” qoldirish uchun turli xil usullarni ko’rsatadi.

Chip Xit va Dan Xit yopishib olgan g’oyalar

Unda g’oya muvaffaqiyatli bo’lishi va odamlar uni qadrlashi uchun qanday jihatlar bo’lishi kerakligi tasvirlangan.

Raqamlar sizning dunyosingizni boshqaradi, Kaiser Fung

Muallif statistika bizning dunyomizni qanday boshqarishini va undan qanday muhim ma’lumotlarni olishimiz mumkinligini tushuntiradi.

Brainfluence: neyromarketing orqali ishontirish va ishontirishning 100 usuli, Rojer Duli

Iste’molchi va sotuvchi uchun foydali kitob; neyromarketing asosida ishontirish va ishontirishning amaliy usullarini tushuntiradi.

Neyromarketing, Patrik Renvoaz va Kristof Morin

Bu nevrologiya sohasidagi so’nggi yangiliklarni va savdo-sotiqni yaxshilaydigan va boshqalarga ta’sir o’tkazish qobiliyatini qanday qo’llashimiz mumkinligini tushuntiradi.

Brandwashed: Miya yuvish markalari, Martin Lindstrom

Martin Lindstrom marketing bo’yicha mutaxassis bo’lib, kompaniyalar manipulyatsiya qilishda foydalanadigan fokuslarini tushuntiradi.

Xursandchilik kompasi, Devid J. Linden

Inson miyasiga xos bo’lgan lazzatlanish xulq-atvorga qanday ta’sir qilishini tushuntiring.

Muhandislik Ijtimoiy: Shaxsiy xakerlik san’ati, Kristofer Xadnagi

Bu yillar davomida tatbiq etilgan, ammo hayotning boshqa sohalarida ham qo’llanilishi mumkin bo’lgan ijtimoiy muhandislik qo’llaniladigan metodlarni tushuntiradi.

Ehtiyotkorlik, Ellen J. Langer

“Bu erda va hozirda” yashashning ahamiyati va “talonchilik” sifatida yashashning oqibatlari tushuntiriladi.

Siz unchalik aqlli emassiz, Devid Makreni

Bu bizning miyamiz ba’zida bizni nima uchun sabotaj qilayotgani va bizni noto’g’ri qarorlar qabul qilishga olib keladigan eng keng tarqalgan tarafkashliklarni tasvirlaydi.

Miyangizni xursand qiladigan narsa (va nima uchun boshqacha yo’l tutishingiz kerak), Devid DiSalvo

Insonlarning xulq-atvori va kognitiv tarafkashliklarini tushunishga yordam beradi.

Baxt haqida, Seneka

Seneka gaplashmoqda Baxt haqida mutlaq qadriyatlar va ichki erkinlikka qanday erishish mumkinligi. Uning sahifalarida topishingiz mumkin bo’lgan kalitlar va aks ettirishlar sizni hayratda qoldiradi, chunki ular bizning davrimizga o’xshaydi.

Meditatsiyalar, Marcus Aurelius

“Beshta yaxshi imperator” deb nomlangan va stoik falsafasining eng muhim namoyandalaridan biri bo’lgan oxirgisi u hayotdagi juda ko’p qiziqarli fikrlari bilan kitobni yaxshi ko’radi.

Sevasizmi yoki qaramaysizmi?, Valter Riso

Qanday qoniqarli sevgi munosabatlari uchun kalitlarni birinchi qo’ldan bilib oling. Sevgi haqidagi bilimlaringiz ushbu kitobni o’qigandan so’ng ancha katta bo’ladi.

Bizning davrimizning nevrotik shaxsiyati, Karen Xorni

Qariyb bir asr oldin nashr etilgan kitob hali ham bizning davrimizga xos bo’lib tuyuladi. Bu biz ko’rsatadigan va o’zimizga bo’lgan ishonchsizlik va qo’rquvni bir chetga surib qo’yish uchun panoh topadigan “yolg’on” “haqida gapiradi, bu o’z-o’zini past baholashga va mo’rt odamga olib keladi.

O’zimizga begonalar: Adaptiv ongsiz, Timoti D. Uilson

Ongsiz – bu butun dunyo, bu bugungi kunda odamlar uchun erishib bo’lmaydigan darajada.

Sahifalarida O’zimizga begona odamlar Siz turli xil tekshiruvlarni kuzatasiz, ba’zida bir oz sekin va zich bo’lib tuyulishi mumkin bo’lgan bir nechta nazariyalar bilan birga o’qishingiz kerak bo’ladi.

Deniel Gilbert, baxtiyorlikdan qoqilib ketadi

Baxtga qoqiling Bu sizning miyangiz aksincha dasturlashtirilganligini tekshiradigan turli xil ma’lumotlarni ochib beradi. Shunga qaramay, uni aylantirish mumkin va Gilbert buni sizga tushuntiradi.

Bashoratli ravishda mantiqsiz, Dan Arieli

Ariely qanday qilib odamning xatti-harakatlari umuman mantiqsiz ekanligini tushuntiradi, chunki unchalik muhim bo’lmagan kichik o’zgarishlar bizni xatti-harakatlarimizni o’zgartirishga majbur qiladi.

Inson motivatsiyasi nazariyasi

Ibrohim Maslou inson ehtiyojlari iyerarxiyasi va uning mashhur piramidasi haqida so’z yuritadigan kitob. Shubhasiz, psixologiya bilan shug’ullanadiganlar uchun zarur bo’lgan narsa.

San’at va rassom, Otto Rank

Zigmund Freydning do’sti Rank odam yaratishi kerak bo’lgan din, mifologiya yoki hattoki institutlar kabi ehtiyojlar haqida gapiradi. Antropologiya yoki hatto tarix kabi turli syujetlarga tegadigan turli xil mavzular taqdim etiladi.

Miya qoidalari, Jon Medina

Kundalik hayotda qo’llaniladigan bilim va ilmiy tadqiqotlarning qiziqarli kombinatsiyasi. Siz ko’proq muvaffaqiyatga erishish uchun hayotga yaqinlashishning yangi va muvaffaqiyatli usullarini o’rganasiz.

Ego va himoya mexanizmlari, Anna Freyd

Freydning kenja qizi ham psixolog sifatida o’z faoliyatini boshladi. Aniqrog’i, uning otasi kabi psixoanalitik sifatida.

Ushbu kitob klassik bo’lib, u og’riqli his-tuyg’ularni saqlashga yordam beradigan moslashish choralari haqida gapiradi.Asarni o’qiyotganda otasi bilan taqqoslash muqarrar.

Ilm-fan va odamlarning xulq-atvori, B. F. Skinner

Operant konditsionerining otasi o’zining eng mashhur asarida harakatlar takrorlanganda, ular sodir bo’lishi, ammo birinchi holatga qaraganda ancha ijobiy ta’sir ko’rsatishi haqidagi nazariyani tushuntiradi.

Psixolog Vilxem Vundtga kirish

Sarlavha to’g’ri ko’rsatilgandek,Psixologga kirish bizga masalaning asosiy jihatlari haqida gapirib berishadi, garchi ha, har doim Vilhem Vundt nuqtai nazaridan.

Paypoq mashinasining orqasida, Jina Perri

Oltmishinchi yillarda itoatkorlik bo’yicha o’tkazilgan munozarali tajriba haqida gapiradigan 2013 yilda nashr etilgan kitob. Jina Perri ushbu tergovlarning to’g’riligini shubha ostiga qo’yadi.

Ijtimoiy hayvon, Elliot Aronson

Elliot Aronsonning ijtimoiy psixologiyaning turli jihatlari to’liq va batafsil yoritilgan kitobi. Ko’pgina mutaxassislar tomonidan ushbu mavzu bo’yicha eng yaxshi yozuvlardan biri sifatida qaralmoqda.

Vijdonsizlik haqida halol haqiqat, Dan Arieli

Odamlarni aldashga majbur qiladigan va haligacha halollikni saqlaydigan turli sabablarni to’liq o’rganish. Kitob tadqiqot va turli tajribalarga asoslangan.

Bixeviorizm, Jon Uotson

Barcha zamonlarning eng buyuk amerikalik psixologlaridan biri tomonidan yozilgan. Uning sahifalari orasida u tartibsizliklarga nisbatan ancha izchil, aniq va empirik uslubiy yondashuvni qo’llab-quvvatlab, bixeviorizm haqida gapiradi.

Xurofotning tabiati, Gordon V. Allport

In Xurofotning tabiati Siz nima uchun xurofot paydo bo’lishini va u bizning hayotimiz sharoitida qanday rivojlanib borishini bilib olasiz. Allport yillar davomida ishlab chiqarilgan madaniyatlararo haqiqatni tushuntirishga harakat qiladi.

Bolalarning psixo-tahlili, Melani Klayn

Bolalarning psixologik dunyosining eng buyuk kashshof ishlaridan biri. Melani ularning mumkin bo’lgan muolajalari haqida gapirib beradi va kelajakda ular paydo bo’lishining sabablarini yoritib beradi.

Bob Feldman psixologiyasini tushunish

Talabalarni o’qitish bo’yicha eng samarali kitoblardan biri. Unda Feldman yoshlarga bilganlarini ham, bilmaganlarini ham bilishga yordam beradigan adaptiv va individual ta’lim tizimi haqida gapiradi.

Shaxsning biologik asoslari, Xans J. Eyzenk

O’sha paytda bu sohada yangilik bo’lgan psixologiya klassiklaridan biri. In Shaxsiyatning biologik asoslari ong va insonning fiziologik omillari o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri munosabatlar o’rnatiladi.

Qiziqish mavzulari

Barcha janrlardagi kitoblar

O’z-o’ziga yordam beradigan kitoblar

Haqiqiy voqealarga asoslangan kitoblar

Sarguzashtlar uchun kitoblar

Ijtimoiy psixologiya kitobi kimga tegishli

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Ijtimoiy psixologiya

Ko‘rganlar, jami:
Nashr yili:
ISBN raqami:

Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.

Elektron kitob
E’tibor bering “Sotib olingan kitoblar qanday o’qiladi?” bo’limi bilan tanishib chiqing!

Buyurtma berish uchun, avtorizatsiyadan o’ting

Do‘stlarizga tavsiya eting

• Annotatsiya
• Fikr va mulohazalar

Darslik shaxs va jamiyat munosabatlarini tizimli tarzda o‘rganuvchi psixologiyaning muhim tarmoqlaridan biri bo‘lgan ijti moiy psixologiya faniga bag‘ishlangan. Unda ijtimoiy psixologiyaning fundamental muammolari bo‘lmish muloqot, guruhlar ijtimoiy psixologiyasi, shaxsning ijtimoiy-psixologik sifatlari, uning jamiyatda ijtimoiylashuvi, jumladan, iqtisodiy ijtimoiylashuvi jarayonlari, boshqaruv psixologiyasi asoslari va uning tatbiqiy jabhalari bayon etilgan. Ijtimoiy psixologiyaning predmetiga oid turli qarashlar, rivojlanish tarixiga oid materiallar hamda ijtimoiy-psixologik jarayonlarni o‘rganish usullari ham kitobda o‘z o‘rnini topgan. Ilk marotaba axborot-psixologik xavfsizlik masalalari ijtimoiy psixo logiyaning predmeti sifatida bayon etilib, turli kommunikativ xurujlar sharoitida shaxsning o‘zini o‘zi himoya qilish shartlari ilmiy jihatdan asoslangan. Zero, oliy o‘quv yurtlarida tahsil olayotgan bakalavr-talabalar hamda magistrlarning ijtimoiy xulq turli ko‘rinishlari borasida aniq bilimlarga ega bo‘lishi, yurtimizda psixologik xizmatni tashkil etishga oid ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi o‘ta dolzarbdir.

Ijtimoiy psixologiya va uning dolzarb muammollari

K I R I SH
Bugun mustaqil yurtimiz fuqarolari psixologiyasida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar,
ulardagi hayotda, uning qadriyatilariga, kasb-kori, oilasi va yaqinlariga bo‘lgan munosabatlarida
tobora milliy istiqlol mafkurasining asosiy mazmun va mohiyatlari mujassamlashmoqda. Shu
ma’noda psixologiya fanining muhim tarmog‘i bo‘lmish ijtimoiy psixologiya oldida turgan
vazifalar ko‘lami va salmog‘i kattadir.
Biz jamiyatimiz hayotida ro‘y berayotgan barcha o‘zgarishlarning ijtimoiy psixologik
mohiyatini ijtimoiy psixologiyaning bugungi xolati va istiqboli nuqtai nazaridan tahlil qilish
orqali bu fanning jamiyatdagi o‘rni va imkoniyatlariga baho berishni niyat qildik.
Ma’ruza matnida ko‘tarilayotgan masalalar ijtimoiy hayot sirlarining muhtasar bayoni
bo‘lsa-da, ma’lum ma’noda ijtimoiy psixologiyaning ilmiy amaliyot va ilmiy tadqiqot quroli
sifatidagi imkoniyatlari to‘g‘risida tasavvur beradi.
Ijtimoiy psixologiyaning vazifalaridan kelib chiqib, o‘quvchilar hukmiga havola
etilayotgan ushbu kitobning asosiy maqsadi insonning jamiyat bilan bo‘ladigan ko‘plab
murakkab munosabatlari tizimining ijtimoiy psixologik mexanizmlarini yoritib berishdir. Ushbu
darslik yoshlarga aynan psixologik bilimlar asoslarini bersa-da, umid qilamizki, ularni o‘z
atrofida ro‘y berayotgan islohotlarga holis baho berish, o‘zi va o‘zgalar ruhiyati sir-asrorlarini
befarq bo‘lmaslik, o‘z layoqatlarini o‘stirishning elementar vositalaridan bohabar bo‘lishga
yordam beradi.
Ma’ruza matni tarzida yaratilgan ushbu kitob ijtimoiy psixologiya asoslari bo‘yicha
muxtasar bilimlarni bergani bilan uning har bobi yakunida tavsiya etilgan topshiriqlar, mashqlar,
testlar va mustaqil bajarish uchun berilgan mavzular talabalarni o‘z ustida ishlashga o‘rgatadi va
psixologiyaning boshqa masalalarini ham mustaqil o‘rganish va ruhiy hodisalarni tahlil etishga
ko‘maklashadi.
Muallif har bir talaba kitobni mutoala qilish jarayonida unda ko‘tarilgan muammolarga
befarq qolmaydi, jahonda va mustaqil yurtimizda ro‘y berayotgan olamshumul voqealar
mohiyatini anglashda va ularga nisbatan faol hayotiy mavqening shakllanishida ko‘makdosh
bo‘ladi, deb umid qiladilar.

3.

1 – ma’ruza. IJTIMOIY PSIXOLOGIYA VA UNING DOLZARB MUAMMOLLARI.
REJA:
1.1.
1.2.
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
1.3.
1.4.
1.4.1.
1.4.2.
1.4.3.
1.4.4.
Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi.
Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbai.
Xalqlar psixologiyasi nazariyasi.
Omma psixologiyasi nazariyasi.
Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi.
Ijtimoiy psixologiya fani predmeti.
Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari.
Kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasi.
Shaxsni ijtimoiy-psixologik o‘rganish.
Oila – ijtimoiy psixologiyaning o‘rganish ob’ekti sifatida.
Ijtimoiy tasavvurlar ijtimoiy psixologiyaning o‘rganish ob’ektidir.
MAVZU YUZASIDAN TANYACH SO‘ZLAR:
Ijtimoiy psixologiya, sotsiologiya, shaxs ijtimoiylashuvi, ijtimoiy tasavvurlar, muomala,
boshqaruv, oila, katta va kichik guruhlar psixologiyasi.
GLOSSARIY:
Ijtimoiy psixologiya – psixologiya fanining o‘ziga xos maxsus tarmog‘i bo‘lib, unda
psixik va jamiyat taraqqiyoti qonunlari o‘rganiladi.
Sotsiologiya – jamiyatda yuz beradigan turli-voqea-xodisalarni va o‘zaro munosabatlarni
o‘rganishga qaratilgan fan.
Shaxs ijtimoiylashuvi – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot – faoliyat
jarayonida uni faol tarzda o‘zlashtirish jarayonidir.
Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orqali ta’sir etgan narsa va xodisalarning yaqqol
obrazi.
Muomala – ikki yoki undan ortiq odamlarning o‘zaro bir-biriga ta’sir etishi.
Boshqaruv – shaxs va jamiyat munosabatlarida ijtimoiy, individual munosabatlarni
o‘rnatish ga qaratilgan jarayon.
Oila – turmush qurish, qarindosh-urug‘chilik asosidagi kichik guruh.
MASHG‘ULOTNING MAQSADI: Ijtimoiy psixologiya fanining vujudga kelishi,
predmeti, vazifasi, metodlarini o‘rganish
KIRISH:
Jamiyat – bu insonlar majmuidir. Uning taraqqiyoti va ma’naviy salohiyati ko‘p jixatdan
ana shu insonlar o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlarning tabiatiga, ular amalga
oshiradigan murakkab ijtimoiy hamkorlik faoliyatining mazmuniga bog‘liq. Har bir inson
jamiyatda yashar ekan, u unda o‘ziga xos o‘rin va mustaqil mavqe egallashga intiladi, shuning
uchun u o‘ziga xos intilish, layoqat va faollik namunalarini namoyish etadi. Insonlar o‘rtasidaga
o‘zaro munosabatlarni hamda har bir shaxsning jamiyatdagn o‘rni va uning turlicha ijtimoiy
munosabatlari tabiatini o‘rganuvchi qator ijtimoiy fanlar mavjud bo‘lib, ularning orasida
ijtimoiy psixologiya alohida o‘rin zgallaydi.

4.

Ijtimoiy psixologiya juda qadimiy va shuning bilan birga u o‘ta navqiron fandir. Uning
qadimiyligi insoniyat tarixi, madaniyati va ma’naviyatining qadimiy ildizlari bilan belgilanadi.
Ular aslini olib qaraganda, u yoki bu jamiyatda yashagan kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy
munosabatlarning va tafakkurning xosilasi ekanligi bilan e’tirof etilsa, u – o‘z uslubiyoti,
predmeti va fanlar tizimida tutgan o‘rnining yangiligi insoniyat taraqqiyotining eng yangi
davrida shakllanganligi va rivojiga turtki berganligi bilan tavsiflanadi. Darhaqiqat, ijtimoiy
psixologiyaning fan sifatida tan olinishi xususida so‘z borar ekan, uning rasman e’tirof etilishi
1908 yil deyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi V. Makdugall o‘zining “Ijtimoiy
psixologiyaga kirish” kitobini, amerikalik sotsiolog E.Ross esa “Ijtimoiy psixologiya”, deb
nomlangan kitobini chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta alohida fan – ijtimoiy
psixologiyaning mavjudligi tan olindi va uning predmetiga ta’rif berildi. Ikkala muallif ham biri psixolog, ikkinchisi sotsiolog bo‘lishiga qaramay, bu fanning asosiy predmeti ijtimoiy
taraqqiyot hamda psixik taraqqiyot qonuniyatlarini uyg‘unlikda o‘rganishdir, degan umumiy
xulosaga kelishgan.
ASOSIY QISM:
1.1.
Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi
Rus olimasi G.M.Andreeaa ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya sohasida ishlayotgan
mutaxassisning aslida kim ekanligi – psixologmi, faylasufmi yoki sotsiologmi – uning ushbu fan
predmetiga yondashuvida o‘z aksini topadi, chunki agar u sotsiolog bo‘lsa, ijtimoiy
qonuniyatlarni avval boshdan jamiyatdagi an’analar va umumiy qoidalar tilida tushuntirishga
intilsa, psixolog – konkret olingan shaxe psixologiyasining qonuniyatlarini umumjamiyat qonunqoidalariga tadbiq etishga harakat qiladi. Shuning uchun ham G.Andreyeva ijtimoiy
psixologiyaning mavzu bahsi haqidagi hozirgi zamon qarashlarini umumlashtirib, bu o‘rinda uch
xil yondashish: sotsiologik, psixologik, ham sotsiologik va psixologik mavjud ekanligini
asoslaydi. Nima bo‘lganda ham, shuni asosli tarzda e’tirof etish zarurki, ijtimoiy psixologiyaning
alohida fan bo‘lib ajralib chiqishiga sabab bo‘lgan ilmiy manbalar ikki fan – psixologiya va
sotsiologiya fanlarining erishgan yutuqlari va har qaysisining doirasida ma’lum muammolarning
yechilishi uchun yana qo‘shimcha alohida fanning bo‘lishi lozimligini tan olish tufayli yuzaga
keldi. Shuning uchun ham uzoq yillar mobaynida ijtimoiy psixologiya sohasida tadqiqotlar olib
borayotgan shaxsning kimligiga qarab, izlanishlarning natijalarida u yoki bu yondashuv psixologik yoki sotsiologik yondashuvning ustuvorligi yaqqol ko‘zga tashlandi. Demak, bu
fanning tug‘ilishi, o‘z predmeti sohasini aniqlab olishiga sabab bo‘lgan sotsiologiya va
psixologiya fanlaridir va bu fanlar aslida uning “ota-onalaridir”.
1.2. Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbai
19 asrning oxiri va 20 asr boshlarida fanda uch nazariya paydo bo‘ldiki, ular haqli
ravishda ijtimoiy psixologiyaning mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida shakllanishiga o‘zlarining
munosib hissalarini qo‘shdilar. Bu uch nazariyani birlashtirib turgan narsa shu bo‘ldiki, ularning
har biri mustaqil tarzda shaxs bilan jamiyat munosabatini ilmiy asosda tushuntirishni
izlanishlarning asosiy mavzusi deb hisobladilar. Bu uch manba – xalqlar psixologiyasi, omma
psixologiyasi va ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyalaridir.
1.2.1. Xalqlar psixologiyasi nazariyasi

5.

Halqlar psixologiyasi nazariyasi ijtimoiy psixologik nazariya sifatida 19 asrning
o‘rtalarida Germaniyada shakllandi. Undagi asosiy g‘oya shu ediki, ayrim individlardan yuqori
turadigan ruh mavjud bo‘lib, bu ruh o‘zidan ham yuqori turadigan ilohiy yaxlitlikka bo‘ysunadi.
Bu ilohiy yaxlitlik esa xalq yoki millatdir. Ayrim individlar ana shu yaxlitlikning bo‘laklari
bo‘lib, ular bu ruhga bo‘ysunadilar. Ya’ni, shaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi qarama-qarshilik
muammosi jamiyat foydasiga hal qilinadi. Bu nazariyaning tarixiy-mafkuraviy asosi bo‘lib Gegel
falsafasi va nemis romantizmi xizmat qilgan. «Xalqlar psixologiyasi» iborasi birinchi marta
faylasuf M.Lasarus hamda tilshunos G.Shteyntallarning «Xalqlar psixologiyasi to‘g‘risida kirish
so‘zi» kitobida ifodalab berilgan: «Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch bu xalq yoki shu yaxlitlikning
ruhi bo‘lib, bu ruh san’atda, dinda, tilda, afsonalarda, an’analarda o‘z aksini topadi. Individning
ongi shu yaxlitlikning mahsuli bo‘lib, ularning yig‘indisi o‘z navbatida xalq ongini tashkil etadi.
Xalqlar psixologiyasining vazifasi xalq ruhi mohiyatini o‘rganish, xalq ruhiyati Konunlarini
ochish, xalq psixologiyasiga oid bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarning paydo bo‘lishi va
yo‘nalishini tushuntirib berishdir».
Ushbu
kitobda mualliflar shaxs bilan jamiyat munosabati
xususida quyidagi
mulohazalarini bayon etadilar: «Odam o‘z mohiyati jihatidan ijtimoiy mavjudot bo‘lib, u jamiyat
hayoti bilan uzviy bog‘liq, chunki u o‘ziga o‘xshashlarga qarab rivojlanadi, boshqalarga taqlid
qilib harakat qiladi va ular ta’qibidan qochadi. ». Xalqlar psixologiyasining asoschilari faqat
nazariy mulohazalar yuritish bilan cheklanadilar, chunki ularda o‘z fikrlarini isbot qilish uchun
tadqiqot ishlari yo‘q edi.
“Psixologiyaning otasi” hisoblangan Vilgelm Vundt esa xuddi ana shu tadqiqotga
asoslangan ma’lumotlar to‘plashga o‘z diqqatini qaratdi. U o‘zining “Inson va hayvon ruhi
haqida leksiyalar”i (1863 y) va 1900 yilda bosmadan chiqqan o‘n tomli “Xalqlar psixologiyasi”
asarlarida asosan o‘zi to‘plagan empirik ma’lumotlar asosida xalqlar psixologiyasiga
bag‘ishlangan fikrlari tizimini bayon etdi. Uning fan oldidagi xizmati shundan iborat ediki,
empirik ma’lumotlar to‘plash usullari, to‘plangan manbalarni sharhlash borasida bebaho bilimlar
to‘pladi. Uning fikricha, psixologiya fani ikki qismdan iborat: fiziologik psixologiya va xalqlar
psixologiyasi. Fiziologik psixologiya inson ruhiyatini o‘rganuvchi eksperimental fan bo‘lib, oliy
psixik jarayonlar — tafakkur va nutqdan tashqari barcha narsani tajriba usulida tadqiq etish
mumkin. Tajriba usulida o‘rganib bo‘lmaydigan barcha oliy ruh holatlarini xalqlar psixologiyasi
o‘rganadi, chunki undagi o‘rganish usullari o‘ziga xosdir — u madaniy mahsullar hisoblangan
til, afsonalar, odatlar, san’at asarlari, inson tafakkurining murakkab tomonlarini ochib beradi.
Shunga qaramay Vundtning qarashlari idealistik asosda bo‘lgan, ya’ni u individ bilan
jamiyat o‘rtasidagi murakkab dialektik munosabatni idealistik asosda turib hal qilgan va
jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol
o‘rnini ko‘ra bilmagan. Uning izdoshlari — Rusiyalik A. Potebni, nemis olimi T. Geyger va
boshqalar ham u yo‘l qo‘ygan mafkuraviy kamchilikni oldini ola olmadilar, lekin ular bir fikrda
yakdil edilarki, xalqlar psixologiyasi individual psixologiyadan farq qiladi, shuning uchun ham
maxsus fan kerakki, u o‘ziga xos usullar yordamida shaxs va jamiyat munosabatlari qonunlarnni
ochib berishi lozim. Xuddi ana shu xulosalar ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishiga
ilmiy asos bo‘ldi.
1.2.2. Omma psixologiyasi nazariyasi
Omma psixologiyasi nazariyasi paydo bo‘lishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo
bo‘lishi va Yevropada ishchilar harakatining ommaviy tus olishi bo‘ldi. Ya’ni, XIX asrning
ikkinchi yarmida ishchilar harakati shunday keng tus oldiki, tartibsiz harakatlar uyushgan

6.

harakat darajasiga ko‘tarildi. Shuning uchun ham shu harakatlarning qonunlarini bilish, ularni
boshqarish usullarini o‘ylab topish zarur edi.
Ommaviy hodisalarni o‘rganish natijasida 1890 yilda Gabriel Tardning «Taqlid qilish
qonunlari» deb atalgan birinchi kitobi chiqdi. Tard Fransiyada ro‘y berayotgan ommaviy
hodisalarni, shu hodisalarda ishtirok etayotganlarning xulq-atvorlarini taqlid qilish orqali
tushuntiradi. Bu harakatlar irrasional (ya’ni aqlning ishtirokisiz) tabiatga ega bo‘lib, har bir
individ ommaga qo‘shilgan zahoti unga taqlid qilishga tayyorlik instinkti ustun bo‘lib qoladi.
Italiyalik huquqshunos S. Sigeli va fransuz olimi G. Lebon ham Tard ishlarini ma’qullab, uning
nazariyasini faktik materiallar bilan, ya’ni 1895 yilda bosilib chiqqan Sigelining «Ommaning
jinoyatlari» va Lebonning «Omma psixologiyasi» kitoblari orqali boyitdilar. Bu mualliflarning
asarlaridagi asosiy g‘oya shundan iborat ediki, ommaviy harakatlarda shaxsning o‘z xulqatvorlarini ongli va aql bilan boshqarish qobiliyati yo‘qoladi. Bunday holatlarda hissiyotlar ustun
keladi, ayniqsa, affekt holatlar, shuning uchun ham affekt holatida ro‘y bergan jinoyatga aybni
yumshatuvchi holat sabab bo‘lgan, deb qarash adolatli bo‘ladi. Bu qarashlari tufayli Sigeli
Italiyaning qonuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi.
Sotsiolog Lebon esa asosan diqqatini ommani elitaga — jamiyatdan yuqori turuvchi
tanlangan guruhlarga qarshi qo‘yishga qaratdi. U ommaning ayrim hollarida, ayniqsa biror
hodisa ro‘y berganda «qiziqqonlik» xususiyati ustun turishi haqida yozadi. Uning fikricha, bir
qancha odamlarning bir yerda to‘planishi ommani hosil qiladi va bu, odamlar kim bo‘lishidan
qati nazar — olimmi yoki oddiy insonmi, shu zahotiyoq kuzatuvchanlik va ziyraklikni
yo‘qotadi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshqaradi. Lebon shaxsning
omma holatidagi belgilariga to‘xtalib quyidagilarni ajratadi:
1. Shaxsiy sifatlarning yo‘qolishi. Boshqa odamlar ta’sirida individ o‘ziga xos sifatlarni
yo‘qotishi, buning o‘rniga impulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkinligi.
2. Hissiyotlarga o‘ta beriluvchanlik. Ommada aql, tafakkur, hissiyot, instinktlarga o‘z
o‘rnini bo‘shatadi. Shuning uchun ham ommaning ta’sirchanligi o‘ta oshib ketadi.
3. Aqliy sifatlarning yo‘qolishi. Ommaning «aqli» uni tashkil etuvchilar aqlidan ancha
past bo‘ladi. Shuning uchun ham ommaning taz’yiqiga uchramaslik uchun har bir kishi aqlan
mulohaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan qochishi lozim.
4. Shaxsiy mas’uliyatning yo‘qolishi. Ommaga qo‘shilib qolgan shaxs shunchalik
hissiyotlarga berilib ketishi mumkinki, u o‘z harakatlarini nazorat qilish, o‘z ishiga mas’uliyatni
esidan chiqaradi. Yakka holda sodir qila olmaydigan ishini, u ommaga qo‘shilib qilib qo‘yishi
mumkin.
Bunday xolatning, ya’ni shaxsning omma orasidagi psixologiyasi to‘g‘risidagi fikrlarni
ayni shunday tarzda Ortegi Gasset va Ernesto Grassilar ham ko‘rsatib bergandirlar.
Shunday qilib, omma tartibsiz, u mustaqil ravishda tartib o‘rnatish qobiliyatiga ega emas.
Shuning uchun ham unga doimo “dohiy” kerak, dohiylar — elita tashqaridan kelib omma
o‘tasida tartib o‘rnatishi mumkin. Bu fikrlarning mafkuraviy ma’nosi tushunarli, chunki
omma deganda, ular ishchilar sinfini, dohiylar deganda esa, burjuaziyani nazarda tutishgan.
Demak, shaxs va jamiyat ziddiyatlari masalasi omma psixologiyasi tarafdorlari nazariyasida
ayrim shaxslar — dohiylar foydasiga hal qilindi. Lekin bu nazariya, nima uchun ommaviy
hodisalarda ommaning o‘zidan chiqib qoladigan liderlar, ommaning ba’zan tashqaridan hech
kimni tan olmay qolishi masalalariga umuman javob topa olmadi, chunki ularning ham fikrlarida
ko‘proq idealizmga moyillik sezilib turardi.
1.2.3. Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi

7.

Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi XX asrning boshida Angliyada shakllandi.
Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bo‘lib, u o‘zining 1908 yilda yozgan
“Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobidagi inson xulq-atvorlarining motivi yoki uni harakatga
keltiruvchi kuch instinktlardir, – deb yozgan. Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga
layoqat, intilish iboralarini ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulq-atvorni ta’minlovchi
narsa tug‘ma, psixofiziologik tayyorlik holati bo‘lib, u nasldan-naslga uzatiladi. Makdugall
barcha harakatlarni refleksiv holda tushuntirishga intilib, refleksiv yoyga xos bo‘lgan barcha
qismlar — ya’ni efferent qabul qiluvchi, reseptiv bo‘lim, efferent (harakat) va markaziy
bo‘limdan iborat tizim sifatida tasavvur qiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday
refleksiv tabiatga egadir, deb uqtiradi u.
Shunga o‘xshash fikrlar E. Ross (“Ijtimoiy psixologiya ) va Dj. Bolduin (“Ijtimoiy
psixologiya bo‘yicha tadqiqotlar”) qarashlarida ham rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli
irsiyat xaqida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat haqida yozib, ijtimoiy odamlardagi taqlid qilish
qobiliyati bilan bog‘liq, deb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta’sirlarini
o‘tkazishga moyildirlarki, bu narsa ular o‘rtasidagi munosabatlarni boshqarib turadi.
Shunday qilib, bu yo‘nalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli harakatlarning boshi
— ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bo‘lib, ular asosan hissiyotlarda namoyon bo‘ladi. Hissiyot
bilan instinktlar bog‘liqligini Makdugall juftliklarda ko‘rsatishga harakat qilgan: masalan, kurash
instinkti — qo‘rquv, g‘azab hissi; nasl qoldirish instinkti — rashk ayollardagi tobelik hissi;
o‘zlashtirish instinkti — xususiylikka intilish hissi va hokazo. Ijtimoiy hodisalarni
tushuntirishda tug‘ma instinktlar rolining yuqori qo‘yganligi uchun bu nazariya ilmiy taraqqiyot
bosqichida salbiy o‘rin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin uning ayrim hodisalar sabablarini
tushuntirishga
harakat qilishi fan oldiga ulkan vazifalarni qo‘ydi. Ijtimoiy psixologiya fan
sifatida ana shu muammolarni tadqiq qilishi lozim edi.
Demak, yuqorida to‘xtab o‘tilgan uchala nazariyaning ahamiyati shundan iborat ediki,
ular yangi tug‘ilishi lozim bo‘lgan fan — ijtimoiy psixologiyaning tadqiqot mavzuini ochib
berdi. Qolaversa, bu uchchala yo‘nalish ham nazariy qarashlarni isbot qilishda ob’ektiv
tekshiruv usuli hisoblangan eksperimentdan foydalanish zaruriyatini ko‘rsatdi. Bu narsa yana
bir bor maxsus fanning kelajak rejalarini aniqlashga yordam berdi.
1.3. Ijtimoiy psixologiya fani predmeti
Hozirgi kunda uning predmetini quyidagicha ta’riflash mumkin: ijtimoiy psixologiya odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bo‘ladigan
tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar, g‘oyalar, his-tuyg‘ular, kechinmalar, turli xulq-atvor shakllarini
tushuntirib beruvchi fandir. Chunki ko‘p vaqt davomida ijtimoiy psixologiya fanining predmeti
borasida tortishuvlar kechgandir. Sababi – ijtimoiy psixologiya fani ikki turdagi qonuniyatlar —
ijtimoiy taraqqiyot hamda psixik taraqqiyot qonuniyatlari bilan ish olib boradi. Shuning uchun
bo‘lsa kerak ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi va u o‘rganadigan sohalar borasida turlicha
qarashlar va tortishuvlar mavjudligini kuzatamiz.
Masalan, taniqli nemis olimlari G. Gibsh va M; Forverglar bu fanning predmetiga
quyidagicha ta’rif beradilar: “Odamlar uyushmasi kooperatsiyalar — ijtimoiy psixologik
tadqiqotlarning asosidir, uning ob’ekti esa ijtimoiy o‘zaro ta’sirdir”. Demak har qanday odamlar
uyushmasida sodir bo‘ladigan o‘zaro ta’sir jarayonlari, ularni uyushishga majbur qiladigan shartsharoitlar hamda motivlar ijtimoiy psixologiya o‘rganishi kerak bo‘lgan sohalardir.
Rus sotsiologlari G.P. Predvechniy va Yu.A. Sherkovinlarning “Sotsial psixologiya”
kitobida esa uning predmeti”. ob’ektiv borliqning va unda ro‘y beradigan hodisalarning psixika

8.

tomonidan o‘ziga xos tarzda in’ikos etilishidir”, — deb hisoblaniladi. Bu mualliflar ijtimoiy
psixologiyaning barcha o‘rganish ob’ektlarini sharhlar ekanlar, ko‘prok sotsiologik yondashish bilan
muammolarni yechishga harakat qilganlar.
Ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsini ta’riflashga aynan psixologik yondashuv A.V.Petrovskiy
va V.V. Shpalinskiylarning «Jamoaning ijtimoiy psixologiyasi» kitoblarida bayon etilgan. Bu
mualliflarning fikricha, «Ijtimoiy psixologiya — psixologiya fanining shunday tarmog‘iki, u turli
uyushgan va uyushmagan guruhlardagi odamlarning muloqati, o‘zaro ta’sir va munosabatlaridan
kelib chiqadigan psixik hodisalarni o‘rganadi.”
Shuning uchun ham G.M.Andreyeva ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi xaqidagi hozirgi
zamon qarashlarini umumlashtirib, bu o‘rinda uch xil yondashish borligini e’tirof etadi. Birinchisi,
sotsiologik yondashish bo‘lib, uning tarafdorlarining fikricha, ijtimoiy psixologiya asosan ommaviy
psixologik jarayonlarni—xalqlar psixologiyasi, ommaviy marosimlar, udumlar, rasm-rusmlarning inson
ongiga singishi, ijtimoiy xulq-atvorda namoyon bo‘lishini o‘rganishi kerak. Ikkinchi—psixologik
yondashuv tarafdorlari asosan psixologlar bo‘lib, ular asosiy diqqatni shaxsning ijtimoiy psixologik
xislatlariga, uning turli guruhlarda tutgan o‘rni, mavqei, ijtimoiy ustanovkalar va hokazolarga
qaratmoq lozim, deb hisoblaydilar. Shu bilan birgalikda, hozirda ham sotsiologik ham psixologik
qarashlarni birgalikda mujassamlashtirayotgan olimlar ham borki, ular ham ommaviy jarayonlarni,
ham shaxsninig shu jarayonlardagi xulq-atvorlari motivlarini o‘rganishni yoqlab tadqiqotlar
o‘tkazmoqdalar.
Amerika ijtimoiy psixologiyasida ham ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi borasida uzoq
tortishuvlar mavjud bo‘lgan. Chunki, shu paytgacha shaxs va jamiyat muammolari sohasida ikki
xil yondashuv bo‘lib kelgan edi: psixologiya inson tabiatini, uning psixikasini, sotsiologiya esa,
jamiyat tabiati, psixikasini o‘rganib keldi. Ijtimoiy psixologiya paydo bo‘ldiki, u insonning
jamiyatga munosabatining psixologik tomonini o‘rganmoqda.
Demak, har bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalarga rioya qilgan
holda o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro munosabatlari va ularning
ta’sirida hosil bo‘ladigan hodisalarning psixologik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib berish
– ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifasidir. Bundan kelib chiqadigan umumiy ta’riflarga
binoan, ijtimoiy psixologiya ijtimoiy muloqotning murakkab shakl va mexanizmlarini
o‘rganuvchi fandir.
1.4. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari
Ijtimoiy psixologiya va umuman ijtimoiy faoliyat 6ilan shug‘ullanuvchi fanlarning asosiy
vazifasi – barkamol avlod tarbiyasini ta’minlovchi barcha ma’naviy, ruhiy va insoniy
munosabatlar mohiyatini tahlil qilish, ularni boshqarishning eng samarali usullarini xayotga
tadbiq etishdir. Bu o‘rinda, ayniqsa ijtimoiy tafakkurning, yangicha dunyoqarash va
munosabatlarning shakllanishini, insonning o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir etishining mexanizmlarini
o‘rganish eng dolzarb masalalardandir.
Taniqli fransuz olimi Serj Moskovisi: “Ijtimoiy psixologiyaning vazifalarini bevosita
jamiyat belgilaydi”, deb yozgan edi. Demak, fan sifatida ijtimoiy psixologiyaning oldida turgan
vazifalari, muammolari bevosita jamiyatdan kelib chiqadi.
Xo‘sh, bugungi kunda ijgimoiy psixologiya fan sifatida o‘z bahs mavzusini o‘z
predmetini qaysi ob’ektlarga qaratmoqda va bundan kelib chiqib bu fan oldida qanday vazifalar
mavjud?

9.

1.4.1. Kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasi
Birinchidan, uning asosiy yo‘nalishi kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasini
o‘rganishdan iboratdir. Har bir shaxs hamisha malum ijtimoiy guruxlap doirasida faoliyat
ko‘rsatadi. Bu uning oilasi, mehnat jamoasi, ko‘cha-kuydagi norasmiy guruhdagi do‘stlari
davrasi, o‘quv jamoasi va hokazolardir. Shaxsning yakka va turli guruhlar doirasida o‘zini
tutishi, xulq-atvori, mavqei, unga o‘ziga xos guruhiy ta’sirlar, guruhdagi shaxslararo moslik,
liderlik, guruhiy taz’yiqqa beriluvchanlik kabi qator hodisalar aslida o‘sha guruhlarni boshqarish,
o‘zaro munosabatlar sharoitini yaratish – bu odamlarni samarali o‘zaro muloqotga o‘rgatishning
zaruriyatidir.Guruhlardagi kishilar o‘rtasida o‘zaro muloqot, o‘zaro bir-biriga ta’sir usullari,
odamlarni samarali muloqotga o‘rgatish ham guruhlar ijtimoiy psixologiyasining muhim vazifasi
hisoblanadi.
1.4.2. Shaxsni ijtimoiy-psixologik o‘rganish
Ikkinchidan, shaxsning ijtimoiy psixologik qiyofasi masalasi ham bugungi kundagi
o‘zgarishlar va manaviy jihatdan poklanish davrida o‘ta muhim sohadir. Shaxsni ijtimoiy
psixologik o‘rganish tadqiqotlarining ob’ekti sifatida qaralganda, avvalo uning xulq-atvori,
ijtimoiy motivlari, uning yo‘nalishlari, xulq-atvor normalari, shaxsning jamiyatda turli ijtimoiy
rollari, mavqei, ijtimoiy qo‘shilish omillari-ijtimoiylashuvi; shaxsning o‘z-o‘ziga bahosi,
munosabati, hurmati hamda ijtimoiy, tarixiy va madaniy shart-sharoitlarning shaxs ongiga ta’siri,
shaxs tiplari o‘rganiladi.
1.4.3. Ommaviy ijtimoiy-psixologik hodisalar
Uchinchidan, jamiyat miqyosida ro‘y beradigan ommaviy hodisalar ijtimoiy psixologiya
uchun tadbiqiy ahamiyatga ega. Ijtimoiy psixologiyada ommaviy hodisalar deganda turli kishilar
guruhida shaxslararo munosabatlar va o‘zaro ta’sir jarayonlari; milliy etnopsixologiya hamda
sinflar psixologiyasi muammolari; milliy madaniyat, urf-odatlar, an’analar, udumlar,
aqidalarning shaxs shakllanishidagi roli; olomon psixologiyasiga oid psixologik qonuniyatlar;
turli guruhlarda odamlarning bir-birini idrok qilishlari va tushunishlari, o‘zaro ta’sir masalalari
tushuniladi.
Chunki alohida shaxs tarbiyasida ommaviy hodisalarning, katta guruhlarning tasirini
inkor etish – masalaga bir yoqlama yondashish bilan barobardir. Masalan, shaxs uchun u mansub
bo‘lgan millat, elat yoki xalqning ruhiyati, uning ongidagi asrlar davomida saqlanib kelayotgan
ananalar, rasm-rusumlar, aqidalar, udumlar, faoliyat stereotiplari kabilar o‘z muayyan tasir
kuchiga ega.
1.4.4.Oila—ijtimoiy psixologiyaning o‘rganish ob’ekti sifatida
To‘rtinchidan, oila—ijtimoiy psixologiyaning o‘rganish ob’ekti sifatida. Bu yerda oilaga
xos psixologik jarayonlar, oila a’zolarining bir-birlariga munosabatlari, nikohdagi o‘zaro moslik
masalalari, oilaviy mojarolarning psixologik omillari, oilada bola tarbiyasining ijtimoiy
psixologik metodlari o‘rganiladi.
Ajratilgan vazifalardan yana biri shuki, hozirgi davrda ijtimoiy psixologiya o‘zi bilan
bevosita aloqador bo‘lgan boshqa psixologiya tarmoqlari bilan hamkorlikda keskin o‘zgarishlar
davrida har bir inson ongida nima sodir bo‘ladi, u bu o‘zgarishlarni qanday idrok qilmoqda,
uning hayotiy mavqeini qanday qilib maqsadga muvofiq tarzda faollashtirish mumkin, degan
savollarga ilmiy asoslangan javob topib berishdir.

10.

Boshqaruv psixologiyasi, sanoat va ishlab chiqarish psixologiyasi ham shunday guruhiy
jarayonlarning qonun va qoidalarini tadqiq etish tufayli ajralib chiqqan tadbiqiy sohalardir.
Ijtimoiy psixologiya o‘rganadigan eng asosiy va yuqorida ta’kidlab o‘tilgan
muammolarni o‘z ichiga olgan masalalardan biri – 6u muomaladir. Psixolog olimlarnnng
fikricha, bugungi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmeti ham va uning doirasida
o‘tkaziladigan barcha tadqiqotlarning umumiy ob’ekti ham muomaladir. Uning inson hayotida
tutgan o‘rnini aniqlash turli ijtimoiy faoliyatlar sharoitida samara beradigan muomala turlari va
uslublarini yoritish, uning sof psixologik mexanizmlarini tadqiq etish, fanning eng muhim
tadbiqiy yo‘nalishlaridandir. Shuning uchun ham har bir konkret sharoitda shaxslararo muloqot
samaradorligini oshirish omillarini o‘rganish hozirgi ijtimoiy psixologiyadagi muhim
muammolardandir.
Mavzu yuzasidan qisqacha xulosalar:
Ushbu mavzuni o‘rganish natijasida talabalar ijtimoiy psixologiya fani tarixi, uni vujudga
kelishidagi uch nazariy manba, shart-sharoit to‘g‘risida umumiy tasavvurga ega bo‘lishadi. Shu
bilan birga inson va jamiyat munosabatlaridagi o‘ziga xos ilmiy yondashuvlarni tushunib
anglashlariga imkon yaratiladi.
Takrorlash uchun savollar.
Seminar mashg‘ulotida muxokama uchun savollar:
1.Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi.
2.Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbai.
3.jtimoiy psixologiya fani predmeti.
4.Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari.
.
Mustaqil ish va referat uchun mavzular.
1. Ijtimoiy psixologiya fani predmeti va vazifalari.
2. Ijtimoiy psixologiya fanidagi o‘rganiladigan muammolar.
3. Ijtimoiy psixologiya fanini o‘rganishning hozirgi davr uchun ahamiyati.
4. Ijtimoiy psixologiya va yangi davr amaliy sohalari.
5. * Shuningdek, TDSHI va MDH mamlakatlari iqtisodiyot mutaxassisliklari bo‘yicha
bakalavriat bitiruv-malakaviy ishlari, magistrlik, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarining
namunaviy mavzulari tavsiya etiladi.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro‘yxati.
1. Karimov I.A. «Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori».T., 1997, 64 b.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni”, T., 1997.
3. Karimov I.A. O‘zbekistonda demoqratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari.- “Turkiston”, 2002 yil 31 avgust
4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demoqratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: “O‘zbekiston”, 2005.-96 b.
5. Godfrua J. Chto takoe psixologiya: V 2-x t. T.1. Per. s frans. M., Mir, 1992. -496 s.
6. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
7. G‘oziev E.G. Toshimov R. Menejment psixologiyasi. T-2001
8. G‘oziev E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001.

11.

9. Nemov R.S. «Psixologiya». Kn.1. – M., 2003
10. “Psixologiya” Uch. T-2. “Prospekt”. Moskva – 2004.
11. Psixologiya i pedagogika. Pod redaksiey A.A.Radugina. Izd. “Sentr” 2003
12. Gamilton. Ya.S. “Chto takoe psixologiya”. “Piter”, 2002.
13. Ananev B.G. “Chelovek kak predmet poznaniya”. “Piter”, 2001.
14. Drujinina V. “Psixologiya “. Uchebnik. “Piter”, 2003.
15. Burlachuk F. Psixodiagnostika. “Piter”, 2002.
16. Ayzenk M. Psixologiya dlya nachinayuщix. “Piter”, 2000.
17. Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchebnik dlya vuzov.- M.Aspekt
Press, 2002 – 383 s.
18. Vedenskaya L.V, Pavlova L.A. Delovaya retorika: uchebnoe posobie dlya vuzov.- M.:IKS
“MarT”, 2004-512 s.
19. Vospitay svoego lidera, kak naxodit, razvivat i uderjivat v organizasii talantlivix
rukovoditeley. Per. s angl.-M.: Izdatelskiy dom “Vilyams”, 2002.- 416 s.
20. Lojkin .G.V. Povyakel N.I Prakticheskaya psixologiya v sistemax “chelovek texnika”:
Ucheb.posobie.- K.: MAUP, 2003 – 296 s.
21. Nemov R.S. Prakticheskaya Psixologiya Poznanie sebya: Vliyanie na lyudey:Posobie dlya
uch-sya-M:Gumanit. Izd.Sentr VLADOS, 2003.320 s.
22. Spravochnik po resheniyu krossvordov i skanvordov .- Rostov nD: Vladis,
2002. – 640 s.
Mavzu yuzasidan internet tarmog‘i bo‘yicha veb-saytlar ro‘yhati:
1. www.expert.psychology
2. www.psycho.all
3. www.psychology
4. www.psy.piter
2 – ma’ruza. XOZIRGI ZAMON IJTIMOIY PSIXOLOGIYA FANINING
METODOLOGIK MUAMMOLARI VA METODLARI.
REJA:
1. Ijtimoiy psixologiyada qo‘llaniladigan metodlar.
2. Kuzatish metodi va unga qo‘yilgan shartlar.
3. Ijtimoiy psixologiyada xujjatlarni o‘rganish metodining mohiyati.
4. Ijtimoiy hodisalarni kontent-analiz usuli orqali tekshirish.
5. So‘rov metodi.
6. Anketa usuli.
7. Ijtimoiy-psixologik testlar.
8. Ijtimoiy-psixologik eksperiment.
MAVZU YuZASIDAN TANYaCh SO‘ZLAR:
Ijtimoiy psixologik eksperiment, so‘rov, anketa, kontent-analiz, kuzatish, ichki kuzatuv,
tashqi kuzatuv, test, intervyu
GLOSSARIY:

12.

Ijtimoiy psixologik eksperiment – asosiy metodlardan biri bo‘lib, o‘zgaruvchan mustaqil
turli xolat va jarayonlarning boshqa nomustaqil xolat va jarayonlarga ta’sir etishdagi aniq
ma’lumotlariga tayanadi.
So‘rov – asosiy metodlardan biri bo‘lib, nutq muloqoti yordamida bevosita yoki bavosita
ma’lumot olinadi.
Anketa – metodlardan biri bo‘lib, respondent to‘g‘risida aniq ko‘zlangan ma’lumotlarni
yig‘ish maqsadida qo‘llaniladi.
Kontent-analiz – tekshirilayotgan matnda so‘z, ibora, abzaslarni ma’no-mohiyatini
takrorlanish darajasiga qarab tahlil etish usuli.
Kuzatish – sinaluvchini aniq maqsad, faoliyat, vaqt, guruh bilan bog‘liq ravishda
tekshirish, o‘rganish, ma’lumotlar to‘plash metodi.
Test – sinaluvchini tekshirish jarayonida maxus qo‘llaniladigan metodlardan biri bo‘lib,
bu metod orqali aniq bir psixologik xususiyat aniqlanadi.
MAShG‘ULOTNING MAQSADI:
Xozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining metodologik muammolari va metodlarini
urganish
KIRISh:
«Metodologiya» tushunchasining moxiyati nimada? Bu tushunchani turli nazariy
karashlardagi olimlar turlicha sharxlaydilar va tushunadilar. Masalan, amerikalik psixologlar
metodologiya deganda, tadkikot jarayonida ishlatiladigan barcha tadkikot uslublari va texnik
jarayonlarni tushunadilar. Lekin metodologiya tushunchasi aslida uslublar yigindisidan kengrok
tushunchadir. Xozirgi zamon Yevropa mamlakatlaridagi olimlar, xususan rus olimlari fandagi
metodologiya deganda: ushbu fan falsafiy asoslari va nazariy konuniyatlaridan kelib chikadigan
bilimlar bilan tekshirishning konkret usullari majmuasini tushunadilar. Ya’ni «metodologiya»
tushunchasi konkret metodlar yoki texnik usullar tushunchalaridan kengrokdir.
ASOSIY QISM:
Ijtimoiy psixologiyada qo‘llaniladigan metodlar
Jadval -1.
Ijtimoiy psixologiyaning asosiy metodlari
ASOSIY METODLAR
Asosiy metodlarning variantlari
Tashqi (ob’ektiv kuzatish)
KUZATISh METODI
Ichki (sub’ektiv, o‘z-o‘zini kuzatish)
Erkin kuzatuv
Standartlashtirilgan
Guruh ichida kuzatish
Guruh tashqarisida kuzatish
Og‘zaki so‘roq
SO‘ROQ METODLARI
Yozma so‘roq
Erkin so‘roq (suhbat)
Standartlashtirilgan so‘roq

13.

TESTLAR METODI
EKSPERIMENT
MODELLAShTIRISh
Test – so‘rov
Test – topshiriq
Proektiv test
Tabiiy eksperiment
eksperimenti
Matematik modellashtirish
Mantiqiy modellashtirish
Texnik modellashtirish
modellashtirish
Sotsiometrik test
Laboratoriya
Kibernetik
Aniq izlanish predmetiga ega bo‘lgan har qanday fan o‘sha predmetining mohiyatini
yoritish va materiallar to‘plash uchun maxsus usullar va vositalardan foydalanadi va ular fanning
metodlari deb yuritiladi.
1 – jadvalda ijtimoiy psixologiyadagi asosiy psixologik metodlar va ularni qo‘llash
shakllari keltirilgan.
Kuzatish metodi va unga qo‘yilgan shartlar
Kuzatish metodi ijtimoiy psixologiyada o‘ziga xos ijtimoiy sharoitlarda, o‘ziga xos
vaziyatlarda va ma’lum guruhlarda ishlatiladi. Bunda tadqiqotchi eng avvalo nimani kuzataman,
qanday yo‘l bilan kuzataman, kuzatuv birligi qilib nimani olaman, kuzatuvni qancha vaqt mobaynida davom etgiraman degan qator savollarga javob topgandan keyingina ilmiy tadqiqotini
boshlaydi. Demak, kuzatish metodi yordamida aniq ishlab chiqilgan reja asosida kuzatuvchini
qiziqtirgan u yoki bu ijtimoiy xulq-atvor shakllari qayd etiladi. Bu uslub qo‘llanilganda
tadkiqotchi bir qancha qoidalarga rioya qilishi lozim. Chunonchi, kuzatish maqsadining aniq
bo‘lishi va uning ilmiy maqsadlarga mos kelishi; kuzatish shaklini tanlash va kuzatish
natijalarini qayd etish usullarini ishlab chiqish; ma’lum reja — sxema asosida muttasil kuzatuv
olib borish; olingan natijalarning asosliligi va ishonchliligini boshqa usullar yordamida tekshirib
ko‘rish. Kuzatish kuzatuvchi tomonidan kuzatish ob’ekti bo‘lmish odamlar guruhi bilan birga
yashab, ularga qo‘shilib ish tutib, tabiiy sharoitlarda ma’lumot to‘plansa, bunday kuzatish turini
“birgalikdagi kuzatuv” deb ataladi. Bunday kuzatishning klassik misoliga amerikalik ijtimoiy
psixolog U. Uaytning o‘smirlar psixologiyasi, ular guruhidagi ijtimoiy psixologik hodisalarni
o‘rganishga qaratilgan mashhur tadqiqotini kiritish mumkin. Boshqa xollarda esa kuzatuvchi o‘z
ob’ektini chetdan kuzatadi, shuning uchun ham bunday kuzatuv turi “chetdan kuzatuv” yoki
“ob’ektiv kuzatish” deb ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bo‘lgani kabi tashqi xulqatvorni qayd qilish natijasida ma’lumot to‘plashga asoslanadi. Bunday yo‘l bilan ilmiy faktlarni
isbot qilish qiyin, lekin baribir, u ham ijtimoiy psixologiyada yordamchi usul sifatida ishlatiladi.
Bizning fikrimizcha, ijtimoiy psixologik treninglar sharoitida har bir shaxsning xulq-atvorini
kuzatish muhim ma’lumotlar to‘plashga yordam beradi, chunki bunda kuzatish metodiga xos
bo‘lgan eng qimmatli narsa — sharoitlarning tabiiyliligi saqlab qolinadi.
Ijtimoiy psixologiyada xujjatlarni o‘rganish metodining mohiyati

14.

Hujjatlarni o‘rganish metodi sotsiologiya fanidan kirib kelgan. Bu metodning qator
afzalliklari bor. Ulardan muhimlari shundan iboratki, u faoliyatning mahsulini tekshirishga
imkon beradi hamda to‘plangan ma’lumotlarning ishonchliligi, matematik qayta ishlash
imkoniyatining borligi bilan ajralib turadi.
Ijtimoiy hodisalarni kontent-analiz usuli orqali tekshirish
Materiallarni ma’naviy jihatdan ham sifat, ham miqdoriy analiz qilinish usuli ijtimoiy
psixologiyada kontent-analiz deb ataladi. Kontent-analizning ilmiy mohiyati shuki, uning
yordamida biror matnda ma’lum fikr, g‘oya yoki tushunchalarning necha marta qaytarilishi qayd
etiladi, ya’ni ma’lum mazmun miqdor ko‘rinishiga keltiriladi. Bu metodning asoschilari
amerikalik sotsiologlar X. Lassuell va B. Berelsonlar bo‘lib, ular bu usulni birinchi marta
ikkinchi jahon urushi yillarida bir siyosiy gazetaning mazmuni, uning g‘oyaviy yo‘nalishini
aniqlash maqsadida qo‘llagan edilar. Ular «Haqiqiy amerikalik» nomli gazetaning kundalik
chiqishlarini kontent-analiz qilib, ularni fashistik yo‘nalishidagi gazeta ekanligini isbot qilishgan
va uning chiqishini ta’qiqlashga erishgan edilar.
Kontent-analizni qo‘llashda tadqiqotchi oldida turgan asosiy muammo bu tekshiruv
birliklari — kategoriyalarni aniqlashdir. Chunki bunday birliklar tadqiqotning maqsadi va
tadqiqotchining e’tiqodi va dunyoqarashiga ko‘ra har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, kontentanalizning asoschilari Lassuell va Berelsonlar bunday birlik — ramziy birlik yoki simvollar
bo‘lishi mumkin, deb hisoblashgan bo‘lsalar, boshqa amerikalik tadqiqotchi L. Lovental bunday
birlik yaxlit mavzu bo‘lishi kerak deb hisoblaydi. Aslida, bunday birliklar kontent-analizda
ilmiy taxmin va tadqiqotchining metodologik asoslari bilan belgilanishi kerak. Shuning uchun
ham ko‘pgina tadqiqotchilarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar quyidagilar bo‘lishi mumkin
deb hisoblaymiz:
a) alohida iboralar yoki so‘zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, demokratiya, faollik
tashabbus, hamkorlik va hokazo);
b) yaxlit abzaslar, matnlar, maqolalar va shunga o‘xshashlarda ko‘tarilgan mavzular
(masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy qadriyatlar mavzusi va
hokazo);
v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, taniqli shaxslarning nomlari;
g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror aniq fakt, asar (masalan, oilaviy mojarolar,
O‘zbekiston Konstitutsiyasi muhokamasi, yangi yozilgan asarga o‘quvchilarning munosabati va
shunga o‘xshash).
Yaxshi o‘tkazilgan kontent-analiz aslida ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda juda katta
ahamiyatga ega. Kontent-analiz tadqiqotchidan kattagina uquvni talab qiladi, chunki bir
tomondan, u yoki bu matnni tushunish mahorati bo‘lishi kerak, ikkinchi tomondan, tadqiqot
so‘ngida qo‘lga kiritilgan miqdoriy birliklarni yana qayta sifat formasiga keltirish lozim, ya’ni
tushuntirib berish kerak.
So‘rov metodi
So‘roq metodlari. So‘roq metodlari ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi,
ayniqsa, anketa so‘rovi va intervyu metodlari. Yozma so‘roq yoki anketaning afzalligi
shundaki, uning yordamida bir vaqtning o‘zida ko‘pgina odamlar fikrini o‘rganish mumkin
bo‘ladi. Unga kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopiq anketa), yoki erkin o‘z
fikrini bayon etish imkoniyatini beruvchi (ochiq anketa) so‘rovnomalar aniq va ravon tilda javob
beruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bo‘lsa, shubhasiz, qimmatli birlamchi
materiallar to‘planadi.

15.

So‘roqning ham erkin va standartlashtirilgan shakllari mavjud bo‘lib, birinchisida
oldindan nimalar so‘ralishi qat’iy belgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, xattoki,
komp’yuterda dasturi ishlab chiqilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida so‘roq
o‘tkazilishi nazarda tutiladi.
Bu metodlarni qo‘llashni qator metodologik qiyinchiliklari mavjud, chunki, bu yerda
doim shaxslararo o‘zaro munosabatlar, o‘zaro ta’sir shakllari mavjud bo‘lib, tadqiqotchining
sub’ektiv munosabatlarini ham inkor qilib bo‘lmaydi. Tadqiqot mobaynida shaxslararo idrok va
sub’ektiv bir-birini tushunishga qaratilgan barcha qonuniyatlar ishlaydi. Shunga qaramay, juda
ko‘p ijtimoiy psixologik ma’lumotlarni to‘plashda so‘roq metodlari eng qulay usullar sifatida
ishlatib kelinmokda.
Shunday qilib, so‘roq metodlari tadqiqotchi bilan tekshiriluvchining bevosita (suhbat,
intervyu) yoki bilvosita (anketa) muloqoti tufayli birlamchi ma’lumotlar to‘plash usulidir.
Odamlar tilidan yozma yoki og‘zaki tarzda olingan fikrlar ma’lumotlarning manbai bo‘lib xizmat
qiladi. Eng yaxshi suhbat yoki intervyu bu bevosita, erkin fikr almashinuvi sharoitida o‘zaro fikr
almashinuviga qaratilgan muloqotdir. Chunki suhbatdan farqli, intervyu aniq muammo doirasida,
qatiy bir yo‘nalishda olib boriladi. Intervyu oluvchi suhbatdoshga nisbatan neytral mavqeda
bo‘lib, uning fikrlashiga xalaqit bermasligi, ayniqsa, unga taz’yiq o‘tkazmasligi lozim. Intervyu
jarayonining samarali kechishi uchun suhbatdoshda o‘ziga nisbatan ijobiy munosabat
shakllantirib, birinchi so‘zlarni aniq, ravon, ifodali bayon qilish muhimdir.
Intervyu o‘tkazishga odam maxsus ravishda tayyorgarlik ko‘rishi kerak, chunki u
odamdan qator muhim sifatlarning bo‘lishini talab qiladi. Shuning uchun ham ijtimoiy
psixologiyada “rolli o‘yinlar” metodi yordamida psixolog yoki sotsiologlar maxsus tayyorgarlik
kursidan o‘tadilar.
Anketa usuli
Anketa metodi hammaga tanish bo‘lgan usullardan biri. Lekin ko‘pincha anketani
o‘tkazgan odam uning tuzilishi qanchalik qiyinligini yoki olingan ma’lumotlarni qayta ishlab,
sharxlash qiyinligini tasavvur qilmaydi. Yuqorida qayd etilganidek, anketaga kiritilgan
savollarga ko‘ra anketa ochiq va yopiq turlarga bo‘linadi. Ochiq anketa respondentdan o‘z
fikrini bilganicha bayon etishni talab qiladi, yopiq shakldagi anketa savollarining esa javoblari
berilgan bo‘lib, tekshiriluvchi o‘ziga ma’qul bo‘lgan, qarashlari, fikrlari bilan mos bo‘lgan
javobni beradi. Ochiq savollarning kamchiligi respondentlarning har doim ham qo‘yilgan
vazifaga yetarli darajada mas’uliyat bilan qaramaganligi hamda yozilgan javoblarni statistik
ishlov berishdagi qiyinchiliklar bo‘lsa, yopiq anketada respondentga tekshiriluvchi tomonidan
o‘z fikriga ergashtirishga o‘xshash holat yoki har doim ham hamma savolning barcha javob
variantlarini topib bo‘lmaslikdir. Shunday holatlarda respondent yo umuman javob bermasligi
yoki tavakkal bir variantni belgilab berishi mumkin.
Shuning uchun ham oxirgi paytda yarim yopiq savollardan iborat anketalar tuzilmoqdaki,
ularda javob variantlaridan tashqari, yana qo‘shimcha fikr bildirish uchun qo‘shimcha qatorlar
qoldiriladi.
Odatdagi anketa tuzilishi jihatdan uch qismga bo‘linadi:
1. Kirish qismi yoki “respondenga murojaat” deb ataladi. Bu qismda odatda tadqiqot
o‘tkazayotgan tashkilot nomi, oddiy tilda tadqiqot maqsadlari va ularning qanday foydasi borligi,
tekshiriluvchining shaxsiy ishtiroki nima berishi, olingan ma’lumotlarning umumlashtirilgan
holda ishlatilishi (anonimlilik), anketani to‘ldirish yo‘llari va boshqalar yoziladi. Yo‘riqnoma —

16.

murojaatning qanchalik yaxshi yozilganligi bevosita tekshiriluvchining ishga bo‘lgan
munosabatiga bog‘liqdir.
2. Asosiy qism. Bunga savollar kiritiladi, lekin savollar tartibiga ham e’tibor berish
kerak, chunki boshidan boshlab qiyin savollar berilsa, bu narsa repondentni cho‘chitib qo‘yishi,
hattoki, to‘ldirmasdan, anketani qaytarib berishiga majbur qilishi ham mumkin. Shuning uchun
boshida yengil, xolis savollar berib, tekshiriluvchini qiziqtirib olib, keyin qiyinroq, psixologik
savollarga o‘tish, oxirida yana “neytralroq” savollar berish maqsadga muvofiq.
3. Yakuniy qism yoki “pasportichka” respondentning shaxsiy sifatidagi ob’ektiv
ma’lumotlarni olishga qaratilgan bo‘lib, unda shaxsning jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, kasb-kori va
boshqalar so‘raladi.
Anketalar tarqatilish uslubiga ko‘ra, qo‘l bilan tarqatiladigan, pochta orqali
yuboriladigan, gazeta yoki jurnallar orqali to‘ldiriladigan formalarga bo‘linadi.
To‘plangan ma’lumotlarga, odatda, statistik qayta ishlov beriladi yoki ular kompyuterlar
yordamida analiz qilinadi.
Ijtimoiy-psixologik testlar
Testlar psixologiyadan kirib kelgan usuldir, bu qiska sinov usuli bo‘lib, ular yordamida u
yoki bu ijtimoiy psixologik hodisa qiska muddat ichida bir texnik usul — testda tekshiriladi.
Testlarni qo‘llashning qulaylik tomoni— bir test yordamida bir ob’ektning u yoki bu
xususiyatini bir necha marta, takror-takror sinab ko‘rish mumkin. Lekin ularni universal deb
bo‘lmaydi, chunki u yoki bu testni faqat qanday turdagi ob’ektda sinalgan bo‘lsa, shunga
o‘xshash ob’ektlardagina qo‘llash mumkin, qolaversa, bunda olingan ma’lumotlar nisbiy
xarakterga ega bo‘ladi. Lekin shunday bo‘lishiga qaramay, testlar, ayniqsa hozirgi kunlarda
hayotimizga keng kirib keldi. Shaxs xususiyatlarini tekshiruvchi testlardan tashqari, shaxsning
muloqot sistemasidagi o‘rnini, undagi muloqot malakalarining bor-yo‘qligini sinovchi, shaxs
aqliy sifatlarini tekshiruvchi testlar keng qo‘llanilmoqda. Lekin shuni esdan chiqarmaslik
kerakki, testni tuzish, uni ob’ektlarda sinovdan o‘tkazish, xattoki, tayyor testni moslashtirish
yuksak bilimlarni, malakani, olimlik odobini talab qiladigan ishdir.
Testlar xususida yana shuni aytish mumkinki, har bir testning o‘z ”kaliti” bo‘ladi va bu
kalitning egasida maxsus lisenziyalar, ya’ni kelishuvga ko‘ra ishonchli shaxslargagina sotish,
berish huquqi bo‘ladi. ”Kalitsiz” esa maxsus testlarni hech kim ishlata olmaydi.
Test – so‘rov oldindan qat’iy tarzda qabul qilingan savollarga beriladigan javoblarni
taqozo etadi. Masalan, Ayzenkning 57 ta savoldan iborat testi shaxsdagi introversiya ekstroversiyani o‘lchaydi, savollarga «ha» yoki «yo‘q» tarzida javob berish so‘raladi.
Test – topshiriq odam xulqi va holatini amalga oshirgan ishlari asosida baholashni
nazarda tutadi. Masalan, shaxs tafakkuridagi ijodiylilikni aniqlash uchun ko‘pincha bir qarashda
oddiygina topshiriq beriladi: berilgan 20 ta doira shaklidagi shakllardan o‘zi xoxlagancha
rasmlar chizish imkoniyati beriladi. Ma’lum vaqt va tezlikda bajarilish sur’ati, rasmlarning
o‘ziga xos va betakrorligiga qarab shaxs fikrlashi jarayonining naqadar nostandart, ijodiy va
kreaktivligiga baho berilib, miqdoriy ko‘rsatgich aniqlanadi. Bu metodlarning umumiy afzalligi
ularni turli yosh, jins va kasb egalariga nisbatan qo‘llashning qulayligi, bir guruhda natija
bermasa, boshqa guruhda yana qayta tekshiruv o‘tkazish imkoniyatining borligi bo‘lsa,
kamchiligi – ba’zan tekshiriluvchi agar testning mohiyatini yoki kalitini bilib qolsa, sun’iy tarzda
uning kechishiga ta’sir ko‘rsatishi, faktlarni soxtalashtirishi mumkinligidir.
Proektiv testlar. Bu usullar test usullarining bir ko‘rinishi bo‘lib, unda tekshiriluvchiga
aniq tizim yoki ko‘rinishga ega bo‘lmagan, noaniq narsalar tavsiya etiladi va ularni sharxlash

17.

topshirig‘i beriladi. Ya’ni, tekshiriluvchiga turlicha talqin qilish mumkin bo‘lgan rasmlar,
tugatilmagan hikoyalar, biror aniq ko‘rinishga ega bo‘lmagan buyumlar, yog‘ochlar berilishi
mumkin, ularga qarab tekshiriluvchi o‘zining hissiy dunyosi, qiziqishlari, dunyoqarashi nuqtai
nazaridan baho berishi mumkin.
Proektiv usullarga mashhur “Rorshaxning siyoh dog‘lari” testini kiritish mumkin (1921
y.). Bu dog‘lar ikki tomonlama simmetrik shaklda berilgan 10 xil dog‘lardan iborat bo‘lib, har
bir dog‘ har xil buyoqli fonda ko‘rsatiladi. Tekshiriluvchidan har bir “dog‘” ning nimani
eslatayotganligini aytish so‘raladi. Uning fikridan va so‘zlaridan, assotsiatsiyalarga qarab (ularni
kontent-analiz qilib) shaxs xususiyatlari haqida xulosa qilinadi.
Yana bir proektiv usul—bu S. Rozensveygning rasmli assotsiatsiyalar usulidir. Bunda
hayotda tez-tez uchrab turadigan ziddiyatli vaziyatlarni aks ettirgan rasmlar tekshiriluvchiga
tavsiya qilinadi. Bu rasmlarda bir tomonda turgan personajlar nimalarnidir gapirayotgan holda
gavdalantiriladi, unga qarshi tomondagi shaxs esa hali javob qaytarib ulgurmagan, tekshiruvchi
tekshiriluvchidan tez, qiska muddat ichida bo‘sh kataklarga berilishi mumkin bo‘lgan javobni
yozishni so‘raydi. Berilgan javoblarga qarab shaxsning yo‘nalishn, uning ziddiyatlarga
munosabati, agressiya-jaholat hissining xususiyatlari, bu hisning kimlarga qaratilganligi va
shunga o‘xshash muhim faktlar to‘planadi.
Ijtimoiy-psixologik eksperiment
Ijtimoiy psixologik eksperiment—bu ijtimoiy hodisalarni o‘rganish maqsadida
tekshiruvchi bilan tekshiriluvchi o‘rtasidagi maqsadga qaratilgan muloqotdir. Bunday
muloqotning bo‘lishi uchun eksperimentator, ya’ni tekshiruvchi maxsus sharoit yaratadi va ana
shu sharoitda aniq reja asosida faktlar to‘playdi. Umumiy psixologiyada bo‘lgani kabi, ijtimoiy
psixologiyada ham tabiiy va laboratoriya eksperimenti turlari farqlanadi. Tabiiy eksperimentga
misol qilib, rus pedagogi A. Makarenkoning jamoaning shakllanishi va uni uyushtirish borasida
olib borgan tadqiqotlarini olish mumkin. Amerikalik psixolog M. Sherif esa guruhlararo
munosabatlarga taalluqli fenomenlarni tabiiy sharoitlarda maxsus reja asosida tekshirib
o‘rgangan. Uning asosiy maqsadi vaqtinchalik tuzilgan jamoa — yozgi ta’til lagerlarida
kooperatsiya hamda turli ziddiyatlarning paydo bo‘lishidagi psixologik sabablarni o‘rganishdan
iborat edi.
Laboratoriya eksperimenti odatda maxsus sharoitlarda, maxsus xonalarda, kerakli asbobuskunalar yordamida o‘tkaziladi. Birinchi marta laboratoriya sharoitida ijtimoiy psixologik
tadqiqotni rus olimi Bexterev o‘tkazgan edi. U maxsus asboblar yordamida idrokning aniqligini,
xotiraning sifatini, kuzatuvchanlik xususiyatlarini yakka holda va guruh sharoitida solishtirib
o‘rgandi va guruhning borligi har bir guruh a’zosi psixik jarayonlariga bevosita ta’sir etishini
isbot qildi.
Bundan tashqari, maxsus asbob-uskunalar yordamida guruh a’zolaridagi
ishonuvchanlik—konformizm hodisalarini ham eksperimental tarzda o‘rganish mumkin.
Guruhdagi bunday xodisalarni o‘rganish uchun maxsus moslamalardan foydalaniladi.
Modellashtirish metodi kuzatish, so‘roq, eksperiment yoki boshqa usullar yordamida
o‘rganilayotgan hodisaning tub mohiyati ochilmagan sharoitlarda qo‘llaniladi. Bunda o‘sha
hodisaning umumiy xossasi yoki asosiy parametrlari modellashtirilib, o‘sha model asosida
tadqiqotchini qiziqtirgan jihat o‘rganiladi va xulosalar chiqariladi.
Shunday qilib, ijtimoiy psixologiya hozirgi kunda juda ko‘p metodlarga ega, biz tanishib
chiqqan metodlar ularning asosiylari, bir qismi, xolos. Har bir xolatda o‘z tadqiqot ob’ektining
xususiyatlari, tadqiqot maqsadi va mavzuiga qarab kerakli uslubni tanlash mumkin. Shuning

18.

uchun ham metodlar to‘plami bilan to‘lig‘icha tanishish uchun maxsus adabiyotlarni ko‘rib
chiqish kerak bo‘ladi.
1.
2.
3.
4.
.
1.
2.
3.
4.
5.
Takrorlash uchun savollar.
Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodlar va ularning qo‘llanish shartlari haqida.
Ijtimoiy psixologiya uchun xujjatlarni o‘rganish metodining mohiyati.
Ijtimoiy hodisalarni kontent-analiz usuli orqali tekshirish.
So‘rov, anketa va testlar usullari.
Mustaqil ish va referat uchun mavzular.
Ijtimoiy psixologiyadagi kuzatish metodi va uning turlari haqida.
Ijtimoiy psixologiya uchun xujjatlarni o‘rganish metodining mohiyati.
Ijtimoiy hodisalarni kontent-analiz usuli orqali tekshirish.
So‘rov, anketa va testlar usullari.
Ijtimoiy psixologiya fanidagi asosiy metodlar, ularni qo‘llash shart-sharoitlari.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro‘yxati.
1. Petrovskiy A.V. «Sotsialnaya psixologiya».
2. Andreyeva. «Sotsialnaya psixologiya».
3. Bueyev L.P. «Sotsialnaya sreda i soznanie». Ya-i, M-67.46-55 b.
4. Karimov V. «Ijtimoiy psixologiya asoslari». T., 1994 «Ukituvchi».
5. Karimova V. «Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot».
6. Andreyeva G.M. «Aktualnie problemi sotsialnoy psixologii». M., MGU, 1988. 432 b.
7. Asmolov A.G. «Lichnost kak predmet psixologicheskogo issledovaniya». M., Pedagogika,
1984.
Mavzu yuzasidan internet tarmog‘i bo‘yicha veb-saytlar ro‘yhati:
1. www.expert.psychology
2. www.psycho.all
3. www.psychology
4. www.psy.piter
3 – ma’ruza. SOTSIALIZATSIYA. IJTIMOIY PSIXOLOGIYADA SHAXS VA
FAOLIYAT.
REJA:
1. Shaxsni o‘rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o‘ziga xosligi.
2. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari.
3. Shaxsga qo‘yiladigan ijtimoiy talablar.Ijtimoiy norma.Ijtimoiy sanksiya. Ijtimoiy rol.
4. Shaxs ijtimoiylashuvi.
5. Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasi.
5.1. Ekstrovert va introvert toifali shaxslar.
5.2. Mobil va rigid toifali shaxslar.
5.3. Dominant va tobe toifali shaxslar.
MAVZU YUZASIDAN TANYACH SO‘ZLAR:
Ijtimoiy ustanovka, mobil, rigid, introvert, ekstrovert, dominant, tobe, ijtimoiylashuv.

19.

GLOSSARIY:
Ijtimoiy ustanovka – shaxsning atrof muhitida sodir bo‘layotgan ijtimoiy hodisalarni, ob’ektlarni,
ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda idrok etish, qabul qilish va ular bilan munosabatlar o‘rnatishga
ruhiy ichki hozirligi.
Mobil – shaxsning bir faoliyat turidan boshqasiga o‘tish va moslashish imkoniyatining yuqori
darajada kuzatilishi.
Rigid – shaxsning bir faoliyat turidan boshqasiga o‘tish va moslashish imkoniyatining past
darajada kuzatilishi.
Introvert – shaxsning xar qanday sharoit va xolatlarida o‘z ichida kechayotgan fikrlarini bayon
etish ehtiyojining nihoyatda pastligi.
Ekstrovert – shaxsning xar qanday sharoit va xolatlarida o‘z ichida kechayotgan fikrlarini bayon
etish ehtiyojining yuqoriligi.
Dominant – boshqalar bilan muomala va munosabat o‘rnatishda o‘z fikrini o‘tkazish xislatining
yorqin namoyon bo‘lishi.
Tobe – muloqot va boshqa jarayonlarda shaxsda ko‘nikuvchanlik, boshqa kishilarga bog‘liqlik,
fikriga bo‘ysunish xususiyatlarining tarkib topishi.
Ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot – faoliyat jarayonida uni
faol tarzda o‘zlashtirish jarayoni.
MASHG‘ULOTNING MAQSADI: Ijtimoiy psixologiyada shaxsni shakllanishi va
rivojlanishi muammolarini nazariy urganish.
KIRISh:
Muloqot jarayonining ham, guruhiy jarayonlarning hamda egasi—sub’ekti hamda
ob’ekti aslida alohida shaxs, konkret odamdir. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiya alohida
shaxs muammosini ham o‘rganadiki, uni o‘sha turli ijtimoiy jarayonlarning ishtirokchisi va faol
amalga oshiruvchisi degan nuqtai nazardan tekshiradi. Ma’lumki, shaxs muammosi umumiy
psixologiyada ham, yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyada ham, differensial, huquqiy
psixologiya va psixologiyaning qator maxsus bo‘limlarida ham o‘rganiladi. Har bir bo‘lim yoki
tarmoq uni o‘z mavzui va vazifalari nuqtai nazaridan shaxsga taalluqli bo‘lgan muammolarni
yoritadi. Masalan, umumiy psixologiya shaxsni psixologik faoliyatning mahsuli, alohida psixik
jarayonlarning egasi deb hisoblasa, sotsiologiya uni ijtimoiy munosabatlarning ob’ekti deb
qaraydi.
ASOSIY QISM:
Shaxsni o‘rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o‘ziga xosligi
Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning o‘ziga xosligi shundaki, u turli
guruhlar bilan bo‘ladigan turli shakldagi o‘zaro munosabatlarning oqibati sifatida qaraladi.
Ya’ni, ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a’zosi hisoblangan shaxs xulq-atvori
qanday qonuniyatlarga bo‘ysunishini, shaxsning muloqotlar sistemasida olgan ta’sirlari uning
ongida qanday aks topishini o‘rganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta’siri qay yo‘sinda
sodir bo‘lishi
ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya, ya’ni ijtimoiylashuv muammosi bilan
uzviy bog‘liq bo‘lsa, bu ta’sirlarning shaxs hatti-harakatlari, xulqida bevosita qanday namoyon
bo‘lishi ijtimoiy yo‘l-yo‘riqlar muammosi bilan bog‘liqdir. Ana shular asosida shaxsda
shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bo‘lishini aniqlagan holda,

20.

shaxs xulq-atvorini boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqish ijtimoiy psixologiyaning asosiy
vazifalaridan biridir.
Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari
Sof psixologik ma’noda yangicha tafakkur va dunyoqarashni shakllantiruvchi va
o‘zgartiruvchi ijtimoiy psixologik mexanizm – bu ijtimoiy ustanovkalardir. Bu – shaxsning atrof
muhitida sodir bo‘layotgan ijtimoiy hodisalarni, ob’ektlarni, ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda
idrok etish, qabul qilish va ular bilan munosabatlar o‘rnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida
odamdagi dunyoqarashni ham o‘zgartirishga aloqador kategoriyadir.
Ijtimoiy muhitning ta’siri xulq-atvorda bevosita namoyon bo‘ladi. U yoki bu xulqatvorning sababi uning motividir. Ijtimoiy psixologiya shaxs xulq-atvorining motivlari sifatida
ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganadi.
Rus olimi V.A. Yadov o‘zining dispozision konsepsiyasini yaratib, unda ustanovkalarni to‘rt
bosqich va to‘rt tizimli sifatida tasavvur qilgan.
A) elementar ustanovkalar (set) – oddiy, elementar ehtiyojlar asosida ko‘p incha ongsiz
tarzda hosil bo‘ladigan ustanovkalar. Ularni o‘zgartirish uchun moddiy shart – sharoitlarni va
odamdagi ehtiyojlar tizimini o‘zgartirish kifoya.
B) ijtimoiy ustnovkalar (attitud) – ijtimoiy vaziyatlar ta’sirida ijtimoiy ob’ektlarga nisbatan
shakllanadigan ustanovkalar. Ularni o‘zgartirish uchun ijtimoiy shart – sharoitlar va shaxsning
ularga nisbatan baho va munosabatlari tizimini o‘zgartirish kerak.
V) bazaviy ijtimoiy ustanovkalar – ular shaxsning umumiy yo‘nalishini belgilaydi va ularni
o‘zgartirish e’tiqodlar va dunyoqarashlarni o‘zgartirish demakdir.
G) qadriyatlar tizimi – ular avlodlararo muloqot jarayonining mahsuli sifatida jamiyatda qadr
– qimmat topgan narsalarga nisbatan ustanovka. Masalan, sahih hadislar shunday qadriyatlardir,
biz ularni tanqidsiz, muhokamalarsiz qabul qilamiz, chunki ular ham ilohiy, ham eng buyuk
insonlar tomondan yaratilgan va avloddan avlodga o‘z qadrini yo‘qotmay kelayotgan
qadriyatlardir.
Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki, anglanmagan yoki qisman anglangan
motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan aynan bir guruh asarlar yoqadi.
Lekin nima uchun xuddi shu asarlar guruhi yoki shu adib yoqishini tushunmaydi. O‘sha
guruhdan yangi bir kitob qo‘lga kirganda u albatta yoqishi kerak degan tasavvurda bo‘ladi. Shu
ma’noda olib qaralganda, ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosabatlarga o‘xshaydi.
Lekin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida
munosabatlar ham, shaxsiy ma’no ham, baholar sistemasi ham, bilimlar ham o‘z ifodasini topadi.
Ya’ni, ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob’ektlarga nisbatan munosabat bildirishining
ichki mexanizmidir, shu ob’ektlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma’lum tarzda idrok
qilishga tayyorgarlik holatidir.
Ijtimoiy ustanovka muammosi G‘arbda, ayniqsa, Amerika Qo‘shma Shtatlarida har
taraflama chuqur o‘rganilgan muammolardan hisoblanadi. Amerikalik olimlar uning shaxsning
avvalgi xayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlarga bog‘liqligini o‘rganib, shaxs xulqatvorini turli sharoitlarda boshqaruvchi mexanizm ekanligini isbot qildilar. Ular ijtimoiy
ustanovkani bir so‘z bilan— ”attityud” so‘zi bilan ifodalaydilar. 1942 yildayok M. Smit
attityudning uch komponentli strukturasini ishlab chiqqan. Bunga ko‘ra attityudda uch qism
bo‘lib, bular kognitiv qism, affektiv qism hamda konativ qismlaridir.
Kognitiv qism — bu shaxsdagi attityud ob’ektiga nisbatan bilimlar, uning odam
tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari g‘oyalar, tasavvurlar, prinsiplar
va hokazolar kiradi.

21.

Atttyudning affektiv qismi — bu o‘sha ob’ektni hissiy-emotsional baholash bo‘lib,
yoqtirish yoki yoqtirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ qism yoki xulq-atvor bilan
bog‘liq qismga esa shu ob’ektga nisbatan amalga oshiriladigan hatti-harakatlar, aynan xulq-atvor
kiradi.
Lekin ba’zi olimlarda ustanovkaning aynan ob’ektga yoki vaziyatga nisbatan bo‘lishi
mumkinliga haqida ma’lumotlar ham bor edi. Xususan, Laperning 1934 yilda o‘tkazgan mashhur
eksperimenta bunga misol bo‘lishi mumkin. Eksperimentning mazmuni kuyidagicha edi. Laper
ikkita xitoylik talabalar bilan AQSh buylab sayohatga chiqadi. Ular hammasi bo‘lib 252 ta
mexmonxonada bo‘lishib, ularning deyarli barchasida (bittasidan tashqari) iliq, samimiy
munosabatnnng guvohi bo‘lishadi. Ma’lumki, o‘sha paytlarda irqiy belgi bo‘yicha odamlarga
tanlab munosabatda bo‘lishar, xitoyliklar ham sariq tanlilar sifatida kamsitilardi. Laper bilan
hamroh bo‘lgan talabalarga munosabat bilan olimga bo‘lgan munosabat o‘rtasida deyarli farq
sezilmadi. Sayohat tugagach, Laper o‘sha barcha mehmonxona egalariga minnatdorchilik xati
yozib, yana o‘sha talabalar bilan borsa, yana o‘shanday iliq kutib olishlari mumkinligini so‘radi.
Javob faqat 128 ta mexmonxona egalaridan keldi, ularning ham bittasida ijobiy javob, 58 %da
rad javobi, qolganlarida turlicha formalarda noaniq javoblar olindi. Bundan Laper shunday
xulosaga keldi: demak xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ijtimoiy ustanovka bilan
mehmonxona egalarining real xulq-atvorlari o‘rtasida farq bo‘lib, aslida ustanovka salbiy
ekanligi, vaziyatga qarab esa, u boshqacha — ijobiy namoyon bo‘lganligi aniqlandi.
Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlardan yana biri uning uzoq
muddatli xotira bilan bog‘liqligidir. Ayni vaziyatlarda shakllangan obrazlar uzoq muddatli
xotirada saqlanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya’ni ”jonlanadi”. Masalan, ba’zi bir etnik
stereotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Demak, ijtimoiy ustanovka ob’ektga hamda
konkret vaziyatga bog‘liqdir.
Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida o‘zgarishi mumkinligi muhim
ijtimoiy-psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovland fikricha, ijtimoiy ustanovka
o‘rgatish yo‘li bilan o‘zgarishi mumkin. Ya’ni o‘quvchilardagi turli ustanovkalarni o‘zgartirish
uchun rag‘batlantirish yoki jazolash tizimini o‘zgartirish lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan
guruhning ustanovkalari mos kelmay qolgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o‘z
ustanovkalarini o‘zgartirishi shartdir. Aks holda nomutanosiblik prinsipiga ko‘ra shaxslararo
nizo yoki kelishmovchilik paydo bo‘lishi muqarrardir.
Ijtimoiy ustnovkalarni o‘zgartirishning eng sodda va qulay yo‘li – bu ayni vaziyatlar va
ulardagi ta’sirlarni qaytarishdir. Bu qaytarish qayd qilingan obraz sifatida inson ongida uzoq
muddatli xotirada saqlanadi va vaziyat paydo bo‘lganda, ob’ektivlashadi, ya’ni o‘z kuchini va
mavjudligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham agar chet el tajribasiga murojaat qiladigan bo‘lsak,
u yerda biror g‘oyani ongga singdirish uchun bir odam yoki biror guruh o‘z siyosiy, mafkuraviy
yoki boshqa qarashlarini bir xil so‘zlar va iboralar, harakatlar bilan qaytaraveradi va shu yo‘l
bilan ko‘p chilikning ma’qullashiga erishadi. Ayniqsa, saylov oldi tadbirlarida ana shu usul keng
qo‘llaniladi. Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy ustanovkalarni o‘zgartirishning usullari va
psixologik vositalari orqali ham dunyoqarashni o‘zgartirishga erishish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, shaxsga sotsial-psixologik yondatish uni ma’lum guruhlarning
a’zosi, konkret sharoitida o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan muloqotga kirishuvchi konkret odam
deb tushunishdir.
Shaxsga qo‘yiladigan ijtimoiy talablar

22.

Ijtimoiy normalar, sanksiyalar, rollar ijtimoiy mexanizmlar sifatida shaxs xulq – atvorini
ma’lum ma’noda boshqarib, muvofiqlashtirib turishga yordam beradi. Lekin insonning komilligi,
uning ahloq – ijtimoiy normalar doirasidagi maqbul harakati uning o‘ziga ham bog‘liqdir.
Odamning o‘z – o‘zini anglashi, bilishi va o‘z ustida ishlashi avvalo uning diqqati, ongi bevosita
o‘ziga, o‘z ichki imkoniyatlari, qobiliyatlari, hissiy kechinmalariga qaratilishini taqozo etadi.
Ya’ni, ijtimoiy xulq – shaxs tomonidan uni o‘rab turgan odamlar, ularning xulq – atvorlariga
e’tibor berishdan tashqari, o‘zining shaxsiy harakatlari va ularning oqibatlarini muntazam tarzda
tahlil qilib borish orqali, rollarni muvofiqlashtirishni ham taqozo etadi.
Ijtimoiy normalar
Ijtimoiy norma – shaxs hayotida shunday kategoriyaki, u jamiyatning o‘z a’zolari xulq atvoriga nisbatan ishlab chiqqan va ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan harakatlar talablaridir.
Masalan, o‘zbeklar uchun biror xonaga kirib kelgan insonning kim bo‘lishidan qat’iy nazar,
«Assalomu alaykum» deb kelishi – norma; o‘quvchining o‘qituvchi bergan topshiriqlarni
bajarishi lozimligi – norma; xotinning er hurmatini o‘rniga qo‘yishi, qaynonaga gap qaytarmaslik
– norma; avtobusda yoki boshqa jamoat transportida kichikning kattalarga, nogironlarga o‘rin
bo‘shatishi – norma va hakozo. Bu normalarni ayrim – alohida odam ishlab chiqmaydi, ular bir
kun yoki bir vaziyatda ham ishlab chiqilmaydi. Ularning paydo bo‘lishi ijtimoiy tajriba, hayotiy
vaziyatlarda ko‘p chilik tomonidan e’tirof etilganligi fakti bilan harakterlanadi, har bir jamiyat,
davr, millat va ijtimoiy guruh psixologiyada muhrlanadi.
Ijtimoiy sanksiya
Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bo‘lmish shaxs tomonidan
qay darajada bajarilishi yoki unga amal qilinayotganligi ijtimoiy sanksiyalar orqali nazorat
qilinadi.
Ijtimoiy sanksiyalar – normalarning shaxs xulqida namoyon bo‘lishini nazorat qiluvchi
jazo va raqobatlantirish mexanizmlari bo‘lib, ularning borligi tufayli biz har bir alohida
vaziyatlarda ijtimoiy xulq normalarini buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob’ektiga
aylanib qolmaslikka harakat qilamiz. Masalan, yuqoridagi misolda, agar jamoat transportida
katta muysafid kishiga o‘rin bo‘shatishni norma deb qabul qilmagan o‘smirga nisbatan ko‘p
chilikning ayblov ko‘zi bilan qarashi, yoki og‘zaki tanbeh berishi, juda kam hollarda o‘zini
bebosh tutayotgan o‘smirning qo‘lidan tutib, nima qilish kerakligini o‘rgatib, «ko‘zini moshday
qilib ochib qo‘yish» ijtimoiy sanksiyaning hayotdagi bir ko‘rinishidir.
Ijtimoiy rol
Har bir alohida shaxs jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan ijtimoiy
normalar va sanksiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulqida namoyon
etadi.
Rol – shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konkret hayotiy vaziyatlardagi xuquq
va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo‘lsak, uni
bajarish – u yoki bu oliy o‘quv yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish,
kutubxonasiga a’zo bo‘lish, stipendiya olib, ma’muriyatning ijtimoiy himoyasida bo‘lish kabi
qator huquqlar bilan birgalikda o‘sha oliygoh ichki tartib – intizomi normalariga so‘zsiz
bo‘ysunish, darslarga o‘z vaqtida kelish, reyting baholov talablari doirasida kundalik

23.

o‘zlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda bo‘lish, dekanatning bergan jamoatchilik
topshiriqlarini ham bajarish kabi qator burchlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu rol uning uyga
borgach bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yaqin qarindoshlar oldida) talab va
imtiyozlaridan farq qiladi. Ya’ni, konkret shaxsning o‘ziga xosligi va qaytarilmasligi u
bajaradigan turli – tuman ijtimoiy rollarning harakteridan kelib chiqadi. Shunga ko‘ra, kimdir
«tartibli, ba’mani, fozil, ahloqli va odobli» deyilsa, kimdir – be’mani, bebosh, o‘zgaruvchan,
ikkiyuzlamachi (ya’ni, bir sharoitda juda qobil, boshqa yerda – betartib) degan hayotiy mavqega
ega bo‘lib qoladi.
Hayotda shaxs bajaradigan ijtimoiy rollar ko‘p ligi sababli ham, turli vaziyatlardagi uning
mavqei – statusi ham turlicha bo‘lib qoladi. Agar biror rol shaxs ijtimoiy tasavvurlari tizimida
uning o‘zi uchun o‘ta ahamiyatli bo‘lsa (masalan, talaba roli), u boshqa rollarni unchalik
qadrlamasligi va oqibatda, o‘sha vaziyatda boshqacharoq, noqulay va noboproq mavqeni egallab
qolishi mumkin. qolaversa, rollarning ko‘pligi ba’zan rollar ziddiyatini ham keltirib chiqarishi
mumkinki, oqibatda – shaxs ichki ruhiy qiyinchiliklarni ham boshdan kechirishi mumkin.
Masalan, sirtdan tahsil olayotgan talaba sessiya paytida ishlab turgan korxonasiga komissiya
kelishi va uning faoliyatini tekshirayotganligini bilib, ruhiy azobga tushadi – bir tomondan,
talabachilik va uning talablari, ikkinchi tomondan – kasbdoshlar oldida uyalib qolmaslik uchun
har kuni ishxonaga ham borib kelish.
Shaxs ijtimoiylashuvi
Har birimizning jamiyatdagi o‘rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo
bo‘lgani, jamiyatga qo‘shilib yashashimizning psixologik mexanizmlari fanning muhim
vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi.
Demak, sotsializaqiya yoki ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash
va hayot – faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‘zlashtirish jarayonidir. Sodda til bilan aytganda,
ijtimoiylashuv – har bir shaxsning jamiyatga qo‘shilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va
ta’sirini qabul qilgan holda, har bir harakati va muomalasida uni ko‘rsatishi va kerak bo‘lsa, shu
ijtimoiy tajribasi bilan o‘z navbatida o‘zgalarga ta’sirini o‘tkaza olishi jarayonidir.
Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o‘rtasidagi muloqot va hamkorlikda turli faoliyatni
amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashqaridan shaxsga ko‘rsatilayotgan ta’sir oddiy,
mexanik tarzda o‘zlashtirilmay, u har bir shaxsning ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish
xususiyatlari nuqtai nazaridan turlicha sub’ektiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil
ijtimoiy muhit va bir xil ta’sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi.
Masalan, 10 – 15 ta o‘quvchidan iborat akademik litsey o‘quvchilarini olaylik. Ularning bilimni,
ilmni idrok qilishlari, ulardan ota – onalarining kutishlari, o‘qituvchilarning berayotgan darslari
va unda yetkazilayotgan ma’lumotlar, manbalar va boshqa qator omillar bir xilday. Lekin baribir
ana shu 15 o‘quvchining har biri shu ta’sirlarni o‘zicha, o‘ziga xos tarzda qabul qiladi va bu
ularning ishdagi yutuqlari, o‘quv ko‘rsatgichlari va iqtidorida aks etadi. Bu o‘sha biz yuqorida
ta’kidlagan ijtimoiylashuv va individualizatsiya jarayonlarining o‘zaro bog‘liq va o‘zaro qarama
– qarshi jarayonlar ekanligidan darak beradi.
Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro‘y beradigan shart – sharoitlarini ijtimoiy institutlar deb
ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat muassasalari (boqcha,
maktab, maxsus ta’lim o‘choqlari, oliygohlar, mehnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar,
nodavlat tashkilotlari kiradi.
Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli o‘ziga xosdir.
Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulq elementlari aynan oilada, oilaviy

24.

munosabatlar tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham xalqimizda «qush uyasida ko‘rganini
qiladi» degan maqol bor. Ya’ni, shaxs sifatlarining dastlabki qoliplari oilada olinadi va bu qolip
jamiyatdagi boshqa guruhlar ta’sirida sayqal topib, takomillashib boradi. Bizning o‘zbekchilik
sharoitimizda oila bilan bir qatorda mahalla ham muhim tarbiyalovchi – ijtimoiylashtiruvchi rol
o‘ynaydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, ba’zan odamning qaysi mahalladan ekanligini surishtirib,
keyin xulosa chiqarishadi, ya’ni mahalla bilan mahallaning ham farqi bo‘lib, bu farq odamlar
psixologiyasida o‘z aksini topadi. Masalan, bitta mahalladan yaxshi kelin chiqsa, aynan shu
mahalladan qiz qidirib qolishadi. Ya’ni, shu mahalladagi ijtimoiy muhit qizlarning iboli, aqlli,
sarishtali bo‘lib yetishishlariga ko‘maklashgan. Masalan, ayrim mahallalarda sahar turib ko‘cha eshiklarni supurish odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni buzmaydilar. Shunga o‘xshash
normalar tizimi har bir ko‘cha-mahallaning bir-biridan farqi, afzallik va kamchilik tomonlarini
belgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bo‘layotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bevosita
ta’sirini ko‘rsatadi.
Yana bir muhim ijtimoiylashuv o‘choqlariga maktab va boshqa ta’lim maskanlari kiradi.
Aynan shu yerda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyqunlashtiriladi. Bizning
ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz ta’lim oladigan, bola bilimlar tizimini
o‘zlashtiradigan maskan sifatida qabul qilamiz. Lekin aslida bu yer ijtimoiylashuv tarbiyaviy
vositalarda yuz beradigan maskandir. Bu yerda biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy
etilgan «Ma’naviyat darslari», «Etika va psixologiya» kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda
tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-sharoitlar, umumiy muhitning
tarbiyalovchi roli haqida. Masalan, dars paytida o‘qituvchi butun diqqati bilan yangi darsni
tushuntirish bilan ovora deylik. Uning nazarida faqat dars, mavzuning mazmuni va undan
ko‘zlangan maqsad asosiyday. Lekin aslida ana shu jarayondagi o‘qituvchining o‘zini qanday
tutayotganligi, kiyim – boshi, mavzuga sub’ektiv munosabati va qolaversa, butun sinfdagi
o‘quvchilarga munosabati hamma narsani belgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan omildir. Shu nuqtai nazardan o‘quvchilar didi, kutishlari va talablariga javob bergan
o‘qituvchi bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa o‘qituvchining ta’siri faqat salbiy
rezonans beradi. Xuddi shunday har bir sinfda shakllangan muhit ham katta rol o‘ynaydi. Ba’zi
sinflarda o‘zaro hamkorlik, o‘rtoqchilik munosabatlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan, guruhda ijodiy
munozaralar va bahslar uchun qulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy o‘z a’zolari ijtimoiy xulqini
faqat ijobiy tomonga yo‘naltirib turadi.
Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti – bu mehnat jamoalaridir. Bu muhitning
ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, bu yerga shaxs odatda ancha aqli pishib qolgan, ma’lum
tajribaga ega bo‘lgan, hayot haqidagi tasavvurlari shakllangan paytda keladi. qolaversa,
egallangan mutaxassislik, orttirilgan mehnat malakalari va bilimlar ham juda muhim bo‘lib, shu
muhitdagi ijtimoiy normalar harakteriga ta’sir qiladi. Lekin baribir shaxsning kimlar bilan,
qanday o‘zaro munosabatlar muhiti ta’sirida ekanligi uning yetuklik davridagi
ijtimoiylashuvining muhim mezonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan
biri – o‘sha jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o‘zaro munosabatlar, rahbarning kimligi va
uning jamoaga munosabati bo‘lib, ko‘p incha oylik – maosh masalasi ana shulardan keyin
o‘rganiladi. Shuning uchun mehnat jamoalarida yaxshi, soqlom ma’naviy muhit, adolat va
samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol o‘ynaydi.
Shaxs sotsializatsiyasi to‘g‘risida gap ketarkan, aytish kerakki, sotsializatsiya sof
ijtimoiy-psixologik tushuncha bo‘lib, u — individning ijtimoiy muhitga qo‘shilishi, ijtimoiy
ta’sirlarni o‘ziga singdirishi va aktiv ravishda muloqot sistemasiga kirib borishi jarayonidir. Bu
jarayon ikki tomonlama bo‘lib, bir tomondan, shaxs aktiv ravishda ijtimoiy ta’sirlarni qabul

25.

qiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni hayotda o‘z xulq-atvorlari, munosabatlarida namoyon etadi.
Bu jarayon normal individda tabiiy tarzda ro‘y beradi, chunki individda shaxs bo‘lishga ehtiyoj
hamda shaxs bo‘lishiga imkoniyat va zaruriyat bordir. Shuning uchun ham bola tug‘ilib, ijtimoiy
muhitga qo‘shilgan ondan boshlab, undagi shaxs bo‘lishga intilishni, undagi shakllanish
jarayonini kuzatish mumkin (masalan, chaqaloqlardagi bevosita emotsional muloqotga
ehtiyojning borligi).
Shaxs sotsializatsiyasi yoki shakllanishining o‘z sohasi, bosqichlari va muassasalari
mavjud.
Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi:
1) faaliyat sohasi, ya’ni umri mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bevosita yoki bilvosita
jalb etilgan bo‘lib, bu jarayonda faoliyatlar jabxasi, soxasi kengayib, boyib boraveradi. Har bir
faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarni, malaka va ko‘nikmalarni, bilimlarni talab etadiki,
ularni qoniqtirish yo‘lidagi aktivligi unda o‘ziga xos ijtimoii-psixologik xususiyatlar kompleksini
shakllantiradi;
2) muloqot sohasi, ayniqsa maktabgacha yosh davrdagi va o‘smirlik davrlaridagi muloqot
sistemalari bolada bir qancha ijtimoiy-psixologik xislatlarni paydo qiladiki, buning natijasida u
faol hayotiy mavqega ega bo‘ladi, jamiyatda o‘z o‘rnini tasavvur qilishga erishadi.
3) o‘z-o‘zini anglash sohasi, ya’ni ”Men” obrazining yil sayin o‘zgarib borishi jarayoni bo‘lib,
avval o‘zini boshqalardan farqliligini, o‘zicha mustaqil harakat qilish, mustaqil fikr yurita olish
qobiliyatini anglash, so‘ngra esa o‘z-o‘zini baholash, anglash, nazorat qilish- xususiyatlari
rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy qismidir.
Shaxs ijtimoiylashuvining ushbu bosqichlari mavjud. Masalan, birinchi bosqich—mehnat
faoliyatigacha bo‘lgan bosqich bo‘lib, unga bolaning maktabgacha yosh davri hamda o‘qish
yillari kiradi. Bu davrdagi ijtimoiylashuvning ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, bu davrda
asosan tashqi ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta’sirlar faol ravishda ongga singdiriladi, mustaqil hayotga
tayyorgarlik borasida muhim bosqich o‘tiladi. Ikkinchi bosqich — mehnat faoliyati davri — bu
davr odamning yetuklik yillari bilan bog‘liq bo‘lib, avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy
ta’sirlarni bevosita faol faoliyatda, shaxslararo munosabatlar sistemasida namoyon etadi. Kasbga
ega bo‘lib, aniq hayot yo‘lini tanlagan, turmush qurib, kelgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda
namoyon bo‘ladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning mahsulidir. Nihoyat, uchinchi
bosqich — mehnat faoliyatidan keyingi davr bo‘lib, bunga asosan aktiv mehnat faoliyatidan
so‘ng qarilik gashtini surayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs ijtimoiylashuvi davom
etaveradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshqalarga uzatiladi, shunga ko‘ra
shaxs strukturasida ham xususiy o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Bu jarayon ro‘y beradigan sharoitlar — muassasalar xususida gapiriladigan bo‘lsa, turli
davrlarda oila, bolalar muassasalari, maktab, boshqa dargohlari, mehnat jamoalarining roli
nazarda tutiladi.
Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasi
Psixologlarning fikricha, (G. Asmolov, P. Shixerev, V.A.Yadov, P. Nadirashvili va
boshqalar) ijtimoiy ustanovkalarni o‘zgartirish uchun shu ustanovkaning sababi bo‘lgan vaziyat
yoki faoliyatning maqsadi va motivini o‘zgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli
faoliyatida sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, shaxs sotsializatsiya jarayonida turli ustanovkalarini ro‘yobga chiqarish
sharoitida faollik ko‘rsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy-psixologik
sifatlarida ko‘ramiz. Ya’ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, o‘zaro muloqot jarayonida shaxsning

26.

ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda
namoyon bo‘ladigan hamda muloqotda ko‘rinadigan sifatlar guruhiga bo‘linadi. Masalan, tashqi
muhit bilan faol munosabat perseptiv himoya sifatlari, ya’ni o‘ziga xavf soluvchi yoki solishi
mumkin bo‘lgan ijtimoiy ta’sirlardan himoya qiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni
ba’zi mualliflar perseptiv qobiliyatlar (V.A. Labunskaya) deb atasalar, boshqalari ”ijtimoiy
ta’sirlarga hissiy javob berish qobiliyati” (A. Bodalev), ”kuzatuvchanlik”,”ziyraklik” (Yu. Jukov)
va hokazo deb atashgan. Boshqa sifatlar ”muloqotda namoyon bo‘luvchi sifatlar”dir. Ular turli
ijtimoiy kutishlar sistemasi bilan bog‘liq bo‘lib, shaxsning turli sharoitlarda to‘g‘ri muloqotga
kirishish imkoniyatinp beradi. Bundan tashqari, har bir shaxsda o‘ziga xos tarzda dunyoni,
odamlarni idrok qilish va tushunish qobiliyati borki, ular muloqot jarayonida kamrok xatolarga
yo‘l qo‘yishini ta’minlaydi. Masalan, bosiqlik, mulohazalilik o‘zgalarning ichki dunyosini
gaplari, hatti-harakatlariga qarab bilish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandnr. Shu
fazilatlarni qanchalik namoyon eta olishiga qarab shaxs tiplari farqlanadi.
Ekstrovert va introvert toifali shaxslar
Bu tiplar muloqotga kirisha olish qobiliyatiga ko‘ra farqlanadi. Masalan, ekstrovert —
o‘ta muloqotga kirishuvchan, o‘zini odamlar guruhisiz tasavvur qila olmaydigan shaxsdir. Uning
uchun muloqot haqiqiy ehtiyojidir, boshqalarning uni tushunish-tushunmasliklaridan qati nazar,
u doimo o‘z fikr-istaklarini o‘rtoqlashgisi keladi. Ekstrovert uchun konkret kim bilandir
muloqotda bo‘lish emas, umuman kim bilan bo‘lsa ham muloqotda bo‘lish xohishi muhim.
Shuning uchun ham u umuman begona odam bilan gaplashib, kirishib keta oladi. Gaplashgisi
kelmagan begonaning psixologiyasini tushunishi qiyin (“Qanday qilib gaplashishni xohlamaslik
mumkin?”, — deb uylaydi u). Ekstrovertning qiziqishlari ham tez-tez o‘zgarib turadi, do‘stlari,
o‘rtoqlarini ham almashtirib turishga intiladi. Bundan tashqari, u o‘ta kirishuvchan bo‘lganligi
uchun ham har qanday sharoitda vaziyatdan chiqish usullari to‘g‘risida tez xulosaga keladi, o‘ta
qiziquvchan, dunyoda bo‘layotgan hodisalar, ”mish-mishlar”ni bilish uning uchun zarur.
Ekstrovert kek saqlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hech narsa bo‘lmaganday apoqchapoq bo‘lib ketishi mumkin.
Introvert esa ekstrovertning teskarisi. U ko‘proq ichki dialog formasidagi muloqotni
afzal ko‘radi, ya’ni yolg‘izlikda mulohaza yuritish, o‘zi haqida o‘ylash va shunga o‘xshaganlar
uning uchun asosiy ishdir. Shuning uchun ham unda muloqotga ustanovka juda sust,
odamlarning uni tushunmay qolishlaridan doimo xavotirda bo‘ladi. Introvert kitoblar olami,
falsafiy fikrlashlar qulidir, chunki u odamlar guruhida sodir bo‘lib turadigan ziddiyatlardan
cho‘chiydi, o‘zini olib qochadi. Agar muloqotda bo‘ladigan bo‘lsa, 2—3 kishidan ortiq
bo‘lmagan guruhni afzal ko‘radi. Shunda ham har kuni emas, ba’zan-ba’zan uchrashib turish,
gaplashganda ham ”shaxsiy” mavzularda emas, umumiy gaplar haqida suhbatlashishni yaxshi
ko‘radi. Chunki u ekstrovertdan farq qilib, o‘z ”Men”ining boshqalarga o‘xshamasligini doimo
esda tutadi. Introvert doimiy standartlar, belgilangan normalar olamida yashaydi, qiziqqan
narsasi bilan umrini oxirigacha bo‘lsa ham shug‘ullanishga tayyor, umr yo‘ldoshiga sodiq,
vafodor. Do‘stlarga ham xuddi shunday.
Mobil va rigid toifali shaxslar
Bu shaxs tiplari muloqotga kirishish me’zoniga ko‘ra farqlanadi. Masalan, mobil tip har
qanday ish bilan mashg‘ul bo‘lgan sharoitda juda tez muloqotga kirishadi, lekin boshqa
narsalarga ham diqqatini ko‘chirishi mumkin. U tez gapiradi, doimo shoshadi, yuz ifodalari ham
tez o‘zgaradi. Suhbat mavzusinn ham tez-tez o‘zgartirib turishga moyil. Gaplashib ketishi

27.

qanchalik oson bo‘lsa, gapni tugatib, xayrlashib ketishi ham oson. Suhbat tugagandan keyin
qolgan ishini davom ettirib ketaveradi.
Rigid suhbatdosh esa uning aksi. Bunday shaxs qatiyatli, dadil bo‘lsa ham, bir faoliyat
turidan ikkinchisiga ko‘chishi juda qiyin, u ma’lum muddatni talab qiladn. Chunki u
o‘ylamasdan tavakkal ish qila olmaydi. Masalan, u xat yozayotgan paytda kirib qolsaniz, to biror
bo‘lagiga nuqta quymaguncha sizga qaramaydi. Qaragandan keyin esa, tezgina suhbatga kirisha
olmaydi. Rigid shaxs juda yaxshi suhbatdosh. Mobil tipdagi suhbatdosh bilan gaplashayotganda
u tez-tez gapni bo‘lib, suhbatdoshga tashabbusni bergisi kelmaydi, rigid esa juda diqqat bilan
tinglaydi. Lekin o‘zi gapirganda, sekin, mantiqan to‘g‘ri gapirishni yaxshi ko‘radi, gapini
bo‘lishlarnni sira istamaydi. Agar suhbatni bo‘lsangiz, keyingi safar siz bilan gaplashmay qo‘ya
qolishni afzal ko‘radi. Agar u bilan urishib qolsangiz, ancha vaqtgacha uning jaxli chiqmaydi,
sizni oxirigacha eshitib, sekin javob beradi, undagi ranjish, jaxl chiqishi odatda siz ketgandan
keyin keladi. Agar uning suhbatdoshi toqatsiz odam bo‘lsa, ikkalasining chiqishishi qiyin,
chunki u uzoqdan kelib tushuntirishni yaxshi ko‘radi. Demak bu tiplar ham har xil, har birida
ham yaxshi, ham yomon sifatlar bor.
Dominant va tobe toifali shaxslar
Dominant tip muloqot jarayonida sira ham boshqalardan past kelishni xohlamaydi, savol
berilsa, xohlasa javob beradi, bo‘lmasa, indamasligi ham mumkin. U doimo suhbatdoshga ta’sir
ko‘rsatishi, uning bo‘ysunishini xohlaydi. Unda egoizm hissi kuchli, o‘zi xato fikr yuritsa,
xatoligini suhbatdosh sezsa ham uni bo‘yniga olmaydi. Dominant tip — qatiyatli. Suhbat
davomida u sizning fikringizni yarim yo‘lda tushunsa, sizni oxirigacha tinglashni istamaydi,
gapni bo‘lib, mayinlik bilan gapni tugatib qo‘yishi mumkin. Agar ikkala suhbatdosh ham
dominant bo‘lishsa, unda ular o‘rtasida osongina raqobat hissi yuzaga chiqishi, kelishmay
qolishlari mumkin. Shuning uchun janjallashib qolmaslik uchun dominant shaxsning
mustaqilligi, dadilligiga ko‘nish, unga o‘z nuqtai nazarini oxirigacha bayon etish imkoniyatini
berish lozim.
Tobe tipli shaxs esa suhbatdoshning qarashlariga moslashadi, doimo yon berishga
tayyor, shuning uchun u kam janjallashadi, lekin yomon ko‘rib qolgan odami bilan umuman
gaplashmaydi. Suhbat sharoitidagina u asta-sekin o‘zining dadilligini ko‘rsatishi, ochiq
gaplashishi, ba’zan e’tirozlar bildirishi mumkin. Tobe shaxsli bolalarni rag‘batlantirish
maqsadga muvofiqdir, shuning uchun ham ularni maqtab turish, gapirayotganda ko‘zlar, yuz
ifodalari bilan ularni ruhan qo‘llab turish kerak. Biror qarorga kelish kerak bo‘lib qolsa, bu shaxs
qarorni yaxshisi siz qabul qilishingizni xohlaydi, chunki javobgarlikni bo‘yniga olishni
istamaydi.
Yuqorida keltirilgan tiplarni kuzatar ekanmiz, barchasida yaxshi va yomon, noqulay
sifatlar borligini ko‘ramiz. Hayotda ko‘pincha sof u yoki bu tip vakili uchramaydi, lekin u yoki
bu vaziyatlarda takrorlanadigan fazilatlarga qarab odamlarni tiplarga bo‘lamiz. Bundan tashqari,
bir marta ko‘rishda odam haqida xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Uni turli sharoitlarda bir necha
marta kuzatish lozim.
Mavzu yuzasidan qisqacha xulosa:
Ushbu mavzuda shaxsning ijtimoiy munosabatlarda mavqei, roli, ustanovkalari, talablar
tizimi, ijtimoiylashuvi xususiyatlari, muloqot davomida namoyon bo‘ladigan turli toifalari
to‘g‘risida ma’lumot va tushunchalar berilgan.

28.

TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR.
Seminar mashg‘ulotlarida muhokama qilinadigan savollar.
. 1. Shaxsni o‘rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o‘ziga xosligi.
2. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari.
3. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasi
Mustaqil ish va referat uchun mavzular.
1. Shaxsni o‘rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o‘ziga xosligi.
2. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari.
3. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasi.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro‘yxati.
1. Karimov I.A. O‘zbekistonda demoqratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari.- “Turkiston”, 2002 yil 31 avgust
2. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demoqratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: “O‘zbekiston”, 2005.-96 b.
3. Godfrua J. Chto takoe psixologiya: V 2-x t. T.1. Per. s frans. M., Mir, 1992. -496 s.
4. Nemov R.S. «Psixologiya». Kn.1. – M., 2003
5. “Psixologiya” Uch. T-2. “Prospekt”. Moskva – 2004.
6. Psixologiya i pedagogika. Pod redaksiey A.A.Radugina. Izd. “Sentr” 2003
7. Gamilton. Ya.S. “Chto takoe psixologiya”. “Piter”, 2002.
8. Ananev B.G. “Chelovek kak predmet poznaniya”. “Piter”, 2001.
9. Drujinina V. “Psixologiya “. Uchebnik. “Piter”, 2003.
10. Burlachuk F. Psixodiagnostika. “Piter”, 2002.
11. Ayzenk M. Psixologiya dlya nachinayuщix. “Piter”, 2000.
12. Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchebnik dlya vuzov.- M.Aspekt
Press, 2002 – 383 s.
Mavzu yuzasidan internet tarmog‘i bo‘yicha veb-saytlar ro‘yhati:
1. www.expert.psychology
2. www.psycho.all
3. www.psychology
4. www.psy.piter
4 – ma’ruza. SHAXSNING IJTIMOIY FAOLLIGI. IJTIMOIY XULQ MOTIVATSIYASI.
ANGLANGAN VA ANGLANMAGAN MOTIVLAR.
REJA:
1.Shaxs va uning faolligi
2.Faoliyatning turlari. Jismoniy va aqliy xarakatlar.
3. Ijtimoiy hulq motivlari va shaxs motivatsiyasi .
4. Motivlarning turlari
5. Motivlarning anglanganlik darajasi: ijtimoiy ustanovka va uni o‘zgartirish muammosi.
MAVZU YUZASIDAN TANYACH SO‘ZLAR:

29.

Shaxs faolligi, tashqi faollik, ichki faollik,faoliyat, perseptiv xarakat,mnenik
faoliyat,fikrlash faoliyati, imajitiv faoliyati, malaka, ko‘nikma, motiv, ijtimoiy ustanovka.
GLOSSARIY:
Motivatsiya – inson xulq-atvori, uning bog‘lanishi, yo‘nalishi va faolligini tushuntirib
beruvdi psixologik sabablar majmuini bildiradi.
Perseptiv – ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va
xodisalar to‘g‘risida yaxlit obraz shakllanadi;
Mnemik faoliyat, narsa va xodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning
eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bog‘liq murakkab faoliyat turi;
Fikrlash faoliyati – aql, fahm – farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va
jumboqlarni yedishga qaratilgan faoliyat;
Imajitiv – (“image” -obraz so‘zidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda
hayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini
anglash va hayolda tiklashni taqozo etadi.
Muloqot – shaxs individual rivojlanishi jarayonida namoyon bo‘ladigan birlamdi faoliyat
turlaridan biri.
O‘yin – shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlar
yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat
normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o‘zlashtiriladi.
O‘qish faoliyati ham shaxs kamolotida katta rolü o‘ynaydi va ma’no kasb etadi. Bu
shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli ko‘nikmalar o‘zlashtiriladi.
Mehnat qilish ham eng tabiiy ehtiyojlarga asoslangan faoliyat bo‘lib, uning maqsadi
albatta biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlarni yaratish, jamiyat taraqqiyotiga xissa qo‘shishdir.
MASHG‘ULOTNING MAQSADI: Ijtimoiy psixologiya fanida shaxsning ijtimoiy
faolligi. Ijtimoiy xulq motivatsiyasi. Anglangan va anglanmagan motivlarni o‘rganish va tahlil
etish
KIRISH:
Jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvdi, o‘z-o‘zini anglab, har bir harakatini
muvofiqlashtiruvdi shaxsga xos bo‘lgan eng muhim va umumiy xususiyat – bu uning faolligidir.
Faollik (lotinda “actus” – harakat, “activus” – faol so‘zlaridan kelib diqqan tushunda) shaxsning
hayotdagi barda xatti – harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvdi kategoriyadir. Bu – o‘sha
oddiy qo‘limizga qalam olib, biror diziqda tortish bilan bog‘liq elementar harakatimizdan tortib,
toki ijodiy uyg‘onish paytlarimizda amalga oshiradigan mavhum fikrlashimizgacha bo‘lgan
murakkab harakatlarga aloqador ishlarimizni tushuntirib beradi. Shuning uchun ham
psixologiyada shaxs, uning ongi va o‘z-o‘zini anglashi muammolari uning faolligi, u yoki bu
faoliyat turlarida ishtiroki va uni uddalashi aloqador sifatlari orqali bayon etiladi.
ASOSIY QISM:
Shaxs va uning faolligi. Fanda inson faolligining asosan ikki turi farqlanadi:
A. Tashqi faollik – bu tashqaridan va o‘z idki istak-xoxishlarimiz ta’sirida bevosita
ko‘rish, qayd qilish mumkin bo‘lgan harakatlarimiz, mushaklarimizning harakatlari orqali
namoyon bo‘ladigan faollik.

30.

B. Idki faollik – bu bir tomondan u yoki bu faoliyatni bajarish mobaynidagi fiziologik
jarayonlar (moddalar almashinuvi, qon aylanish, nafas olish, bosim o‘zgarishlari) hamda, ikkindi
tomondan, bevosita psixik jarayonlar, ya’ni aslida ko‘rinmaydigan, lekin faoliyat kedishiga ta’sir
ko‘rsatuvdi omillarni o‘z idiga oladi.
Misol tariqasida hayotdan shunday manzarani tasavvur qilaylik: uzoq ayriliqdan so‘ng
ona o‘z farzandi visoliga yetdi. Tashqi faollikni biz onaning bolasiga intilishi, uni qudoqlashi,
yuzlarini siylashi, ko‘zlaridan oqqan sevind yoshlarida ko‘rsak, idki faollik – o‘sha ko‘z
yoshlarini keltirib chiqargan fiziologik jarayonlar, idki sog‘indning asl sabablari (ayriliq
muddati, nodorlik tufayli ayriliq kabi yashirin motivlar ta’siri), ko‘rib idrok qilgandagi o‘zaro
bir-birlariga intilishni ta’minlovdi idki, bir qarashda ko‘z bilan ilg‘ab bo‘lmaydigan emotsional
holatlarda namoyon bo‘ladi. Lekin shu manzarani bevosita guvohi bo‘lsak ham, uni ifodalagan
rasmni qursak ham, taxminan qanday jarayonlar kedayotganligini tasavvur qilishimiz mumkin.
Demak, ikkala turli faollik ham shaxsiy tajriba va rivojlanishning asosini tashkil etadi. Bir
qarashda har bir konkret shaxsga va uning ehtiyojlariga bog‘liq bo‘lib tuyulgan bunday faollik
turlari aslida ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib, shaxsning jamiyat bilan bo‘ladigan murakkab va
o‘zaro munosabatlarining oqibati hisoblanadi.
Inson faolligi “harakat”, “faoliyat”, “xulq” tushundalari bilan dambardas bog‘liq bo‘lib,
shaxs va uning ongi masalasiga borib taqaladi. Shaxs aynan turli faolliklar jarayonida
shakllanadi, o‘zligini namoyon qiladi ham. Demak, faollik yoki inson faoliyati passiv jarayon
bo‘lmay, u ongli ravishda boshqariladigan faol jarayondir. Inson faolligini mujassamlashtiruvdi
harakatlar jarayoni faoliyat deb yuritiladi. Ya’ni, faoliyat – inson ongi va tafakkuri bilan
boshqariladigan, undagi turli-tuman ehtiyojlardan kelib diqadigan, hamda tashqi olamni va o‘zo‘zini o‘zgartirish va takomillashtirishga qaratilgan o‘ziga xos faollik shaklidir. Bu – yosh
bolaning real predmetlar mohiyatini o‘z tasavvurlari doirasida bilishga qaratilgan o‘yin faoliyati,
bu – moddiy ne’matlar yaratishga qaratilgan mehnat faoliyati, bu – yangi kashfiyotlar odishga
qaratilgan ilmiy – tadqiqotdilik faoliyati, bu – rekordlarni ko‘paytirishga qaratilgan sportdining
mahorati va shunga o‘xshash. Shunisi xarakterliki, inson har daqiqada qandaydir faoliyat turi
bilan mashg‘ul bo‘lib turadi.
Faoliyat turlari. Jismoniy va aqliy xarakatlar. Har qanday faoliyat real shartsharoitlarda, turli usullarda va turlida ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Qilinayotgan har bir
harakat ma’lum narsaga – predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar
majmui sifatida tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamdagi predmetlar xususiyatlari
va sifatini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi. Masalan, ma’ruzani konspekt qilayotgan talabaning
predmetli harakati yozuvga qaratilgan bo‘lib, u avvalo o‘sha daftardagi yozuvlar soni va sifatida
o‘zgarishlar qilish orqali, bilimlar zahirasini boyitayotgan bo‘ladi. Faoliyatning va uni tashkil
etuvdi predmetli harakatlarning aynan nimalarga yo‘naltirilganiga qarab, avvalo tashqi va idki
faoliyat farqlanadi. Tashqi faoliyat shaxsni o‘rab turgan tashqi muhit va undagi narsa va
hodisalarni o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat bo‘lsa, idki faoliyat – birindi navbatda aqliy faoliyat
bo‘lib, u sof psixologik jarayonlarning kedishidan kelib diqadi. Kelib diqishi nuqtai nazaridan
idki – aqliy, psixik faoliyat tashqi predmetli faoliyatdan kelib diqadi. Dastlab predmetli tashqi
faoliyat ro‘y beradi, tajriba orttirib borilgan sari, sekin-asta bu harakatlar idki aqliy jarayonlarga
aylanib boradi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bo‘lsak, bola dastlabki so‘zlarni qattiq
tovush bilan tashqi nutqida ifoda etadi, keyindalik idida o‘zida gapirishga o‘rganib, o‘ylaydigan,
mulohaza yuritadigan, o‘z oldiga maqsad va rejalar qo‘yadigan bo‘lib boradi.
Har qanday sharoitda ham barda harakatlar ham idki-psixologik, ham tashqi – muvofiqlik
nuqtai nazaridan ong tomonidan boshqarilib boradi. Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy,

31.

ham jismoniy – motor harakatlar mujassam bo‘ladi. Masalan, fikrlayotgan donishmandni
kuzatganmisiz? Agar o‘ylanayotgan odamni ziyraklik bilan kuzatsangiz, undagi yetakdi faoliyat
aqliy bo‘lgani bilan uning peshonalari, ko‘zlari, xattoki, tana va qo‘l harakatlari juda muhim va
jiddiy fikr xususida bir to‘xtamga kelolmayotganidan, yoki yangi fikrni topib, undan
mamnuniyat his qilayotganligidan darak beradi. Bir qarashda tashqi elementar ishni amalga
oshirayotgan – misol uchun, uzum ko‘datini ortiqda barglardan xalos etayotgan bog‘bon
harakatlari ham aqliy komponentlardan xoli emas, u qaysi bargning va nima uchun ortiqda
ekanligidan anglab, bilib turib olib tashlaydi.
Aqliy xarakatlar – shaxsning ongli tarzda, idki psixologik mexanizmlar vositasida amalga
oshiradigan turli-tuman harakatlaridir. Eksperimental tarzda shu narsa isbot qilinganki, bunday
harakatlar doimo motor harakatlarni ham o‘z idiga oladi. Bunday harakatlar quyidagi
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:
• perseptiv – ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va
xodisalar to‘g‘risida yaxlit obraz shakllanadi;
• mnemik faoliyat, narsa va xodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning
eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bog‘liq murakkab
faoliyat turi;
• fikrlash faoliyati – aql, fahm – farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va
jumboqlarni yedishga qaratilgan faoliyat;
• imajitiv – (“image” -obraz so‘zidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda
hayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning
xususiyatlarini anglash va hayolda tiklashni taqozo etadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday faoliyat ham tashqi harakatlar asosida
shakllanadi va motor komponentlardan iborat bo‘lishi mumkin. Agar tashqi faoliyat asosida
psixik jarayonlarga o‘tish ro‘y bergan bo‘lsa, bunday jarayonni psixologiyada interiorizatsiya
deb ataladi, aksinda, aqlda shakllangan g‘oyalarni bevosita tashqi harakatlarda yoki tashqi
faoliyatga ko‘dirilishi eksteriorizatsiya deb yuritiladi.
Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko‘ra ham farqlanadi. Masalan,
shunday bo‘lishi mumkinki, ayrim harakatlar boshida har bir elementni jiddiy ravishda, alohidaalohida bajarishni va bunga butun diqqat va ongning yo‘nalishini talab qiladi. Lekin vaqt
o‘tgach, bora-bora unda ongning ishtiroki kamayib, ko‘pgina qismlar avtomatlashib boradi. Bu
oddiy tilga o‘girilganda, malaka hosil bo‘ldi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat
yozishga o‘rganganmiz. Agar malakalarimiz qat’iy tarzda bizdagi bilimlarga tayansa,
faoliyatning maqsadi va talablariga ko‘ra harakatlarni muvaffaqiyatli bajarishni ta’minlasa, biz
buni ko‘nikmalar deb ataymiz. Ko‘nikmalar – doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi.
Masalan, ko‘nikma va malakalar o‘zaro bog‘liq bo‘ladi, shuning uchun ham o‘quv faoliyati
jarayonida shakllanadigan barda ko‘nikmalar va malakalar shaxsning muvaffaqiyatli o‘qishini
ta’minlaydi. Ikkalasi ham mashqlar va qaytarishlar vositasida mustahkamlanadi. Agar, faqat
malakani oladigan bo‘lsak, uning shakllanish yo‘llari quyidagida bo‘lishi mumkin:
„ oddiy namoyish etish yo‘li bilan;
„ tushuntirish yo‘li bilan;
„ ko‘rsatish bilan tushuntirishni uyg‘unlashtirish yo‘li bilan.
hayotda ko‘nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jismoniy va aqliy
urinishlarimizni yengillashtiradi va o‘qishda, mehnatda, sport sohasida va ijodiyotda
muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta’minlaydi.

32.

Faoliyatni klassifikatsiya qilish va turlarga bo‘lishning yana bir keng tarqalgan usuli – bu barda
insonlarga xos bo‘lgan asosiy faollik turlari bo‘yida tabaqalashdir. Bu – muloqot, o‘yin, o‘qish va
mehnat faoliyatlaridir.
Muloqot – shaxs individual rivojlanishi jarayonida namoyon bo‘ladigan birlamdi faoliyat
turlaridan biri. Bu faoliyat insondagi kudli ehtiyojlardan biri – inson bo‘lish, odamlarga o‘xshab
gapirish, ularni tushunish, sevish, o‘zaro munosabatlarni muvofiqlashtirishga qaratilgan
ehtiyojlaridan kelib diqadi. Shaxs o‘z taraqqiyotini aynan shu faoliyat turini egallashdan
boshlaydi va nutqi orqali (verbal) va nutqsiz vositalar (noverbal) yordamida boshqa faoliyat
turlarini mukammal egallashga zamin yaratadi.
O‘yin – shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlar
yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat
normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o‘zlashtiriladi. Bola toki
o‘ynamagunda, kattalar xatti-harakatlarining ma’no va mohiyatini anglab yetolmaydi.
O‘qish faoliyati ham shaxs kamolotida katta rolü o‘ynaydi va ma’no kasb etadi. Bu
shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli ko‘nikmalar o‘zlashtiriladi.
Mehnat qilish ham eng tabiiy ehtiyojlarga asoslangan faoliyat bo‘lib, uning maqsadi
albatta biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlarni yaratish, jamiyat taraqqiyotiga xissa qo‘shishdir.
Har qanday kasbni egallash, nafaqat egallash, balki uni mahorat bilan amalga oshirishda
faoliyatning barda qonuniyatlari va mexanizmlari amal qiladi. Oddiygina biror kasb malakasini
egallash uchun ham unga aloqador bo‘lgan ma’lumotlarni eslab qolish va kerak bo‘lganda yana
esga tushirish orqali uni bajarish bo‘lmay, balki ham idki (psixik), ham tashqi (predmetga
yo‘naltirilgan) harakatlarni ongli tarzda bajarish bilan bog‘liq murakkab jarayonlar yotishini
unutmaslik kerak. Lekin har bir shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan shug‘ullanishiga majbur
qilgan psixologik omillar – sabablar muhim bo‘lib, bu faoliyat motivlaridir.
Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivatsiyasi. Yuqorida biz tanishib diqqan faoliyat
turlari o‘z – o‘zidan ro‘y bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o‘zini qanday
tutishi, egallagan mavqei ham sababsiz, o‘z – o‘zidan ro‘y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi
va shaxs xulq – atvorini tushuntirish uchun psixologiyada “motiv” va “motivatsiya” tushundalari
ishlatiladi.
“Motivatsiya” tushundasi “motiv” tushundasidan kengroq ma’no va mazmunga ega.
Motivatsiya – inson xulq-atvori, uning bog‘lanishi, yo‘nalishi va faolligini tushuntirib beruvdi
psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushunda u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib berish
kerak bo‘lganda ishlatiladi, ya’ni: “nega?”, “nima uchun?”, “nima maqsadda?”, “qanday manfaat
yo‘lida?” degan savollarga javob qidirish – motivatsiyani qidirish demakdir. Demak, u xulqning
motivasion tasnifini yoritishga olib keladi.
Shaxsning jamiyatda odamlar orasidagi xulqi va o‘zini tutishi sabablarini o‘rganish
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan narsa bo‘lib, masalani yoritishning ikki jihati farqlanadi: a)
idki sabablar, ya’ni xatti-harakat egasining sub’ektiv psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi
(motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, mo‘ljallar, istaklar, qiziqishlar va hokazolar); b) tashqi sabablar
– faoliyatning tashqi shart-sharoitlari va holatlari. Ya’ni, bular ayni konkret holatlarni kelib
diqishiga sabab bo‘ladigan tashqi stimullardir.
Shaxs xulq-atvorini idkaridan, idki psixologik sabablar tufayli boshqarish odatda shaxsiy
dispozisiyalar ham deb ataladi. Ular shaxs tomonidan anglanishi yoki anglanmasligi ham
mumkin. Ya’ni, ba’zan shunday bo‘ladiki, shaxs o‘zi amalga oshirgan ishi
yoki o‘zidagi
o‘zgarishlarga nisbatan shakllangan munosabatning xaqiqiy sababini o‘zi tushunib yetmaydi,
“Nega?” degan savolga “O‘zim ham bilmay qoldim, bilmayman”, deb javob beradi. Bu

33.

anglanmagan dispozisiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror kasbga ongli tarzda
qiziqib, uning barda sir-asrorlarini egallash uchun astoydil harakat qilsa, bunda vaziyat
boshqadaroq bo‘ladi, ya’ni, dispozisiya anglangan, ongli hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan motiv – konkretroq tushunda bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu xulqatvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvdi sababni nazarda tutadi. Mashhur
nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida
katta keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam o‘ziga xos
tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil bo‘ladi. Shunisi ajablanarliki, o‘sha
bir konkret vaziyat xususidagi turli shaxslarning baholari ham turlida bo‘ladi. Bundan tashqari,
bir shaxsning o‘zi ham o‘zidagi xolat, kayfiyatga bog‘liq holda bir xil vaziyatni alohida xollarda
turlida idrok qilishga moyil bo‘larkan. Shuning uchun ham odamning ayni paytdagi real
harakatlarini o‘sha ma’lum sharoitdagi idki va tashqi stimullarga uning bergan bahosi yoki
reaksiyasi sifatida qaramay, balki unda shunga o‘xshash xolatlarni idrok qilishga idki bir xozirlik
– dispozisiyaning mavjudligi bilan tushuntirish to‘g‘riroq bo‘ladi. Shu ma’noda shaxs xulqining
motivatsiyasi turli sharoitlardan orttirilgan tajribaga tayangan, ongli taxlillar, xattoki, ijtimoiy
tajriba normalarining ta’sirida shakllanadigan sabablar kompleksini o‘z idiga oladi. Masalan,
texnika oliygoxlarida: “Materiallarning qarshiligi” nomli kurs bor deylik. Shu kursni
o‘zlashtirish va undan sinovdan o‘tish ko‘pdilikka osonlikda ro‘y bermaydi. Hali kurs
boshlanmasdanoq, yosh talabalarda shu kurs va uning talablariga nisbatan shunday ustanovka
shakllanadiki, albatta, bu kurs qiyin, uni olib boruvdi o‘qituvchi o‘ta talabdan, qattiqqo‘l va
xokazo degan. Bunday motivatsiya mana neda avlod talabalar boshdan kedirayotgan xolat. Endi
konkret shaxsning dars jarayoni boshlangan keyingi harakatlari konkret motivlar bilan izoxlanadi
va tirishqoq talaba uchun bu fan ham boshqa fanlar qatori tinimsiz izlanish, o‘z vaqtida darslarni
tayyorlashni talab qilsa, boshqasi uchun (dangasaroq talaba uchun) bu darsdan keyin dars yo‘q
va u qadon shu semestr tugashini kutib harakat qiladi.
Xar qanday motivlarning orqasida shaxsning extiyojlari yotadi. Ya’ni, maqsadli hayotda
shaxsda avval u yoki bu ehtiyojlar paydo bo‘ladi va aynan ularning tabiati va zaruratiga bog‘liq
tarzda xulq motivlari namoyon bo‘ladi. Misol uchun talabaning o‘quv faoliyatini olish mumkin.
Bilim olish maqsadi bilim, ilm olish, qiziquvdanlik ehtiyojini paydo qiladi. Bu ehtiyoj
taraqqiyotning ma’lum bir davrida, masalan, bog‘da yoshidan boshlab qoniqtirila boshlaydi.
Bolaga sotib olib berilgan kitoblar, daftar va boshqa o‘quv qurollari, ma’lum ta’lim maskanida
tashkil etilgan shart – sharoitlar va u yerdagi bevosita bilim olishga qaratilgan faoliyatning o‘zi,
bola uchun motiv o‘rnini bosadi. Yana bir oddiy misol: qo‘lingizda kitob bor. Siz xali uni
o‘qishni boshlamadingiz. Lekin o‘qish istagi bor, shu istakning ortida esa, o‘sha mazmunni bilish
va uning tagiga yetish ehtiyoji turadi. Rus olimi R. Nemov shaxsdagi motivasion sohani
quyidagicha tasavvur qiladi. Umuman, har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni ikki guruhga
bo‘lish mumkin:
1. Biologik ehtiyojlar – bu – fiziologik (tashnalik, odlik, uyqu), jinsiy, moslashuv ehtiyojlari.
2. Ijtimoiy ehtiyojlar – bu – mehnat qilish, bilish, estetik va ahloqiy-ma’naviy ehtiyojlar.
Ehtiyojlarni biologik hamda ijtimoiy turlarga bo‘lganimiz bilan shu narsani
unutmasligimiz lozimki, shaxsdagi har qanday ehtiyojlar ham ijtimoiylashgan bo‘ladi, ya’ni, ular
o‘sha jamiyat va muhitdagi qadriyatlar, madaniy normalar va insonlararo munosabatlar
xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, eng tabiiy va tushunarli hisoblangan bizning yemishga ovqatga bo‘lgan ehtiyojimizni olsak, u ham konkret muhitga qarab turlida xarakatlarni keltirib
chiqaradi. Yana misol uchun, to‘y marosimlari yoki juda to‘kin dasturxon atrofida o‘tirgan odam

34.

nima uchun shundalik ko‘p ovqat iste’mol qilib yuborganini bilmay qoladi. Agar bu tabiat qo‘yni
yoki paxta dalasidagi xashar bo‘lsa-di, bir burda issiq non ham butun tanaga rohat baxsh etuvdi
malham bo‘lib, odlikni bilintirmaydi. Kamtarona dasturxondan ovqat yeb o‘rgangan kishi oz-oz
yeyishga o‘rgansa, yoshligidan normadan ortiq yeb o‘rgangan odam vrad oldiga borib, o‘zi
uchun ozdiruvdi dori-darmon so‘rasa so‘raydiki, lekin uyda o‘zi yemishini nazorat qilishi
kerakligini bilmaydi. Demak, bu ham madaniyatga, etikaga, oila muhitiga bevosita bog‘liq narsa
ekan -da.
Umuman shaxs ijtimoiy xulqi motivi xaqida gap ketganda, uning ikki tomoni yoki
elementi ajratiladi: harakat dasturi va maqsad. Harakat dasturi maqsadga erishishing
vositalariga aniqlik kiritadi. Shuning uchun ham dasturda nazarda tutilgan vositalar maqsadga
erishishni oqlashi kerak, aks holda dastur xed narsa bermaydi. Masalan, ba’zi ota-onalar
farzandlarini yaxshi tarbiyalash va undan ideallaridagi shaxs yetishib diqishini orzu qilib, uning
oldiga juda og‘ir tarbiyaviy shartlarni qo‘yadilar, bola erkinligi bo‘g‘iladi, u qat’iy nazorat
muhitida ushlanadi. Oqibatda bola keyindalik boshqarib bo‘lmaydigan, qaysar, unda-munda
tashqi ta’sirga berilmaydigan bo‘lib qolib, har qanday boshqa ijtimoiy sharoitda qiynaladigan
bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham motiv har doim anglangan, extiyojlar muvofiqlashtirilgan va
maqsadlar va unga yetish vositalari aniq bo‘lishi kerak. Shundagina ijtimoiy xulq jamiyatga mos
bo‘ladi.
Motivlarning turlari. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o‘rganishda motivlar
xarakterini bilish va ularni o‘zgartirish muammosi ahamiyatga ega. Shunday motivlardan biri
turli xil faoliyat sohalarida muvaffaqiyatga erishish motivi bo‘lib, bunday nazariyaning
asosdilari amerikalik olimlar D. Makklelland,
D. Atkinson va nemis olimi X. Xekxauzenlar hisoblanadi. Ularning fikrida, odamda turli
ishlarni bajarishini ta’minlovdi asosan ikki turdagi motiv bor: muvaffaqiyatga erishish motivi
hamda muvaffaqiyatsizliklardan qodish motivi. Odamlar ham u yoki bu turli faoliyatlarni
kirishishda qaysi motivga mo‘ljal qilishlariga qarab farq qiladilar. Masalan, faqat muvaffaqiyat
motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishond bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa
ham yutuqqa erishish ular uchun oliy maqsad bo‘ladi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni
kutadilar va shunday ishni amalga oshirishsa, odamlar ularning barda xarakatlarini
ma’qullashlarini biladilar. Bu yo‘lda ular nafaqat o‘z kud va imkoniyatlarini, balki barda tashqi
imkoniyatlar – tanish – bilishlar, mablag‘ kabi omillardan ham foydalanadilar.
Boshqada xulq – atvorni muvaffiqiyatsizlikdan qodish motiviga tayangan shaxslarda
kuzatish mumkin. Masalan, ular birindilardan farqli, ishni boshlashdan avval nima bo‘lsa ham
muvafiqiyatsizlikka dudor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. Shu tufayli ularda ko‘proq ishondsizlik,
yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o‘xshash xolat kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa
kerak, oxir – oqibat ular baribir muvaffiqiyatsizlikka udrab, “O‘zi sira omadim yurishmaydigan
odamman-da” degan xulosaga keladilar. Agar birindi toifali shaxslar bir ishni muvaffiqiyatli
tugatgach, ko‘tarinki ruh bilan ikkindi ishga kirishishsa, ikkindi toifa vakillari, har qanday ishni
yakunlagandan so‘ng, uning natijasidan qat’iy nazar, ruhan tushkunlikka tushadilar va og‘rinish
hissi bilan boshqa ishga kirishadilar. Bu o‘rinda talabdanlik degan sifatning roli katta. Agar
muvaffiqiyatga yo‘nalgan shaxslarning o‘zlariga nisbatan qo‘ygan talablari darajasi ham yuqori
bo‘lsa, ikkindi toifa vakillarining talablari aksinda, past bo‘ladi. Bunday tashqari har birimizdagi
o‘zimizdagi real qobiliyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlarimiz ham ushbu motivlarning faoliyatdagi
o‘rniga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, o‘zidagi qobiliyatlarga ishongan shaxs xattoki, mag‘lubiyatga
udrasa ham, undalik qayg‘urmaydi, keyingi safar hammasi yaxshi bo‘lishiga ishonadi. Ishondsiz
shaxs esa kidkina berilgan tanbeh yoki tanqidni ham juda katta ruhiy azob bilan qayg‘urib

35.

boshdan kediradi. Uning uchun ham shaxsning u yoki bu vaziyatlarda qayg‘urish sifati ham
ma’lum ma’noda motivlar xarakterini belgilaydi.
Shunday qilib, motivlar tizimi bevosita shaxsning mehnatga, odamlarga va o‘z – o‘ziga
munosabatlaridan kelib diqadi va undagi xarakter xususiyatlarini ham belgilaydi. Ularning har
birimizda real shart-sharoitlarda namoyon bo‘lishini biror mas’uliyatli ish oldidan o‘zimizni
tutishimiz va muvaffaqiyatlarga erishishimiz bilan baholasak bo‘ladi. Masalan, mas’uliyatli
imtihon topshirish jarayonini olaylik. Ba’zi talabalar imtihon oldidan juda qayg‘uradilar, xattoki,
qo‘rqadilar ham. Ular uchun imtixon topshirish juda katta tashvishday. Boshqalar esa bu
jarayonni bosiqlik bilan boshdan kedirib, ididan hayajonlanayotgan bo‘lsalar ham, buni
boshqalarga bildirmaydilar. Yana udindi toifa kishilari umuman beg‘am bo‘lib, sira
koyimaydilar. Tabiiy, shunga muvofiq tarzda, har bir toifa vakillari ishining muvaffaqiyati va
faoliyatning samarasi turlida bo‘ladi. Bunga har bir shaxsdagi da’vogarlik darajasi ham ta’sir
qiladi. Da’vogarlik darajasi yuqoriroq bo‘lganlar bilgan – bilmaganini isbot qilishga urinsalar,
ana shunday darajasi pastlar bor bilganini ham yaxshi aytib berolmay, yana o‘qituvchi bilan
tortishmaydilar ham.
Shuning uchun ham har birimiz ijtimoiy faoliyat motivlaridan tashqari, shaxsiy
xislatlarimizni ham bilishimiz va ongli tarzda xulqimizni boshqara olishimiz kerak.
Motivlarning anglanganlik darajasi: ijtimoiy ustanovka va uni o‘zgartirish
muammosi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, motivlar, ya’ni xatti-xarakatlarimizning sabablari biz
tomonimizdan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Yuqorida keltirilgan barda
misollarda va xolatlarda motiv aniq, ya’ni shaxs nima uchun u yoki bu turli faoliyatni amalga
oshirayotganligini, nima sababdan muvaffaqiyatga erishayotganligi yoki mag‘lubiyatga
udraganini biladi. Lekin har doim ham ijtimoiy xulqimizning sabablari bizga ayon
bo‘lavermaydi. Anglanmagan ijtimoiy xulq motivlari psixologiyada ijtimoiy ustanovka (inglizda
“attitud”) xodisasi orqali tushuntiriladi.
Ijtimoiy ustanovka shaxsning ijtimoiy ob’ektlar, xodisalar, guruhlar va shaxslarni idrok
qilish, baholash va qabul qilishga nisbatan shunday tayyorgarlik xolatiki, u bu baho yoki
munosabatning aslida qadon shakllanganligini aniq anglamaydi. Masalan, Vatanimizni
hammamiz sevamiz, bayrog‘imiz muqaddas, nemis investorlarga ishonamiz, negrlarga rahmimiz
keladi, tijorat ishlari bilan shug‘ullanadiganlarni albatta puldor, badavlat, deb hisoblaymiz va
xakozo. Bu tasavvurlar, baho va hissiyotlar qadon va qanday qilib ongimizda o‘rnashib
qolganligiga e’tibor bermasdan yuqorida sanab o‘tgan hissiyotlarni boshdan kediraveramiz.
Mana shularning bardasi ijtimoiy ustanovkalar bo‘lib, ularning mazmun mohiyati aslida har bir
inson ijtimoiy tajribasi davomida shakllanadi va uzoq muddatli xotirada saqlanib, konkret
vaziyatlarda ro‘yobga diqadi.
Amerikalik olim G. Ollport ijtimoiy ustanovkaning ud komponentli tizimini ishlab diqqan:
A. Kognitiv komponent – ustanovka ob’ektiga aloqador bilimlar, g‘oyalar,tushunda va
tasavvurlar majmui;
B. Affektiv komponent – ustnovka ob’ektiga nisbatan sub’ekt his qiladigan real hissiyotlar
(simpatiya, antipatiya, loqaydlik kabi emotsional munosabatlar);
V. Harakat komponenti – sub’ektning ob’ektga nisbatan real sharoitlarda amalga oshirishi
mumkin bo‘lgan harakatlari majmui (xulqda namoyon bo‘lish).
Bu uchdala komponentlar o‘zaro bir – birlari bilan bog‘liq bo‘lib, vaziyatga qarab u yoki
bu komponentning roli ustivorroq bo‘lishi mumkin. Shuni aytish lozimki, komponentlararo
monandlik bo‘lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim talabalar talabalik burdi va tartib – intizom
bilan juda yaxshi tanish bo‘lsalarda, har doim ham unga rioya qilavermaydilar. “Tasodifan dars